978-5-17-127223-4
ISBN :Возрастное ограничение : 16
Дата обновления : 14.06.2023
62
Guillelmus Godellius. Chronicon // MGH. SS. Bd. XXVI. S. 195: «Huius vero nunc antistitis sepulcrum fertur tale indicium de Romani pontificis morte conferre, ut paululum, antequam ipsius instet finis, tantam de se humoris inundantiam effundat, ut in circuitu sui lutum faciat. Si vero cardinalis aliquis vel persona quelibet magna in cetu clericorum summe sedis migrare per mortem debet, super se sepulchrum tantum aque emittat, ut irrigari videatur. Hec de prefato Gerberto papa ab aliis audivi; utrum vero sint subnixa veritate, lectoris arbitrio inquirenda derelinquo».
63
«Краткий жизни своей остаток Герберт искренно освятил прилежным и суровым покаянием и скончался в добром исповедании. Он погребен в церкви блаженного Иоанна Латеранского в мраморной гробнице, что непрестанно покрывается испариной, но капли сливаются в струю лишь ради того, чтобы предречь кончину кого-нибудь из римских богачей. Говорят, когда папе предстоит переселиться из этого мира, ручеек стекает на землю, а когда кому-нибудь из знати – изливается до третьей, четвертой, даже до пятой части высоты, как бы обозначая достоинство каждого струею скудней или обильней». Вальтер Мап. Забавы придворных / Пер. Р.Л. Шмаракова. СПб., 2020. С. 143. Ср. у Альберика из Трех Источников: MGH. SS. Bd. XXIII. S. 777: «Quod autem tumba eius guttas quasi lacrimarum emittat, quando aliquis papa vel aliquis cardinalis magnus mortuus est, satis probatum est et satis vulgatum».
64
Diacono Giovanni. Liber de Ecclesia Lateranensi // Valentini R., Zucchetti G. Codice topografico della citt? di Roma. Vol. III. Roma, 1946. P. 348: «In eadem quoque porticu iacet Gerbertus, Remorum archiepiscopus, qui, papa effectus, Silvester est appellatus: cuius saepe sepulcrum, etiam in serenissimo a?re, cum non sit in humido loco, aquarum guttas (quod satis est hominibus admirandum) visibiliter emanat». Первая редакция «Описания» появилась вскоре после понтификата Александра II (1061–1073). Ibid. P. 318–325. См. также: Graf A. Miti, leggende e superstizioni del Medio Evo. Vol. II. Torino, 1893. P. 33–34.
65
Отказ от ватиканского некрополя стал важным новшеством: Иоанн X первым завещал похоронить его в черте города, intra muros. Но в Х веке Латеран еще не был настоящим папским некрополем. Некоторые могилы по-прежнему размещали в Ватикане и других римских базиликах: Иоанн XIII († 972) оказался в Сан Паоло фуори ле мура, Бенедикт VII († 983) – в Санта Кроче ин Джерузалемме, Дамас II († 1048) – в Сан Лоренцо фуори ле мура. Picard J.-Ch. Еtude sur l’emplacement des tombes des papes du IIIe au Xe si?cle // Mеlanges d’archеologie et d’histoire. Vol. 81. 1969. P. 725–782; Herklotz I. "Sepulcra" P. 91–92; Borgolte M. Petrusnachfolge und Kaiserimitation. Die Grablegen der P?pste, ihre Genese und Traditionsbildung. G?ttingen, 1989. S. 127–137.
66
«Папская книга» объясняет решение Пасхалия II тем, что Латеранская базилика – «настоящая резиденция папы». LP. Vol. II. P. 305: «ab ipsis patribus honorifice est deportata in basilicam Salvatoris, in sede propria, in patriarchio, dextro latere templi, in mausoleo purissimi marmoris talapsico opere sculpto». Herklotz I. Op. cit. P. 91–97. Borgolte M. Op. cit. S. 354–355; Stroll M. Symbols as Power. The Papacy following the Investiture Contest. Leiden, 1991. P. 185–187.
67
Deеr J. The Dynastic Porphyry Tombs of the Norman Period in Sicily. Cambridge (Mass.), 1959. P. 146–154.
68
Ibid. P. 152. Факт запомнился современникам. Четыре автора свидетельствуют, что папу похоронили в порфирном саркофаге, служившем некогда могилой императору Адриану. Herklotz I. Op. cit. P. 97. N. 67. Кардинал Джерардо, будущий Луций II, в 1137 году пишет Иннокентию II: «Церковь избрала и венчала тебя императором (caesarem) и повелителем мира». Цит. по: Caspar E. Petrus Diaconus und die Monte Cassineser F?lschungen. Berlin, 1909. S. 258; Deеr J. Op. cit. P. 148. N. 112. О хвалебных laudes имперского типа по отношению к Иннокентию II см.: LC. Vol. II. P. 173. См. также: Herklotz I. Der Campus Lateranensis im Mittelalter // R?misches Jahrbuch f?r Kunstgeschichte. Bd. 22. 1985. S. 13–14; Kantorowicz E.H. Laudes Regiae: A study in Liturgical Acclamations and Mediaeval Ruler Worship. Berkeley, Los Angeles, 1946. P. 129, 143; Stroll M. Op. cit. P. 183.
69
Побежденные воины, скованные и с опущенными головами идут впереди процессии победителей на конях. Эта иконография восходит к римскому императорскому церемониалу. Herklotz I. Op. cit. P. 116, 124–128.
70
Deеr J. Op. cit. P. 151.
71
«Описание Латеранской базилики» называет папу «имперским епикопом, imperialis episcopus: Valentini R., Zucchetti G. Op. cit. P. 345. Канонисты XII в. Старались обосновать концепцию папы как «истинного исператора», verus imperator. См.: Stickler A.M. Imperator vicarius papae. Die Lehren der franz?sisch-deutschen Dekretistenschule des 12. und beginnenden 13. Jahrhunderts ?ber die Beziehungen zwischen Papst und Kaiser // Mitteilungen des Instituts f?r ?sterreichische Geschichtsforschung. Bd. 62. 1954. S. 165–212; Stroll M. Op. cit. P. 180–192. Могилы Евгения III (1145–1153) и Адриана IV (1154–1159) в базилике св. Петра тоже отсылали к имперскому символизму порфира: первая была из гранита, который мог восприниматься аналогом порфира, вторая – из нескольких сортов камня, среди которых наверняка и порфир. Надгробный камень Луция III († 25 ноября 1183 г.) в Веронском соборе – веронский красный мрамор – тоже по цвету близок порфиру. Herklotz I. Op. cit. P. 114–116. Последнюю точку зрения не поддерживает Гарднер: Gardner J. The Tomb. P. 30. Два ангела возлагают тиару на голову папы, то есть покойный изображен во время коронации небесными силами, божеством. Обращение к византийской имперской иконографии, как верно заметил Херклоц, означало «глубинное отождествление папской власти с императорской». В XIII веке традиция порфирных папских саркофагов продолжилась: Гонория III (1216–1227) похоронили в Санта Мария Маджоре в «порфировом саркофаге», concha porfyretica. Catalogus pontificum Romanorum Viterbiensis // MGH. SS. Bd. XXII. S. 352; Deеr J. Op. cit. P. 152. Карл I Анжуйский для могилы Иннокентия V († 1276) велел своему римскому викарию отыскать «саркофаг из порфира или иного красивого камня», достойного латеранских гробниц. Laurent M.-H. Le bienheureux Innocent V (Pierre de Tarentaise) et son temps. Citt? del Vaticano, 1947. P. 418. N. 14. В 1177 году в Венеции Александр III принял покаянную проскинезу Фридриха Барбароссы, стоя на порфирном круге, который и сейчас можно видеть перед базиликой св. Марка (Deеr J. Op. cit. P. 155). Согласно «Императорскому коронационному чину C», во время «осмотра», scrutinium, папа и император сидели на тронах, ставившихся на широкий круг в базилике св. Петра. Уже при Пасхалии II, в ключевой момент борьбы за инвеституру, систематическое применение порфирных четверолистников в украшении полов римских церквей четко говорило об imitatio imperii. Glass D. Papal Patronage in the Early Twelfth Century. Notes on the Iconography of Cosmatesque Pavement // Journal of the Warburg and Courtauld Institutes. Vol. 32. 1969. P. 386–390.
72
Schramm P.E. Kaiser, Rom und Renovatio. Leipzig, Berlin, 1929.
73
Martinus Polonus. Chronicon pontificum et imperatorum // MGH. SS. Bd. XXII. S. 432: «Sepultusque est in ecclesia Lateranensi, et in signum misericordie consecute sepulchrum ipsius tam ex tumultu ossium, quam ex sudore presagium est morituro pape, sicut in eodem sepulchro est litteris exaratum». Известно, что легенда об испарине на могиле Сильвестра II и громе костей родилась из неправильного прочтения надписи, помещенной на ней одним из его преемников – Сергием IV (1009–1012). Первая строка заканчивалась словами, намекавшими на звук трубы в день, когда придет Господь: venturo Domino conferet ad sonitum. Valentini R., Zucchetti G. Op. cit. Vol. III. P. 348. N. 5. Эпитафия, найденнная в 1648 году, сохранилась: LP. Vol. II. P. 263. N. 4. Словосочетание venturus Dominus, «грядущий Господь», истолковали как «будущий папа», и его приход действительно должен был возвестить какой-нибудь звук. Версия Мартина прижилась. В XIII веке ее воспроизвели «Цветы времен». Flores temporum, ed. O. Holder-Egger // MGH. SS. Bd. XXIV. S. 245: «Ubi dum celebraret, ex demonum strepitu mortem timens, publice confessus est; et pedibus ac manibus amputatis, super bigam cum equo domito positus, ad Lateranensem ecclesiam est devectus. Cuius sepulchrum insudat vel strepit, quando papa mortuus est; et hoc est in signum misericordie consecute». За ними последовали в начале XIV века «Хроника первосвященников» Льва из Орвьето, доведенная до 1312 года (Graf A. Vol. II. P. 74–75), и «История римских пап» Рикобальдо Феррарского (RIS. Vol. IX. P. 172–173). В XV веке она закрепилась в новой версии «Папской книги» (LP. Vol. II. P. 263).
74
См. статью «Rеsidences pontificales (Moyen ?ge)» в Dictionnaire de la papautе.
75
Папская канцелярия пользовалась папирусом до 1057 года: Wattenbach W. Das Schriftwesen im Mittelalter. Graz, 1958. S. 110. Папирус произрастал в Южной Италии и даже в Риме до недавнего времени.
76
LC. Vol. II. P. 149. N. 34: «Finita missa, acolitus debet tollere papirum et intingere in oleo candele et diligenter extergere et portare ad palatium ante pontificem, dicens: Jube, domne, benedicere. Pontifex benedicit, ille vero dicit: Hodie fuit stacio ad sanctam Savinam, que salutat te. Pontifex respondet: Deo gratias. Acolitus representat ei papirum; qui osculatur eum pro devotione sancte, et dat eum cubiculario. Cubicularius reponit diligenter et observat usque ad mortem pontificis. Et sic fit in omnibus stacionibus. Ad mortem facit ex eis pulvillum et ponit sub capite ejus in sepulchro».
77
Литургический материал «Одиннадцатого чина» трудно датируем, частично он восходит, возможно, даже к X веку: Schimmelpfennig B. Die Bedeutung Roms im p?pstlichen Zeremoniell // Rom im hohen Mittelalter. Studien zu den Romvorstellungen und zur Rompolitik vom 10. bis zum 12. Jahrhundert. Sigmaringen, 1992. S. 58.
78
Sextus Pompeus Festus. De verborum significatu quae supersunt cum Pauli epitome / Ed. W. M. Lindsay. Leipzig, 1913. S. 473: «Struppi vocantur in pulvinaribus
79
Mansi. Vol. XX. P. 749: «Omnes tam clerici quam laici, tam viri quam mulieres die illo cineres supra capita sua accipiunt» (Собор в Беневенто). Cabrol F. Cendres // Dictionnaire d’archеologie et de liturgie chrеtiennes. Vol. 2/2. Paris, 1910. P. 3041–3042. Первым об этом жесте в начале Х века писал Регинон Прюмский, но он предписывался лишь кающимся: De ecclesiasticis disciplinis. I. 291 // PL. Vol. 132. Col. 245. В том же духе выражался Руперт Дойцский, De divinis officiis. IV. X // PL. Vol. 170. Col. 98. Понятно почему в первых десяти церемониальных римских чинах, ordines Romani, в связи с великопостной средой пепел не упоминается: Ordo I // PL. Vol. 78. Col. 949; Ordo X // PL. Vol. 78. Col. 1017ss.
80
LC. II. P. 149. N. 34: «Quarta feria initium Quadragesime, statio ad sanctam Savinam et collecta ad sanctam Anastasiam, ubi dominus papa cum tota curia venit, ibique indutus ipse et omnes alii ordines ascendunt ad altare. Ibi domnus pontifex dat cinerem, et primerius cum scola cantat antiphonam Exaudi nos Domine. Facta collecta, pontifex discalciatus et omnes alii cum processione pergunt ad sanctam Sabinam». Список источников папского пепельного ритуала: Schimmelpfennig B. Die Zeremonienb?cher S. 385.
81
Andrieu M. Le pontifical romain. Vol. I. Citt? del Vaticano, 1938. P. 209–210. N. XXVIII: «1. Feria quarta in capite ieiunii procedit pontifex Romanus ad Sanctam Anastasiam ubi fit collecta. In primis vero minor presbiterorum cardinalium benedicit cineres dicens…; 5…Interim ponit Romanus pontifex vel sacerdos cineres super capita virorum ac mulierum, dicens: Memento, homo, quia pulvis es et in pulverem reverteris». Быт 3:19. Ср.: Быт 18:27, Иов 34:15.
82
Albinus. LC. Vol. II. P. 129. N. 15; Cencio. LC. Vol. I. P. 294: «Dominus papa circa mediam tertiam equitat cum episcopis et cardinalibus ad sanctam Anastasiam, et recepta processione a clericis ipsius ecclesie intrat sacrarium et induit se cum cardinalibus et aliis ordinibus. Interim autem cinis benedicitur a juniori presbitero cardinali. Deinde dominus papa vadit cum cardinalibus et scola cantorum ad sedem post altare, et presentato ei cinere, prior episcoporum imponit ei cinerem, dicens hec verba: Memento quia pulvis es, et in pulverem reverteris. Postquam vero domnus papa imponit cinerem episcopis, cardinalibus, et aliis ordinibus. Quibus expletis, primicerius cum scola cantorum incipit antiphonam Exurge Domine, adjuva nos».
83
Van Dijk S.J.P., Walker J.H. The Ordinal of the Papal Court from Innocent III to Boniface VIII and Related Documents. Fribourg, 1975. P. 181–183: «Tunc dominus papa vadit ad dictam ecclesiam, comitate eum tota curia et dicit ibi sextam, quia antequam descendit de palatio debet dicere tertiam. Postquam imponitur ei cinis benedictus a priore episcoporum. si presentes sunt. sin autem a priore presbiterorum. Deinde dominus papa ipse imponit cineres super capita omnium dicens ita Memento homo quia pulvis. Post hec ordinatur processio. Si dominus papa vult pergere pedes. debet se induere vestimentis missalibus usque ad dalmaticam. post impositionem cineris debet se discalciari et indui se nigra casula et pergere processionaliter usque ad sanctam Mariam scole Grecorum et usque ad sanctam Sabinam ubi statio est. pedibus discalciatis». Эти предписания находятся уже в кодексе, содержащем «Бревиарий св. Клары» (= C; 1234–1238). См.: Ibid. P. XXIII–XXIV.
84
Paravicini Bagliani A. La mobilit? della Curia romana nel secolo XIII. Riflessi locali // Societ? e istituzioni dell’Italia comunale: l’esempio di Perugia (secoli XII–XIV). Perugia, 1988. Р. 155–278.
85
Но только если кардинал-епископы присутствуют, иначе их заменяет старший кардинал-пресвитер. Это замечание связано, видимо, с частым отсутствием кардиналов, отправлявшихся с важными и длительными миссиями.
86
Van Dijk S.J.P., Walker J.H. Op. cit. P. 181: «Сuria debet et prelati violaceis seu nigris pluvialibus uti, presbiteri vero et diaconi cardinales planetis, capellani superpelliciis».
Все книги на сайте предоставены для ознакомления и защищены авторским правом