Андрей Тихомиров "Həyatın mənşəyi"

H?yatin m?ns?yi
Андрей Тихомиров

H?yat, bildiyimiz kimi, genetik m?lumatlarin nuklein tursularindan z?lallara ?t?r?lm?sini h?yata ke?ir?n bioloji h?ceyr?l?rd?ki kompleks qarsiliqli ?laq? s?b?k?sin? ?saslanir. Bu proses istisnasiz olaraq b?t?n h?ceyr? orqanizml?ri ???n universaldir, makromolekullarin biosintezinin ?sasini t?skil edir.

Андрей Тихомиров

H?yatin m?ns?yi

Alman bioloqlari eksperimental olaraq s?but etdil?r ki, n?qliyyat RNT molekullari Erk?n h?yat formalarinin t?kam?l?nd? ?sas element ola bil?r. M??yy?n s?rtl?rd?, genetik m?lumatlari eksponent olaraq ?oxaldan funksional vahidl?r? toplana bilirl?r.

Genetik m?lumatlarin ?t?r?lm?si ardicil olaraq h?yata ke?irilir: ?vv?lc? DNT-d?n RNT-y? (bu proses? transkripsiya deyilir), sonra RNT sablonunda protein sintezi (t?rc?m?) h?yata ke?irilir. Replikasiya olaraq bilin?n bir ?m?liyyatda z?lallar DNT molekullarinda kodlanmis v? h?ceyr? n?v?sind? saxlanilan genetik m?lumatlari t?krarlayir, b?l?nm? zamani iki qiz h?ceyr?si arasinda b?rab?r paylayir v? proses t?krarlanir.

Molekulyar biologiyanin M?rk?zi dogmasinin paradoksu ondan ibar?tdir ki, artiq ilk m?rh?l?d? m?r?kk?b protein birl?sm?l?ri – fermentl?r transkripsiya katalizatoru rolunu oynayir: m??yy?n bir ?razid? DNT-nin ikiqat sarmal fermentl?rin t?siri altinda a?ilir v? z?ncirl?rd?n biri s?zd? matris v? ya x?b?r?i RNT (mRNA) qurmaq ???n bir matris? ?evrilir.sonra t?rc?m?d? istirak edir.

Y?ni, molekulyar s?viyy?d? h?yatin m?ns?yi il? bagli ?b?di bir sual yaranir – ilkin n? idi-yumurta v? ya toyuq: z?lallar genetik m?lumatlarin ?t?r?lm?si ???n lazimdir, lakin onlarin sintezi transkripsiyadan asilidir.

M?nhen L?dviq v? Maksimilian Universitetinin bioloqlari ilk d?f? eksperimental olaraq s?but etdil?r ki, n?qliyyat RNT (tRNA) molekullarindaki ki?ik d?yisiklikl?r m?lumatlari ?oxalda bil?n funksional vahidd? m?st?qil s?kild? toplanmaga imkan verir.

Bel?likl?, elm adamlarina g?r?, mRNA v? z?lallar arasinda vasit??i rolunu oynayan N?qliyyat RNT, Erk?n h?yat formalarinin t?kam?l?nd? ?sas element ola bil?r: tRNA molekullari m?lumatlari eksponent olaraq t?krarlamaga qadir olan bir n?v replikasiya modulu yaratmaq ???n ?z aralarinda avtonom s?kild? qarsiliqli ?laq? qura bil?r.

"Molekulyar replikasiyanin erk?n formalari il? bagli arasdirmalarimiz v? replikasiya il? t?rc?m? arasindaki ?laq?ni k?sf etm?yimiz bizi h?yatin m?ns?yinin yenid?n qurulmasina yaxinlasdirir" dey? universitetin press – relizind? t?dqiqatin m??llifl?rind?n biri Dieter Braunun s?zl?ri verilmisdir.

Bel? bir sistemin isl?m?si ???n m?vafiq fiziki v? kimy?vi prosesl?rin baslamasi ???n qeyri-tarazliq m?hiti lazimdir. Buna g?r? d?, onlarin b?t?n t?cr?b?l?ri temperatur dalgalanmalarinin t?krarlanan ardicilligini ?hat? edirdi.

H?r bir t?cr?b? iki n?v m?rk?zi nukleotid ardicilligindan ibar?t bir sablon – m?lumat qurulusu il? basladi. T?dqiqat?ilar, vaxtasiri d?yis?n s?rtl?r altinda sablon ikili qurulusun d?f?l?rl? kopyalana bil?c?yini n?mayis etdirdil?r. Bel? bir replikasiya mexanizmi erk?n yerd?ki hidrotermal mikrosistemd? bas ver? bil?r.

X?susil?, m??llifl?r? g?r?, bu c?r reaksiya d?vrl?ri ???n ?lverisli bir m?hit, t?bii temperatur dalgalanmalarinin konveksiya c?r?yanlari il? ?laq?li oldugu d?niz dibind?ki m?sam?li s?xurlarda inkisaf ed? bil?r.

Paleontoloqlar 890 milyon il yasi olan q?dim qayalarda s?ng?r? b?nz?r fosill?r askar edibl?r. N?tic?l?r t?sdiql?n?rs?, bu, yer ?z?nd? ?oxh?ceyr?li canli orqanizml?rin ?n q?dim tapintisi olacaqdir.

Heyvanlara inamla aid edil? bil?n ilk ?oxh?ceyr?li orqanizml?rin yer ?z?nd? t?xmin?n 635 milyon il ?vv?l, proterozoyun son geoloji d?vr? olan ediakariyada meydana g?ldiyin? inanilir. S?hb?t vendobiontlardan – oturaq v? ya oturaq h?yat t?rzi ke?ir?n sirli radial v? ikit?r?fli simmetrik orqanizml?rd?n gedir.

Bununla birlikd?, b?zi elm adamlari yer ?z?nd? ilk heyvanlarin s?ng?rl?r olduguna inanirlar – Bu g?n d? d?nyada genis yayilmis ?oxh?ceyr?li d?niz.

Yaxsi qorunmus ?n q?dim fosil s?ng?rl?r 541 milyon il ?vv?l baslayan Kembri d?vr?nd?n b?ri bilinir, lakin filogenetik analiz v? biomarkerl?r s?ng?rl?rin daha ?vv?l m?vcud oldugunu v? 750 milyon illik ??k?nt? s?xurlarinda elm adamlari silikon spik?ll?ri – s?ng?rl?rin minerallasmis skeletinin elementl?rini tapdilar.

Laurentian Universitetind?n kanadali paleontoloq Elizabeth Turner, Kanadanin simal-q?rbind?ki q?dim qayalarda quruluslarina g?r? s?ng?rl?r? son d?r?c? b?nz?r fosill?r tapdi. Rifl?r kalsium karbonatdan ibar?t olan v? 890 milyon yasinda olan bakterial binalara aiddir.

Qaya n?mun?l?rind? Turner kalsit-Kristal kalsium karbonat il? minerallasmis borulu strukturlarin genis s?b?k?l?rini m??yy?nl?sdirdi. T?dqiqat?i qeyd edib ki, bu strukturlar bizim d?vr?m?zd? yuyulma ???n s?ng?rl?rin istehsali ???n istifad? olunan buynuzlu s?ng?rl?rin lifli skeletin? ?ox b?nz?yir.

M??llif hesab edir ki, bu strukturlar yer ?z?nd? oksigen s?viyy?sinin heyvanlarin h?yatini qorumaq ???n z?ruri hesab edil?n konsentrasiyalara y?ks?lm?sind?n 90 milyon il ?vv?l karbonat rifl?rind? yasamis buynuzlu s?ng?rl?rin qaliq qaliqlari ola bil?r.

Alimin f?rziyy?l?ri t?sdiql?n?rs?, m?lum olur ki, planetimizd?ki erk?n heyvanlarin t?kam?l? oksigenl?sm?d?n – atmosferin oksigenl?sm?sind?n asili olmayaraq bas verdi v? ilk orqanizml?r Yer tarixinin ?n s?rt qlobal buzlasmalarindan sag ?ixa bildil?r.kriogen d?vr?, 720 il? 635 milyon il ?vv?l meydana g?ldi.

Mikropetroqrafik yenid?nqurma n?tic?l?rin? g?r?, ?n q?dim s?ng?r, kalsifikasiya ed?n siyanobakteriyalar-fotosintezatorlar t?r?find?n tikilmis resifl?rin s?thind? v? ya i??risind? yasayan, ilk millimetrd?n santimetr? q?d?r olan bir vermiform orqanizm idi.

Neoproterozoy s?ng?rl?rinin tapilmasinin nadirliyi, ?ox g?man ki, minerallasmis skeletl?r? sahib olmamalari il? izah olunur – silisium v? ya ?h?ngli, ancaq yalniz z?lallardan – s?ng?r v? ya keratin birl?sm?l?rind?n ibar?t idi. Buna g?r? d?, alim hesab edir ki, q?dim ??k?nt?l?rd? skelet elementl?rini —spikullari deyil, qurulusu qoruyan yumsaq toxuma izl?rini axtarmaq lazimdir. Paleontoloqlar bu c?r quruluslara ?vv?ll?r d? rast g?lmisl?r, lakin onlari yosun v? ya protozoa fosil koloniyalari kimi s?rh etmisl?r.

3,5—4,5 milyard il ?vv?l yaranan biosfer inc? bir sistemdir. I?ind?ki ?laq?l?rd?ki h?r hansi bir d?yisiklik, b?t?vl?kd? qurulusunun, el?c? d? b?zil?rinin biosferin t?rkibind?n d?sm?sin? q?d?r ayri-ayri ?laq?l?rin pozulmasina s?b?b olur.

Canli orqanizmin b?t?n sirl?ri t?bi?t t?r?find?n qadin v? kisi prinsipl?rinin birl?sm?sind?n ?m?l? g?l?n zigota h?ceyr?sind? qoyulur. H?r hansi bir canli orqanizmi t?skil ed?n 100-d?n ?ox dig?r h?ceyr? yaratmaq funksiyasina malikdir. Canli madd?nin inkisafi prosesi bir istiqam?td? gedir – dogusdan qocalmaga v? m?hv olmaga.

T?kam?l kimyasi v? biologiyanin elmi k?sfl?ri canli v? cansiz t?bi?tin birliyini t?sdiql?m?y? ?sas verir. Canli olmayan madd?nin g?r?n?s? birincinin ikincid?n tam asililigini m??yy?nl?sdirir. Akademik A. I.Oparinin r?hb?rliyi altinda h?yatin cansiz t?bi?td?n s?ni s?kild? b?rpasi il? bagli aparilan t?cr?b?l?r g?st?rdi ki, m?vafiq s?raitd? h?yat qa?ilmaz olaraq genis Kainatin ist?nil?n yerind? yaranmalidir. Ancaq t?bi?t bu c?r s?rtl?ri ?ox nadir hallarda yaradir.

Bildiyimiz t?bi?tin yaradilisinin zirv?si yer ?z?nd? bir insanin g?r?n?s? idi. Indiy? q?d?r bu, ?z?n? d?rk ed?n, ke?misi xatirlayan, bu g?n yasayan yegan? yaradilisdir: v? g?l?c?k haqqinda d?s?n?r. Bu hal insani yer ?z?nd? h?yatin qorunmasina son d?r?c? diqq?tli olmaga m?cbur edir. T?bi?t insani agilla m?kafatlandirdi v? bel?likl? onu g?l?c?k taleyin?, yer ?z?nd? canli v? cansiz t?bi?td? bas ver?n h?r sey? g?r? cavabdeh etdi. V? bu g?n artiq h?r bir insanin biosferin ?z yasayis yeri kimi qorunmasi ???n s?xsi istirakini v? m?suliyy?tini d?rk etm?li oldugu bir d?vr g?ldi.

Конец ознакомительного фрагмента.

Текст предоставлен ООО «ЛитРес».

Прочитайте эту книгу целиком, купив полную легальную версию (https://www.litres.ru/pages/biblio_book/?art=69142942&lfrom=174836202) на ЛитРес.

Безопасно оплатить книгу можно банковской картой Visa, MasterCard, Maestro, со счета мобильного телефона, с платежного терминала, в салоне МТС или Связной, через PayPal, WebMoney, Яндекс.Деньги, QIWI Кошелек, бонусными картами или другим удобным Вам способом.