Номох буолбут кэпсээннэр
Евсей Лугинов
Бу хомуурунньукка аныгы да аа?ааччы уйул?атын хамсатар – хайа иччитин, баабыр, ат, с??р?к дьон ту?унан – м?чч?ргэннээх т?гэннэри сэ?эргиир былыргы ???йээннэр, к?ст?бэт эйгэ кистэлэ?нэрин быы?ын арыйар номохтор киирбиттэрэ кэрэхсэбиллээх.
Уус Майа сиригэр-уотугар Гражданскай сэрии уотунан к??дэпчилэммит сабыытыйалара буолан ааспыттара. Манна сы?ыаннаах Боссоойко ту?унан уос номо?ор хаалбыт кэпсэллэр, атын да биллиилээх дьоммут ту?унан бэлиэтээ?иннэр аа?ааччы бол?омтотун тардаллара эрэбил.
Маны та?ынан, ааптар т?р??б?т дойдутун айыл?атын дьиктилэрин уустаан-ураннаан хо?уйуутун – кини дойдутугар му?ура суох тапталын долгуйбакка эрэ аахпаккын.
В сборник Евсея Лугинова вошли древние легенды родной устьмайской земли, рассказы о причудах ее потрясающей природы.
Богата устьмайская земля историческими событиями! Воспоминания об известных личностях тех героических лет, да и другого времени как о простых людях со своими достоинствами и слабостями, несомненно привлекут внимание читателя.
Читая эту книгу, никто не останется равнодушным, потому что за каждой строчкой автора чувствуется огромная сыновняя любовь к родному краю, его людям и животворяющей природе.
Номох буолбут кэпсээннэр
УОС НОМО?ОР
«Аны биир ?йэнэн эргиллиэм!»
(Номохтон кэпсээн)
Былыр, с??стэн тахса сыллаа?ыта, Аллан эбэ кытылыгар, Уус Маайа улуу?ун 1-кы Эдьээнин нэ?илиэгэр, К?б?? Арыыта диэн сиргэ Истиэ эмээхсин уонна К?б?? о?онньор ииттинэр с????лэригэр, со?отох аттарыгар сайынын оттонон, эбэлэригэр туулаан, к???н?н куобахха, куртуйахха ту?ахтаан – син быр бааччы ыал аатын ылан олорбуттара.
Нус-хастык, эйэ дэмнээхтик к?ннэрин кылгатан олордохторуна, биир сарсыарда тарбыйахтара ?л?р оруутун орулаан, минньигэс ууларын аймаата. К?б?? о?онньор у?укта биэрэн, ойо?ун соруйда: «Эмээхсиэн, борооску? босхо баран тарбыйа?ын кэйдэ бы?ыылаах. Тахсан к?р эрэ».
Истиэ эмээхсин туран та?нан, хотонун киирэн к?рб?тэ: ынахтаах борооскута быаларыттан тардыста, буугуначчы тыына, харахтарын ???ргэ?инэн к?р?н тураллар эбит. Онтон «кэйдэрбит» тарбыйа?а быатын соспутунан бу утары с??рэн кэллэ.
– Пахай, тарбыйах быата с?лл?н, босхо барда?ын аайы маннык ?ргэр ба?айыта ??? дуо? – диэн эмээхсин с????лэрин м???-м???, тарбыйа?ын со?он илдьэн оннугар баайда. И?игэр бу тарбыйа?ы, арааската, ч?ч??ккэ мо?уоктаата ээ дии саныы, тарбыйа?ар ту?аайан и?иллэр гына: – Оттон эн, Мааныкаан, кутуйахтан со?уйан маннык айдааны тардыбат буол, – диэн хомуруйбута буола-буола, т?тт?р? бала?аныгар киирдэ.
О?онньоро ыйыта то?уйбутугар, тугу к?рб?т?н барытын кэпсээтэ. Ки?итэ истэн эрэ кэбистэ.
Сотору турар кэм буолан, эмээхсин чэйин оргутан, к??рчэ?ин ытыйаары ?гэ?иттэн ??ттээх чабыча?ын хостообута: с??гэйэ барыта булкуллан, и?ит и?э с????, сылгы саа?ынан, б???нэн-сыы?ынан туолбут. Эмээхсин со?уйуу-?м?р?? б???н?н киирэн о?онньоругар кэпсээтэ, и?итин а?алан к?рд?рд?.
– Бэй, хайдах маннык буолбутай? Туох суолун бы?а хааман, бу курдук хара накааска т?бэстибит? – диэн К?б?? о?онньор мунаахсыйда.
Ити итинэн ааста. О?онньордоох эмээхсин киирэн хоччорхой лэппиэскэлэринэн чэйдээн эрдэхтэринэ, хотоннорун аана а?ылла т?стэ да, ынах саа?а кэлэн остуолларыгар «пал» гына т?стэ. Онтон хончо?ордорун, лэппиэскэлэрин сиирэ-халты т???тэлээтэ. К?б?? о?онньор: «Хайалара дьээбэлэнэ сылдьарый?» – диэн кыы?ыран оргуйа т?стэ да, остуолга сыппыт бы?ыччатын туппутунан хотонугар лэппэрдээтэ. Аан сабыллан хаалла. Хотон аанын а?а баттаан и?ир-дьэ киирэн, ч??ччэйэн к?рд? да, кими да булбата. Ол тухары Истиэ эмээхсин эрэйдээх тэллэ?э тэлибирии, у?уо?а халыр-босхо бара о?онньорун ырбаахытытыттан туту?ан баты?а сырытта.
Дьиэ?э киирэн к?рб?ттэрэ: били лэппиэскэлэрин тобо?о суох буолбут. Ордугун хончо?ордоро кураанахтаммыт. Истиэлээх К?б?? т?бэспэтэх суолларыгар т?бэ?эн улаханнык мо?уогурдулар, санаа?а т?ст?лэр. Чэйдиир чэйдээбэт икки ардынан а?аан, бала?ан и?инээ?и-та?ынаа?ы ?лэлэрин ?лэлээбитинэн бардылар.
К?н?с собо бу?арынан, о?онньор уот иччититтэн: «К?ст?бэти ??р», – диэн к?рд???н баран, ба?ар, буруолаах мастан к?рэнээрэй диэн, биир харда?а?ы буруолаппытынан бала?аннары-хотоннору далбаатаата. Ол кэннэ, санаата ситэн, к??стэрин хостоору гынан эрдэхтэринэ, хотоннорун аана эмиэ а?ылла т?стэ да, ынах саа?а кыырайталаабытынан барда. Истиэ эмээхсин к????гэр саа?ы т??эртэримээри, былаатын э?э охсон ылан, солуурча?ын айа?ын саба тутта. Онон, инчэ?эй саахха илиитин сиэртибэлээтэ.
– Ээ, дьэ биллим! – К?б?? са?а аллайда. – Хотоммут иччитэ ас к?рд??р эбит. Ыл, эмээхсиэн, к?м?с хатырыктааххыттан бойум со?устук хоторон, туоска ууран илдьэн биэр!
– Э-?ээ-ээ, о-оннук э-биэ-эт! ?э-?ээ, – Истиэ буруйун билинэн, мичээрдээн мытырыйа, сэк курдук, бэрт улгумнук тиириллибит туоска ?лл???? буолаарай диэн балыгыттан хотордо. Ол кэннэ лэппэри?нээн тиийэн, хотон аанын айа?ар уура-уура:
– Хотоммут иччитэ-э, кырдьа?ас, т???ээ?ки иччилэргэр кыы?ырыма. Кырдьык да?аны, бу тухары биирдэ да эйиэхэ анаан айах туппатах эбиппит. Уордайбыккын у?арыт. ??л соботтон амсай, – дии-дии, Истиэ остуолугар чугуруйан чуга?аан эрдэ?инэ, К?б?? к?рг?йд?? то?уйда:
– Мии??иттэн!.. Мии??иттэн тордуйа?а кутан биэр!
– Э-йиис. Ту-ууй-сиэ. Кырдьык да?аны, аны мииммин ум-нан кэбиспиппин дии, – эмээхсин к?м?л??к кэннинээ?и наараттан тордуйа булан а?алан, миин кутан, илдьэн уурда.
К?б??, эмээхсинэ «хотонун иччитин» кытта бодьууста?ар кэмигэр, соботуттан сиэмэхтээн, мииниттэн сыпсырыйбахтаан хаалла. Эмээхсин кэлэн олорорун кытта, тордуйалара к?рд?рб?т?нэн салгы??а к??рэйэн та?ыста уонна хотон и?ин диэки айах тыа?а чамыр?аан баран, б?тэ?итик и?эн киллиргэтэр тыас и?илиннэ. Тыас с?тэрин кытта, кураанахтаммыт тордуйа бала?ан ортотугар ??к?р?с гына т?стэ. Онтон балыктаах туостарын к?рб?ттэрэ: балыктара биир-биир к??рэйэн тахса-тахса, ойо?осторун, систэрин, кутуруктарын у?уохтара бытары?ан т???тэлээтилэр. О?онньордоох эмээхсин сирэй сирэйдэрин к?рс?н кэбистилэр, ол кэннэ дьэ холкутуйан к?н?ск?лээтилэр. Ити т?гэнтэн ыла К?б??лээх а?ыахтарын иннинэ, «хотоннорун иччитигэр» туспа ас ?л??лээн уурар буоллулар. «Иччилэрэ» топпото?уна эбэтэр к?т?тэн умнан кэби?ээри гыннахтарына, баарын биллэрэн силбиэтэнэн ылбахтыыр.
Биир киэ?э утуйаары сытан, о?онньор эмээхсинигэр сипсийдэ:
– Эмээхсиэн, би?иги бу дойдуга сатанымаары гынныбыт. С?р?н-с?р?н туттар тэриллэрбитин ылан, сыыйа-баайа, тыа?а-уу?а суох у?уоргу ?т?хх? к???н хаалыахха.
– Оннук-оннук, били к?ст?бэт к?т?р с?г?н олордоруттан ааста, – эмээхсин с?б?лэ?эн кэ?илдьийдэ.
Н???? к?нтэн ыла, о?онньор кыра-кыралаан туттар малларын у?уоргу ?т???р биллибэтинэн-к?ст?бэтинэн туоратта. Тахсыах малын барытын та?ааран баран, ?гэстэринэн чэйдии олорон, Истиэтигэр к?ннээ?и т?б?г?н и?иллэр гына кэпсии олордо:
– Эмээхсиэ-эн, ынахпыт ??тэ тардыбыкка дылы буолла, барыларын ?р?с у?уор харбатан та?ааран мэччитиим. Туох да тыыппатах к??х ?л??? сиэтэхтэринэ, ыанарбыт ??тэ эбиллиэ, борооскулаах тарбыйахпыт бы?а т???? суохтара этэ.
– Оннук-оннук, ынахпыт олох иэппэт буолан хаалла. Кырдьык, эн инньэ гын. Киэ?э уонна т?тт?р? туоратыа? буолла?а, – Истиэ эгди-сэгди буолла.
– Хайа, уонна, – К?б?? сал?аата. – Ыраатан хааллахтарына, хайа атахпынан ситиэмий? Онон, аппын эмиэ та?аардахпына табыллар.
К?б?? ол к?н с????лэрин, атын, эмээхсинин мачайа суох биир-биир туораталаан к???н хааллылар. К?сп?т т??ннэригэр этэ??э хоннулар. Ку?а?ана диэн о?онньор т?р?т ?т???р остуолга хамсатын умнан кэби?эн эрэйдэннэ. К?ст?бэт барарын кэтэ?эн бу э?ээргэ олордоххо эрэ табыллар буолан, о?онньор тулуйарыгар тиийдэ.
Сарсыардаа??ы чэйдэрин уруккуларын курдук на?ыллык чэйдээн, к?хс?лэрэ кэ?ээн, холкутуйан эрдэхтэринэ, у?уоргу кытылга ки?и ??г?тэ и?илиннэ. Бастаан о?онньордоох эмээхсин ал?ас и?иттибит диэн кы?амматылар. Утаакы буолаат тыа ба?а эймэнэринэн ки?и ??г?тэ эмиэ умайыктана т?стэ. Бу сырыыга чуолкай ки?и са?атын истэн, К?б??лээх Истиэ кытылга та?ыстылар. Ки?и са?ата: «Туораты?!» – диэн ха?ыытыыр эбит.
Хайалара кэлэн хаайтарда?ай диэн мунаара, о?онньордоох эмээхсин солбусу?а-солбусу?а:
– Ким?иниэй? – диэн ыйыттылар.
– Ми-иэн! Мин! Мин! – диэн, ки?и к?ст?бэт да буоллар, у?уоргу кытылга са?а и?илиннэ.
С?рэхтэригэр баастаах дьон кимин билээри, лаппыйан, кулгаахтарын хаста-хаста ыйытан к?рд?лэр да, тугу да ?йд??н-дь??ллээн истибэтилэр. Ол курдук к?н лаппа уоттаныар диэри харахтарын араастаан оччото-оччото одуулуу, кыччата-кыччата кы?аста?а сатаан кэбистилэр да, тугу да таба к?рб?т?лэр.
– Кырдьар диэн кырыыс да буолар эбит. Харах-к?с м?лт??н, ханан баарын да кыайан харахтаабатыбыт. Аны быстаран и?эр айан ки?итэ буолуо, туох кы?ал?алаах эбитэ буолла. Сонун истэ, хамсабын ыла таарыйа, билсэн-к?рс?н киириим, – диэт, К?б?? о?очотугар олорон ?т???н диэки эрдиннэ.
К?б?? кытылга чуга?аан и?эн: «Ким бааргыный? Кытылга киир!»– диэн к?рд? да, туох да биллибэтэ. «Истибэтэ дуу, барда дуу», – диэн дьиибэргээн кытылга тиксэн баран, бала?аныгар хаччыгынайан та?ыста. Бала?анын и?ин ???й?н к?рб?тэ: ким да суох буолан биэрдэ. Хамсата остуолга сытарын к?р?н тиийэн, тыа?ы-уу?у и?иллии, ки?ини кэтэ?э таарыйа табахтаата. Онтон чахчы ки?и суо?ун итэ?эйэн о?очотугар киирдэ. Са?а о?остон олорон эрдиитинэн анньыныах курдук буолан эрдэ?инэ, ки?и ата?ын тыа?а хачыгыраччы ?ктээн киирэн, тыытын тумсугар олорунан кэбистэ. О?онньор с?рэ?э «бар» гына т?стэ, ыараабыт о?очотун салайан эрдэн кулупайдаабытынан барда.
Кытылга тиксэллэрин кытта, туох эрэ туран ыараханнык таска тирэнээт, ?т?х диэки хачыгырайа турда. О?очо тумса чэпчээбиттии эндэйдэ, о?онньор у?уор тахсыбытын кэмсинэ саныы, о?очотун кытылга со?оот, бала?ан диэки харбыаласта. Ыраахтан и?эн к?рд???нэ: бала?ан аана а?ыллан баран, сабыллан хаалла. Бэрт ыксалынан-тиэтэлинэн бала?ан аанын а?арын кытта, эмээхсин со?уйбут-?м?рб?т са?ата кутаалана т?стэ:
– Атын к?т?р!.. Арахпын да-а арахпын!..
Киирбитэ: остуолун ?рдэ, и?итэ-хомуо?а ынах саа?ынан, буорунан туолбут. Ол туран к?рд???нэ, ха?ас диэки турар суораттаах чабычах к??рэйэн, и?нэллэн ки?и и?эрин курдук чамыр?аата. О?онньор итини к?р?н, аатта?ан са?арда:
– Кырдьа?ас, онто да суох арычча олорор дьону му?наама. Иннибит кылгаабыт, кэннибит у?аабыт дьоммут. Кэлбит сиргэр кэбэлий, т?р??б?т сиргэр т?н?н.
К?ст?бэт тугу да са?арбакка, чабыча?ы талыр гына туора бырахта уонна тыа?а бэрт на?ыллык ?ктэнэн та?ырдьа та?ыста. Киэ?э к?ст?бэттэрэ арахсар санаата суо?ун биллилэр. Онон хайыыр да кыахтара суох буолан, «сиэрдэрин-туомнарын» тутуспутунан бардылар. Кэли??инэн ??рэнэн да хааллылар.
К?м?с к???н тиийэн кэллэ. Хас да хонуктаах ардах кэннэ, сытыы тыаллар т???тэлээн мастар сэбирдэхтэрин суйдаталаабытынан бардылар. К?б?? о?онньордоох т?тт?р? т?р?т ?т?хт?р?гэр к?ст?лэр. Онно да к?ст?бэттэрэ хаалбата. У?уор-ма?аар туораа?ы??а о?очоттон т?спэккэ олорсо сырытта. Онон, К?б??лээх Истиэ к?ст?бэттэрин кытта кыстыыр буоллулар.
Т??? ?р ити курдук эрэйдэнэн олоруохтара эбитэ буолла. Биир к?н кинилэргэ ичээнинэн, ото?утунан, кыра ыарыыларга кыыран эмтиир ар?аа улуус ки?итэ К?рб?? Ойуун тохтоото. Истиэ эмээхсин туспа ас-?л?? уурбутун к?р?н, дьукаахтарын кэтэ?эн ону-маны олоотоото да, атын ки?и баара биллибэтэ:
– Хайа, дьукааххыт то?о биллибэт? Кими кэтэ?э?ит? – диэн ыйытта.
– Ээ, ити хотоммут иччитигэр ?л??лээтибит. Быйыл сайы??ыттан к?н аайы а?аппатахпытына, и?иппитигэр-хомуоспутугар ол-бу б???-са?ы хаалыыр, сылгы, с???? ку?а?анынан тамнааттыыр, – диэн хардарда о?онньор.
К?рб?? Ойуун иччи ту?унан бэркэ сэргээн сураста, ол кэннэ дьиэ эргиннээ?ини сэ?эргэ?эн баран, К?б???э хайыста:
– Дьэ, о?онньоор, э?иги дойдугут булдунан-алдынан сура?ырар ээ. Онон, бу дойдуга бачча кэлэн баран, булдуттан амсайан бардахпына табыллар. А?ыйах хонук эйиэхэ хонорбун баалаабат инигин?
– Тыый, ама, эн курдук кырдьа?а?ы, иннинэн сирэйдээ?и хоннорбот буолуохпут дуо? Эгэ эрэ буолла?а дии. Хонон, ?р??н бултаан аас, – Истиэлээх К?б?? к??-дьаа буолаахтаатылар.
Ити т??н эмиэ тарбыйахтара с?лл?н с?г?н утуппата. Сарсыарда ??ттэрин к?рб?ттэрэ: Айыы ки?итэ а?ыыр а?ыттан ааспыт.
К?н ортото К?рб?? Ойуун К?б??н? сиргин-уоккун к?рд?р диэн чугас эргин бытархай булт к?р? бардылар. Эбэ арыытыгар т??рт куоба?ы бултаатылар. Т?нн?н и?эн сынньана таарыйа уу а?албыт нэлгэтигэр олордулар.
– Б?л??н дьукааххыт тыа?ын-уу?ун и?иттим да, бэйэтин к?рб?т?м, – диэн са?алаата К?рб??. – Иччилэрим этэллэринэн, кыра быыс-хайа?ас быы?ынан уоран к?р??хтээх ???б?н. Оччо?о эрэ к?ст??хтээх ???. Оннук ??т?-хайа?а?ы мутук оннун хос быыса?ыытыгар к?рд?м. Ол утарыта остуол тардан баран, куоба?ы? этиттэн ыгыччы со?ус бу?аран уур. Онно к?рд?хп?нэ, кыайан ??рэрбин—??рбэппин бы?аарыам. Сэрэйдэххэ, э?игини дэриэтинньик буулаабыт. ?ск?т? ол дэриэтинньиги дьа?айар к?ннээх буоллахпына, мин бу улуус и?иттэн ?с хонук и?инэн атын улууска к?рээн тахсыахтаахпын. Онон, нэ?илиэктэри кэрийэн куотар ми?эбин бэлэмнээ. Оттон бэйэ?ит эмиэ малгытын-салгытын хомунан атын ыалы кытта дьукаахта?ан кыстыыргытын бэрини?. Бараргытыгар т?нн?г?-??лэ?и, ааны тэти? ма?ынан кириэстии саайан баран, бала?а??ытын уматан бараары?. Оччо?о дэриэтинньик дуу?ата э?игини баты?ыа суо?а. Чэ, ити курдук.
Ол киэ?э о?онньор, К?рб?? эппитин курдук, эмээхсинигэр куоба?ын бу?артарда. Утуйалларыгар остуолларын мутук хайа?а?ын утары тардан «хотоннорун иччитин» ?л??т?н уурдулар итиэннэ хосторугар б?кт?лэр.
К?рб?? Ойуун хапта?ын быыстаах хоско киирээт, били ??т?нэн кэтээн сытта. Тыас-уус намырыйарын кытта, хотон аана а?ылынна да, остуолга биллэ-биллибэт с??нэ к?л?к хааман кэллэ. Сандалыга турар кытыйалаах эттэн кум-хам ыстаан кимиритэн киирэн барда. Сотору со?ус к?л??н??р к?л?к и?итин кураанахтаан баран, хотонугар т?н?ннэ.
К?рб?? к?ст?бэт иччи хайда?ын-тугун билэн баран, нус-хас утуйан турда. К?н уота к????р??тэ эмиэ бэ?э?ээ??и арыыларыгар бардылар. К?б?? о?онньор тугу кэтэ?э и?эрин билэр буолан, Ойуун кэпсэтиини са?алаата:
– О?онньоор, мин кыайар кыылым эбит. Бэ?э?ээ эппитим курдук, суол была?ын тухары дьону кытта кэпсэтэн, аа?а турар гына аттарда бэлэмнэт. Эн кэлиэххэр диэри эмээхси??э до?ор буолан олоруом, к?ст?бэти хайдах гынан суох о?орору тобулуом, – диэтэ.
Н???? к?н?гэр о?онньор кы?ыны туоруур чэй, табах, бурдук була улуус киинигэр аттанна. Уонча хонон баран, биир ат сэтиилээх, култайбыт бэрэмэдэйдээх т?нн?н кэллэ. Ойуун кини туттуутуттан-хаптыытыттан барыта бэлэм буолбутун ?йд??т?, онон, дьиэлээхтэргэ тыл к?т?хт?:
– Ытык кырдьа?астар, Добдур?а ыйа буолла, эт ирбэт кэмэ кэллэ. Манна хонон-?р??н барбытым бэлиэтигэр ти?э?э?итин хастаан, чо?очута сиэх.
О?онньордоох у?ата-кэ?этэ барбакка, с????н? с??скэ охсон тэс гыннардылар да, и?иттэн, этиттэн ботуччу бу?аран бурулаттылар. К?б?? с????н? астыы с?пс?лгэнигэр сылдьан К?рб??т?н сирэйин-хара?ын кэтии сырытта. К??с оргуйа турар кэмигэр та?ырдьа утуу-субуу та?ыстылар.
– Хайа, ?сс? туох тэрээ?ин нааданый? Туох алба?ынан кыйдыыр буоллу?? – диэн дьиэлээх ыйытта.
– Ол нэмэ олох судургу эбит. Этитиилээх оруо?унан кыайдахпытына кыайабыт. Утуйар кэм чуга?ыгар тахсан аккын ы?ыырдаар. Бэйэ?ит томмот гына о?остон, ампааргытыгар тахсаары?. Сарсыарда халлаан сырдыар диэри онтон быгымаары?, – диэтэ Ойуун.
К??стэрин хоторон, а?аан, бэркэ астынан, ти?э?элэрэ ку?-наа?ын хай?аатылар. Эмээхсин и?ити-хомуо?у хомуйуор, ?л?? ас ууруор диэри К?рб?? к?м?л??к иннигэр олорон:
– Саам буора?а сиигирэн, с?г?н-са?ын тэппэт буолан хаалла. Бу оруос сиэмэтин сииги тартара таарыйа симиэххэ эрэ, – дии-дии, ылахта?ар бы?ыынан саа уо?угар туораа?ы чуумпуурунан симтэ.
К?б?? о?онньор ити кэм?э тахсан сэтиилэммит атын ы?ыырдаан кэбистэ. ?лэспиттэрин курдук, эмээхсинин киирэн соруйда:
– Истиэ, дьиэбит и?э оргуйан сылаа?а бэрт буолсу, киэ?энэн халлааммыт сылыйбыт курдук буолбут. Б?г?н тахсан ампаарбытыгар утуйуох.
Эмээхсин тугу да са?арбакка, та?ас та?аарар т?б?гэр т?стэ. Ол курдук тахсан ампаардарыгар киирэн, ааннарын олуйан баран, чохороон сыы?ын туппутунан, суос-суостарыгар бигэнэн хоро?он олордулар. Сотору со?ус саа тыа?а ньиргийэ т?стэ да, ки?и с??рэн тибигирэйэн ааста. ?т?р аты самыыга охсор тыас уонна соруйар са?а и?илиннэ. Ону кытта ат туйа?ын тыа?а тус ар?аа битигирэйэ турда… О?онньордоох эмээхсин кулгаах-харах иччитэ буолан, бэрт кутталынан, титирэстээ?ин б???н?н у?ун т??н? атаардылар. Халлаан лаппа сырдаабытын кэннэ, харса суохтарын киллэрэн ампаардарыттан та?ыстылар. Сарсыардаа??ы кырыа?а туох да суолун булбатылар. Арай далга турар сылгылара от к?рд??н и?эрсийдэ. Дьиэ аанын айа?ар кэлбиттэрэ, аан тэлэччи а?ыллан турар эбит. И?ирдьэ аан модьо?отун атыллаан киирбиттэрэ: остуол, кытыйа тус-ту?унан и?нэ?эн сыталлар. Сандалы ту?унан буорга ??с курдук хара хаан халыйбыт. Хааны баты?а к?рб?ттэрэ: улахан ба?айы хааннаах ытыс суола аан холуодатыгар бэллэччи олорон хаалбыт. Итини барытын К?б??лээх Истиэ чу?наан ??рэтэ турдахтарына, со?уччу тымныы салгыны сатарытан ынахтара ыатаары ма?ыраата. Хотонноругар киирбиттэрэ, ынахтара бэрт холкутук иччилэрин кэтии турар эбит.
Ити к?н К?б??лээх Истиэ с?р?н туттар малларын аттарын сыар?атыгар тиэнэн, ынахтарын кэнниттэн сэтиилээн атын ыалга к?ст?лэр. Ол к???н к?кк?рээн и?эн К?б?? т??н утуйбата?а таайан уонна былыт баттаан хааман и?эн нухарыйан ылла. Арай и?иттэ?инэ, ?т???н диэки: «Аны биир ?йэнэн эргиллиэм!» – диэн са?а дуорайан и?иллэргэ дылы гынна. О?онньор со?уйан ходьох гына т?сп?тэ: чугас со?у?унан суор, хоо?ургуу-хоо?ургуу, аа?ан эрэр эбит. «Дьэ, эргиллэн к?р??р, онуоха диэри хайа халдьаайыга тахсан сытарбыт биллибэт», – диэн сэтэрээт, К?б?? хардыытын эбэн биэрдэ.
Халлаантан к?п хаар аргыый кыыдамнаабытынан барда.
Былыргы айан суолугар
(Буолбуттан кэпсээн)
Тэрис ыйбыт айа??а туттуллар ?гэстэрин би?иги о?о сылдьан ?г?ст?к истэрбит, суруллубатах сокуон бы?ыытынан туту?арбыт. Арыт к?????? киэ?элэргэ ?р?с кытыытыгар му?уннахпытына, онно сы?ыаннаах кутталлаах да сэ?эннэри сэ?эргэ?эрбит. Онтон тугу ?йд??б?пп?нэн…
… А?а дойдуну к?м?ск??р Улуу сэрии б?т??т?н диэки, Охуоскай Бэрэбиэс Уус Маайа оройуонугар киирэр эрдэ-?инэ, Томпоттон т?р?ттээх, уон сэттэтин са?а туолбут тулаайах уол Ааллаахтыыр суолунан Ньычаанда диэн к??лгэ курдары т??эн, балык собуотугар ?лэ?э киирээри сатыы баран испит. Ол баран и?эн киэ?эрэн, сылайан да буолла?а буолуо уонна, ба?ар, кэпсэтэр да ки?ини кэтэ?эн, суол ортотугар ардахтан хаххаланар халтааматын балаакка курдук о?остон утуйан хаалбыт.
Арай т??ээтэ?инэ, хайа томтор?отун кэтэ?иттэн икки аттаах ки?и к?ст?н кэлбит. Биирдэстэрэ хара аттаах, хара кыл бэргэ?элээх, хара сукуна сонноох, муннун анныгар тор курдук хойуу бытыктаах саа?ыра барбыт хара бараан ки?и, икки?э ма?ан аттаах, сырдык та?астаах, эдэрчи дь???ннээх ки?и ???. Хара бараан ки?и атыттан т??ээт, халтаама сабыытын ?р? тардаат, улаханнык уордайбыт куола?ынан: «Хайа, нохоо, туох буолан би?иги суолбутугар туора сытты?? Киэр буол мантан!» – диэн ордоотообут. Уол баттатан, у?уктаары м?хс? сытта?ына, били ки?и: «Бу уолу илдьэ барарбыт дуу?» – диэн аргы?ыгар ту?аайан эппит. Онуоха аргы?а ???й?н к?р?н баран: «Па, о?ото бэрт эбит. Олорбохтуу т?ст?н», – диэн хардарбыт. Харата турбахтыы т??эн баран: «Нохоо, би?иги сотору т?нн??хп?т. Ол т?нн?рб?т?гэр манна суох буолуохтааххын», – диэбит.
Уол у?укта биэрэн, дьон барбыт сирдэрин диэки ???й?н к?рб?тэ: сыыры та?нары икки ат самыыта туртайан к?ст?н и?эн симэлийэн хаалбыт. Уол бэрт су?аллык хомунан, ыллыгынан ойуур быы?ыгар т??эн айанын сал?аабыт.
Хойут, уонча сыл буолан баран, ол уол кэргэнэ т??ээн ??т-маас ол дьону к?рб?т. Ол к?н бастакы о?олоро к??лгэ ууга т??эн ?лб?т.
Ол ки?и кэлин саа?ыран баран К?п нэ?илиэгин Маарыла Т?рд? ?рэ?эр бултуу дуу, туох соругунан дуу тахсан баран, былыргы ыллык ойо?о?угар балаакка тардынан утуйа сыппыт. Арай ол сытта?ына, ыта ?рэн то?о барбыт. Олоро биэрэн аанын быы?ын сэгэтэн к?рб?тэ: борук-сорукка биир дьуп-дьулугур синньигэс тэти? ыты таба охсоору сабыы, курбуулана а?ай турар ???. Ымыылаах ыт ол тэти?и, а?аран биэрэ-биэрэ, балаакка?а чуга?аппакка ?рэ сылдьыбыт. Бэрт ?р оннук киирсэн баран, ыт са?ата, ханна эрэ ыраах и?иллэ-и?иллэ, с?тэн хаалбыт. Сарсыарда туран айаннаары гыммыта ыта кэлбэтэх, устунан оннук с?пп?т.
Кэлин ити т?бэлтэни дьо??о кэпсээбитигэр, кырдьа?астар «суол иччитэ мо?уоктаабыта буолуо» дэспиттэр.
