Бахсы Тойонун ту?унан номохтон
Былыр-былыргыттан Боотур Уус ыччаттара ханна тиийбэтэхтэрэ баарай?! Удьуор утумун сал?аары, кэнчээри ыччаты тэнитээри, ки?и-хара буолаары, хара тыаны батан бултаан-алтаан, иитэр-а?атар И?э?эйдэрин, Дь???г?йд?р?н о?олорун ииттинээри ?рэ?и-маары ба?ылаан, араас кы?ал?алары аа?ан, модун санааларын булгуруппакка, ?рк?н ?йд?р?н ???лбэккэ, «?ай-?ат» диэн саха буолан сандаарыйан, ураа?хай буолан уу?аан, то?ус буолан туругуран бачча?а диэри ??нэн-сайдан кэллэхтэрэ. Ол была?ын тухары кэккэ сылдьар дьонноругар, о?олоругар сайы??ы бу?ук куйаас к?ннэргэ от ?лэтин кэннэ киэ?ээ??и сынньала??а, кы?ы??ы умайык тымныыга дьиэ ис-тас ?лэтин кэннэ у?ун т??ннэргэ, дойду о?остубут сирдэригэр, к?м?л??ктэрин суо?угар сыралла т?р??б?т т??лбэлэрин сэ?энин сэ?эргииллэрэ.
Былыр ар?аа улуус аата-суола биллибэт биир улахан алаа?ыгар ааттаах-к??стээх ойуун олорбута ???. Бу ойуун алаа?а ??-быйа? буолан сылын аайы ботуччу от кэби?иитин ылар эбит. Ол сура?а ол эргин олорбут биир баай, тойон ки?ини утуппат буолбут. Хайдах гынан ол ойуун сирин-уотун бэйэтигэр ылар толкуйугар т?сп?т. Араас аатырбыт-сура?ырбыт ойууттары ы?ыртаран ылан абынан-хому?унунан ?л?рт?р?, ?т?р?йтэрэ сатаабыт да, кыайбатах.
Саа?ыары биир к?н то?ус ойууну мунньан к?нд?лээн-маанылаан, а?атан туран ойуун кэбирэх сирин булан, ?л?р нэмин билэргэ дьа?айан кыырдарбыт. Ойууттара ?с т??ннээх к?н кыыран баран, биир к?н улуулара сууллан т?сп?т:
– Бу ойуун к?нн?р? апка-хому?у??а ?лб?т ??стээх эбит. Арай икки тарбыйа?ы т?р??б?т ынах сыатын сиэтэ?инэ, ?л?р ыйаахтаах эбит. Оннук ынах субу сотору кэминэн бу сиртэн ыраа?а суох биир ыалга т?р??, ону атыыла?ан ылан а?атан-сиэтэн уотан, аны к???н идэ?элэнэн баран, кэ?ии ыыттахха т?м?гэ биллиэ, – диэн ?л?г?нэйбит.
Тойон и?иттиэм-истибэтиэм диэбиттии, бары ойууттарын дойдуларыгар кэ?иилээн, бэлэхтээн-ту?ахтаан ыыталаабыт итиэннэ чугастаа?ы ыалларга араас соругунан хамначчыттарын-ча?ардарын ыыталаабыт.
?л?? т?бэлтэлээх, биир хамначчыта сарсыарда эрдэ уутун быы?ынан и?иттэ?инэ, дьиэлээх дьахтар са?ата, кэргэнин у?угуннаран ?тт?ккэ анньыалыы:
– О?онньоор, тур, тур! Иэдээн буолбут. Ынахпыт икки тарбыйа?ы т?р??б?т, – диэн ботугураабыт.
– Аргыый, хоно?о истиэ, ол да и?ин и?э ынайан, синньэ улахана бэрт этэ. Ыл тахсан, ки?и-с???? у?укта, кэлэ илигинэ, биирин дьон к?рб?т гына балбаа?ынан таптайан кэби?иэххэ, кэлин ханна эрэ тиэйэн илдьэн кистэниллиэ, – диэн буолбут.
Дьиэлээхтэр аргыый, тыас-уус и?иллии, бэрт т?ргэнник хомунан бала?аннарын биир э?ээригэр турар с????лэригэр тиийэн, эр ки?и биир ньирэйи м?????ннэрбитинэн киирэр аанынан та?ырдьа дь?гдь?р?йэн хаалар. Сотору со?ус мас к?т???н киирэн, ??рэн-к?т?н уотун к??дь?тэн, эмээхсинигэр уо?ах алаадьыта астыырыгар дьа?айан, хоно?отун малаа?ын а?ын а?атар аатыран у?угуннарар. Хоно?олоро малаа?ын а?ын а?аан баран, бу ына?ы атыыла?ыы ту?унан кэпсэтиини ыытар уонна тойонугар т?нн?р.
Маа?а табыллыбыт тойон с????н? атыыла?ан ылар, ньирэй диэнинэн эмтэрбэккэ, уотан баран сайы??ы-к?????? т?б?ктэр б?пп?ттэрин кэннэ, дьэ идэ?э о?остон, балайда биллэр сыалаах ойо?о?уттан бы?а о?устаран били ойуунугар кэ?ии гынан ыытар. Ойуун кэ?иини тутан баран, киэ?э к??стэнэн а?аары олорон, биир саа?ын ситэ илик дуу эбэтэр т?б?т?нэн м?лт?х дуу уолугар ту?аайан этэр:
– Дьэ, нокоо, мин дьабыммар к?т?р к?н?м-дьылым ??ннэ. ?ск?т? мин ?лб?т?м кэннэ, ким эмэ ата?астаары гынна?ына эбэтэр ата?астаата?ына, мин у?уо?ум ара?а?ын тахсан удьаа хамыйа?ынан таптайаар, оччо?уна мин кэлиэ?им, – диир да, били ынах сыалаах этиттэн бы?а элийэн ылан ыйыстан и?эн, сыата куолайыгар туора туран хаалар да, тыына хаайтаран, хара?ын ?р???нэн-харанан к?р?н баран, и?иир ситиитин тартараат, сууллан т??эн ?л?н хаалар.
Улуу ойууну бары сиэри-туому туту?ан ара?астаан кэби?эллэр, уол онуоха-маныаха диэри со?ото?ун олорор. Онтон сотору сыар?а хаара т??эр, ону кытта тэ??э били тойон баар буола т??эр.
Ол кэлэн, аны бу сир-дойду миэнэ, бас билиим буолар, оккун-маскын барытын ылабын диэн туран, аттаах-о?устаах дьонугар дьа?ал биэрэн, к?р?н туран кэби?иилээх отун тиэйтэрэн, дьонун иннигэр т??эн айаннаабытынан барар.
Уол эрэйдээх ата?астатан, икки иэдэ?инэн хара?ын уута субуруйа с??рэ, сарылаабытынан, били удьаа хамыйа?ын харбаабытынан, а?атын у?уо?ар с??рэр. Ол тиийэн ытыы-ытыы, а?атын ара?а?ын таптайан табыр?атар итиэннэ:
– Ыы-ый-ыыйбыа-ан! Аа-ай аайбыан! Бу к?р?л??р к?н?с талаан бардахтарыа-ан. К?м?л????х буолан баран, к?м?л?сп?т??! Харыстыах буолан баран, харыстаа-баты?! – диэн аймаммыт.
Ону кытта, хантан кэлбитэ биллибэтэх, чугуун тыа?ын курдук тыас и?иллибит да, ар?ааттан хара холорук хаары ытыйбытынан, сир-халлаан силбэ?иитэ ханан да к?ст?бэт ала буркунун т??эрэн, барбыт дьон ту?аайыыларынан айанныы турбут.
Сотору со?ус дьон уолуйбут ха?ыыта, ат кистээ?инэ б??? дуора?ыйан и?иллибит да, сыар?алаах оттор ?р? ытыллан тахсан алаа?ы биир гына ы?ыллыбыттар. ?р дуу, ?т?р дуу буолан баран, к??стээх тыал эмискэ уостан хаалбыт. Уол бала?анын та?ыттан к?р? турда?ына, онно-манна ?рэллибит дьон бэрт т?ргэнник хомуллан, кэлбит сирдэрин диэки харбыала?а турбуттар.
Тойон ол алаастан барыа?ыттан бала?аныгар тиийбэтэх, а?ыйах ча?ар дьонун кытта ??р буолан, Бахсы тойоно аатыра сылдьыбыт. Хойутаан хара?алаппыт айанньыттарга, эргэ быра?ыллыбыт ?т?хт?рг? к?ст?р буолбут.
Мэлдьээкэй
Ураа?хай удьуора, т?? уус т?р???э, Маайыскай то?у?а, Эдьээн нэ?илиэгин т?р?т-уус ки?итэ Уо?ук Сахаарап бултууругар, атах тардыстан айанныырыгар ?ч?гэй а?ай сэниэлээх сылгыта суох буолан эрэйдэннэ. Булда уот кы?ыл да, кырымахтаах хара да са?ыл буоллун, адаар муостаах тайах да буоллун – кини ми?э гына миинэ сылдьар соно?осторо к?л??кт?р?ттэн, и?иирдэрин сындаа?ына сымна?а?ыттан, к?рд?рб?т?нэн туран та?ы сыа хаарга уйдаран, халы? хаары к?рд?ргэччи кэ?эн куотан хаалан ?г?ст?к сииккэ сиэллэрэн, хаарга хаамтаран абартылар. Дьэ са?а эккирэтэн б?т?р??нэтэн и?эн маар дул?атыттан и?нэн, батырчахтаа-бытынан умса тобуктуу т??эллэрэ ол суох, то?уу хаары оймоон баран и?эн, сотору со?ус у?ан, к?л???ннэрэ сарт т??эн, к?б??хт?? иннилэринэн да, кэннилэринэн да барар кыахтара суох буолан, хаарга сытынан эбэтэр кэннилэринэн чинэрийэн иччилэрин баттыы сы?ан иттэни т??эллэрэ ол суох. Ха?ан сылгы хаарга таалан сытан баран, оронон туран уоскуйуор диэри бултарын суола сойор, ардылара атан ыраатар. Онон, тута бултаммакка, атын туох эмэ алба?ынан бултуохха диэри к?чч?йэллэригэр тиийэллэр. Уо?ук бэйэтин сылгыларыттан биир эмэ ?ч?гэй у?мат ты?алаах, быстыбат быртылаах сылгы ??ск??р?н кэтэ?э сатаан кэбистэ да: биир кини санаатын толорор сылгы ??скээбэтэ, чуга?ынан оннук сылгы баара биллибэтэ. Ол курдук санаа ымсыылаах сылдьан, Амма?а биир ааттаах баппатах атыыр ??скээбитин ту?унан и?иттэ. Онон, туох ааттаах сылгыны с?рдээн-кэптээн кэпсииллэрин билээри уонна биэрэр буоллахтарына атыыла?аары, тутуу былдьа?ан, ?р?с турарын кытта т??лээ?ин басты?ын талан, бэрэмэдэйигэр хааланан, айаны тулуйуо диэбит соно?о?ун миинэн Аммалаата. Эдьээнтэн с??рбэ к?с сири т??рт к?н на?ыллык айаннаан, бэ?ис к?н?гэр к?н ортото били баппатах атыырдаах ыалы ыйдаран тиийдэ.
Кэлээт да, ирэ-хоро чэйдээн баран, дьиэлээх ки?иэхэ кэлбит соругун кэпсээтэ. Сыанатын ботуччу со?ус бысы?ан ол к?н бу ыалга хонно. Сарсыарда халлаан сырдыан быдан иннинэ туран, дьиэлээх тойон сылгы?ыттара атыырдарын ??рэн а?алан, ??р?н кытта ха?ааларыгар хаайдылар. Тутан бас быалаан биэрээри гыммыттарыгар халы? ку?наах ха?ыл ат туттарбакка ??р?н кыйдыы ?р? холоруктана сырытта, хаарчахтарын сиэрдийэтин то?о к?т??р? куттаталаата. Кэлин сордоон-сордоон быыс к?р?? и?игэр киллэрдилэр да, сылгылара бэриммэккэ кычыгыламмыттыы илин-кэлин атахтарынан тэбиэлэнэн, табыйан, тии?инэн т????лээн дьону олох чуга?аппата.
Ти?э?эр тиийэн дьиэлээх тойон:
– Дьэ, ми?э гынар атыыры? ити баар. Сылгы гыныах буоллаххына, бэйэ? тутан биэр, – диэн дьа?айда.
Уо?ук са?ата суох сылгы?ыттартан атын бас быатын, ??н?н-тэ?иинин ылан кыбыыкка и?игэр турар атыырга баадайан тиийдэ. Итиэннэ: «Нокоо, аргыый буол!!!» – диэбитинэн, атыыры сиэлиттэн харбаата. Са?аан ?рд?ктээх с??нэ ки?иэхэ с?р баттатан били баппатах атыыр хара?ын икки чанчыгынан б?лтэччи к?р?н, уо?ун ыртатан б?д?? тиистэрин килэппитинэн, то?он титирээбиттии сал?алыы, т??рт ата?ын ?ч???ннэрэ ба?аналыы тэбинэн баран таалан хаалла. Уо?ук бас быатын кэтэрдэн суларын с?лл?бэт гына туом-туу баайаат, к?р?? ба?анатыгар к?нт???н эрийэ тардан хантаччы баайан кэбистэ. Ону кэтэ?эн туран сылгы?ыт уолаттар ат ??н?н кэтэрдэн, буутайдаан, ?р???т?гэр хоно?олорун таба тэллэ?ин сы?ыары тардан ы?ыырдаан, холунун кытаанахтык баайан, сылгыны айаа?аа?ын сиэрин-туомун ситэрдилэр. Ол к?н Уо?ук миинэн кэлбит соно?о?ун астаан а?аатылар-сиэтилэр, киэ?э хойукка диэри былыргы-аныгы сэ?эни-сэппэни сэ?эргэ?эн хойутаан утуйдулар.
Н???? к?н?гэр хоно?о с?пк? со?ус туран, дойдутугар айанныыр чаа?а кэллэ. Аатырбыт-сура?ырбыт атыыры то?ус ки?итэ хайдах миинэн барарын к?р??р?, ыраах-чугас ыаллар бары мустан атаараары то?о суула?ан та?ыстылар.
Уо?ук тиэтэйбэккэ эрэ атыырын к?нт???н с??рэн, б?тэй ааныгар чуга?атта, туора тардыллан турар с?лл?гэстэр аттыларыгар туран ат ба?ын быатын дэгин ?тт?ттэн холбуу тутта. Атыыр, тулуйбатахтыы-тэ?ийбэтэхтии, тэпсэ?элээн ылла. Сылгы?ыттар с?лл?гэ?и сулбурута тардалларын кытта, атыыр б?т?р?? ойуунан та?ыста. Ону кытта бэдэр бэргэ?элээх, тии? кутуруга нээлбилээх, б??чээн тириитэ сарын та?ас нээлбиктээх, б?р? ?т?л?ктээх, таба са?ынньахтаах, таба ты?а к?р?м?лээх ки?и атыыр ойо?о?унан с??рэн тэлэкэчийэн и?эн, ыар?аттан к?т?н тахсыбыт хабдьы курдук салгы??а дайаат, л?гл?с гына олоро т??эн быра?аайда?ан, у?а илиитин ?р? к?т???н кэннин хайы?ан к?рб?кк? эрэ, ат туйа?ынан чигди хаары к??? тэптэрэ уу дьоруонан битигиччитэ турда. Ону к?р?н туран дойдулаах тойон:
– Оо, тэгил дойдуттан тэ?нээ?э, хол дойдуттан холоонноо?о кэлбит эбит. Манна сылдьан дьон оттоох к?р??т?н алдьатан дьылга ыытыа?ынаа?ар, атын ??р атыырдарын аймыа?ынаа?ар, туора дойдуга баран туйгун атыыр буоллун, атын сиргэ баран ааттаах ат буоллун! – диэн ботуччу да со?ус сыана?а атыылаабытын бэркэ астынан туран ал?аата.
Уо?ук к???э уоннуу к??? т??эн н???? к?н?гэр киэ?э хонугар ?т???н булла. Тымныы к?н-дьыл ыган и?эр буолан, ?р таалалыы сыппакка, суол-иис к?р? таарыйа ?т???н та?ынаа?ы ?р?йэлэри сыыйда, харыстыы со?ус дул?алаах маардаах хочолору устатынан-туоратынан оймоото. Ол тухары ат улаханнык илистибитэ к?ст?бэтэ, сымна?ас систээ?э, дул-?а?ыт-дьаппа?ыт дьо?урдаа?а билиннэ. Онтон дьэ ыырын кэ?этэн ааттаах Ааллаах ?р?с ?рэхтэринэн, Аллан эбэ ха?ас кытылларын от ?р?йэлэринэн тайааталаата. Ол аайы атыырын бииртэн биир дьо?урун та?ааран, майгытын билэн истэ. С?хп?тэ диэн баар: биирдэ са?ылы эккирэтэн ситэн тайа?ынан охсон бултуо?уттан, сылгыта бэйэтэ иччитигэр о?устарар т?гэн биэрбэккэ илин туйа?ынан табыйан эбэтэр таптарбата?ына тии?инэн т??эн моонньун булгу хадьырыйан бултаан биэрэр буолла. Хайа да бэйэлээх тайа?ы атахтаах о?орбокко ситэн тиийэн, тойонугар тайыынан ?т?р? т??эртэрэн бултатан абыраата. Онон, атыырын эллээн баран, Хардааччы диэн соргулаах ааты и?эрдэ. Ол да буоллар тыа да талыы кыылларыгар у?мат ты?алаах, быстыбат бырталаах л?к?йд?р баар буолар эбиттэр.
Биирдэ Уо?ук Эбэ муу?а турбутун кэннэ Кээлбик диэн от ?рэххэ тайахтыы та?ыста. Ол к?н бу соторутаа?ыта кэлэн ааспыт л?к?й суолун к?р?н ??рдэ, хайаан да эккирэтэн ситэн бултуурга сананан атын суолу баты?ыннаран ти?илэхтээтэ. Улгум бэйэлээх Дь???г?й о?ото ону эрэ кэтэспиттии, бугу?уйбут курдук иннин диэки т???нэн кэбистэ. Арай кыыллара, б?р? курдук, барбыт тосхолун уларыппакка ар?аа диэки айанныы турбут. Уо?ук ыраатаары гынныбыт ээ диэн ытырыктата санаан баран атыырыгар эрэнэн – эккирэппиччэ эккирэтиэххэ диэн атын айанын быспакка, тула ?тт?н к?р?-истэ истэ. К?н а?аарыттан ордук айаннаатылар да, л?к?й сынньаныах, тохтуох бы?ыыта биллибэтэ. «Т?нн?бэккэ сыыстым дуу», – диэн хаста да т?нн??р? гынан баран тохтоон, атын си?ин сынньатан, тас са?ынньа?ын хонно?ун анныгар укта сылдьар уулларыллыбыт э?э сыатыттан ойо ыстаан, буспут тайах этиттэн сыыйа тардан сиэн сэниэ ылан, ирэн-хорон, эрчимирэн баран атыырыгар хатаастан тахсан салгыы эккирэттилэр. Сотору со?ус кы?ы??ы кылгас к?н б?тэн, хара?аран барда. Ону кытта Хардааччы кыыллара чугас баарын биллэрэн, у?уктаах кулгаа?ын ч?р?т?н сотору-сотору у?а-ха?ас хамсатан и?иллиир курдук туттан иччитин сэрэппэхтээтэ. Субу киэ?э сиппэттэрин билэн уонна хара?а?а кыылын кытта бодьууста?арын сылаар?аан, Уо?ук ми?этин, титирик иэйэ аттыгар тохтотон, сойута таарыйа кураанах титириктэри то?ута тардыталаан, мутуктарын то?уталаан, тосторута ?ктэтэлээн сотору бэрт улахан кутааны отунна. Сылгытын или??и у?а ата?ыттан к?нт???нэн ?рт??н хойуу ?л???? ыытта. Маары??ы а?ыттан ?ссэнээт, тас са?ынньа?ын халтаама курдук тиирэн к?хс?н хаххаланан, уотун к?нн?р?н биэрэ-биэрэ, нухарыйталаан ылла.
Сарсыарда сулустар хайысхаларынан бы?ааран эрдэ ту-ран, атыырын тутан, салгыы л?к?й?н сонордоон барда. Л?к?й да б?л????? сиртэн улаханнык ырааппатах. Сарсыарда халлаан лаппа сырдыыта, Нуотара ба?ын ыраас маарыгар сотору-сотору онон-манан тыынара к?дэриктийэн к?ст?тэлиир буолла. Атыыр да ол к?дэриги к?р?н, эбии холкутугар т?сп?т курдук буолла. Айанын эппэккэ да, бытаардыбакка да иннин диэки дьулуруйан истэ. К?н????р? Амма си?ин тэллэ?эр дьаа?ыттан киирбит атыыр ойу?ар кырыа буолбут к?хс? субу чуга?аан кэллэ. Аттаах ки?и ыкса астаран кэлбитигэр, сэниэтэ эстибит л?к?й ата?ын ба?аналыы тэбинэн турунан кэбистэ. Ки?и у?уну-киэ?и саныы барбакка, ??р?йэх ки?и бы?ыытынан булдун ха?ас холун аннынан тайыытынан биирдэ супту т?стэ. Л?к?й со?уйбуттуу иннин диэки ыстанан и?эн умса баран, сирэйинэн хаары хоруйда.
Уо?ук булдун икки буутун этин элийэ баттаан бэрэмэдэйигэр хаалаан уонна сыаналаа?ын аанньа тириитин т?рбэлии эрийэн ы?ыырын кэннигэр баанан баран, айан суола бу ту?унан баара буолуо диэн атын соруйан кэбистэ. Ол киэ?э ыкса т??н айан суолун уонна ыалы булан сылаас сиргэ хонно. Сарсыныгар ыалыгар кыылын этиттэн бэрсэн, дьиэлээх ха?аайы??а булда ханна хаалбытын ыйан баран дойдулаата.
К?н-дьыл аа?ан истэ, Хардааччы аата ат туйа?а тиийэринэн и?илиннэ, эт сиир дьоро киэ?элэргэ хоно?о, дьиэлээх сэ?энэ буолла. Хардааччы оло?ор а?аардас булт эрэ соргулаах к?ннэрэ баар буолуохтара дуо? Бары тыынар тыыннаах, хамсыыр харамай аналынан, «балык ыамнаах, ки?и к?ннээх» дииллэринии к??х сайы??а к?чч?йэр, уу?уур-тэнийэр дьол имэ?ин амсайар к?ннэр эмиэ бааллара. Амматтан кэллэ?ин утаа, иччитэ бэйэтин ??р?гэр сы?ыарыа?ыттан, кырдьа?ас атыырын харайыа?ыттан билигин кини ??р ба?ылыга буола сылдьар. Кэлээт да, кини ??р быы?ыгар сылдьар туллук курдук туус ма?ан кытыты Туллукчайы с?б?л?? к?рб?тэ. Туллукчай да, кинини анала кэлбитинии, аты?ыраабата?а. Атын а?ам биэлэр курдук ньылайан, тэбиэлэнэн аста?ыннарбата?а. Билигин Туллукчай ??р бас-к?с биэтэ, мэлдьи кини аттыгар буолар, ??р оло?ун с?р?ннэ?эр, сылы-сыллата бэйэтин курдук кулунчуктары т?р??р.
Сылы-хонугу кытта Уо?ук бэйэтэ кырдьа бы?ыытыйда, а?ыыра-сиирэ м?лт??т?. Эти сиэтэ?инэ, курта?а дэлби аалларан ыалдьар, ол и?ин а?ын уларытан хаан бу?артаран сиир, бурдук дэлэй со?устук к???ннэ?инэ судурааннаан, оргуйбут ууга суурайан уба?ас хаа?ы гына о?орторон ?ссэнэр. Оччо?уна, хайдах эрэ курта?а сынньаммыт, ыарыыта аматыйбыт курдук буолар.
Дьылдьыттар саба?алыылларынан, быйыл угут дьыл буолуох курдук, ол гынан баран саас ?лл?ктээбит хаар муус устар ортотугар уостан, сир хайыы-?йэ?э элэмэс таба курдук дь???ннэннэ. Саас у?аары гыммыт сибикилээх, к?н эмиэ да чэмэличчи тыгар курдук да, хатаа?ына диэн с?рдээх. С?г?н-са?ын муу?ун ууллартарбат. Былырыын к???н к??ллэр, ?рэхтэр тот сытан то?муттара. Сэтинньи ортотуттан са?алаан олунньуга диэри хастыы эмэ к?ннээх сэргэ ба?а сэтэриччи то?ор тымныылара т???тэлии сылдьыбыттара. Ол да и?ин буолла?а, муус быйыл а?ара халы?. Онон, ?р?с ?рд?гэр олорооччулар с?р?ннээн сэргэ?элиир сонуннара ?р?с быйыл хайдах эстиэн, былыргыны – аныгыны санаты?ан, к?н?-дьылы сылыкта?ыы буолла.
Ыам ыйын ортото, кэтэ?иннэрэн-кэтэ?иннэрэн, к??т??лээх кэмнэрэ дьэ кэллэ. К?ндэ ?рэх ?рд?к мырааннарыгар олорор а?а уустара сэрэхтээх ?тт?лэрэ ынахтарын-сылгыларын хаайталаатылар. Арай Тараах эрэ о?онньор на?ылыйан олорон баран, дьон олус аймаммытын и?ин, ?рэ?и туораан уонча сылгытын хочоттон сатыы ??рэн кэлэн и?эн сынньана т??эн, чэй и?ээри амынньыары то?ута сылдьан, дул?а быы?ын к?рб?тэ: уу к?р?лгэннии к?лл?г?рээн, к?рд?рб?т?нэн туран с??р?г?рб?нэн барда. «Араа?а, ?р?с э?иннэ, хочону уу толоро илигинэ тэскилии охсуохха, сылгылар бэйэлэрэ да баты?ан тиийээ инилэр», – дии санаат, солуурча?ын то?о с??кээт, ?с биттэхтээх ?р?мэччи тыытыгар харбыаласта. Маар быы?ыгар уу туолбута с?рдээх. Ууну-сииги кэспитинэн ?рэх ?рд?н кырдалыгар тиийбитэ, маарыын ???э тардыбыт тыыта субу устан барыахтыы, биэтэ?нии-к??гэ?нии турар эбит. Хата, талахха баайбыта абыраабыт. С??рэн, бэйэтигэр тарда охсон, киирэн олорон баран, мыраанын диэки сыыйылыннарда. Аартыгар тиксэн баран, били кырдалын к?рб?тэ: уу ?рд?нэн та?ыйа охсон эрэрэ.
Аллан эбэ уонна К?ндэ ?рэх хочотун икки ардыгар баар ?рд?к булу??а О?онньор уу?ун ?т???н хоту у?угар олорор Уо?ук Сахаарап уолаттара биир к?н эбэлэригэр киирэ сылдьан, сотору со?ус т?нн?н кэллилэр:
– А?аа, ?р?сп?т муу?а ???э Буор Хайаны бэтэрээ ?тт?нэн быстыбыт уонна ыраахха диэри ыраа?ырбыт. Байанай аартыгынан У?уор Кээлбиккэ диэри ки?и тыынан куттаммакка тахсар буолбут. Онтон Буор Хайа анараа ?тт?гэр Хал?аннаах сээнинэн муус дьаа?ы хайатын курдук ?р???л?н?н тахсыбыт. Уу буолла?ына, к??гэлдьийэ-к??гэлдьийэ, кэлэн эрэр. Били киирбит ыллыкпытынан арычча ууттан куотан кэллибит. Араа?а, улахан уу кэлээри гынна.
Ону истэн баран, ха?ас диэки ыарыытын уталыта сып-пыт Уо?ук нааратыттан туран, сандалытыгар тайанаат:
– Хайа, ноколор, иэдээн буолбут. Олоруохпут дуо, бала?ан, хотон эркиннэрин к?т?рэн, сы?ыаран кэтит дала?ата о?остуохха, с????лэрбитин онно та?ааран баайталыахха, бэйэбит эмиэ онно хатаа?ыннахпытына, ордор буолбуппут. Чэйи?, тахсыаххайы?! – диэн дьа?айаат, с?г?ллэн туран уолаттарын кэнниттэн та?ырдьаны былдьаста.
?р?с эстибитин биллэрэн эбэттэн тымныы, уорааннаах салгын охсулунна. Бэрт тиэтэлинэн киэ?э хойукка диэри болуоттарын о?орон б?тэрдилэр. С????лэрин онно та?ааран баайталаатылар, малларын сыы?ын эмиэ биир у?укка курулаатылар уонна туох дь??л-дьаабы буоларын кэтэ?эн олордулар. Сарсыарданан ?т?хт?р?н ?рд?нэн уу та?ыччы охсон кэбистэ, тула килэччи уу буолла, тыа, ойуур быы?ыгар сылбай ууга к???тт?р са?алара мээтиргээтэ, чыккымайдар са?алара чырыктаата, дала?аларын сыы?а дагда?наата. Уо?ук санаата болуоттарын тутан турар кирис быаларыгар, ?т??лэригэр уонна сылгыларыгар буолла. Быалара били??итэ чи? курдуктар, онтон сылгылара барахсаттара ха-йастылар буолла? Хардааччы акаары сылгы буолбатах, ??р?н ханна эрэ ?рд?к сиргэ та?ааран быы?аа ини. Эчи, быйылгы к?м??л уута кэлбитэ балысхана, со?уччута да бэрт.
Хардааччы К?ндэ ?рэх хайаларын утарыта ?л?рс?б?т Маарыгар мэччийэ сылдьан эмискэ тымныы салгын охсубутугар, уруккутунан ?р?с муу?а хамсаабытын сэрэйбитэ. ?рэх хаатыгар уу с??р?г?рдэр тыа?ын истэн уулаары киирбитэ, хайыы-?йэ уу ?рэх эниэтин ортотунан буолан эрэрэ. Сулбу-халбы уулуу охсоот, т?тт?р? ??р?гэр тиийэн саа?аабыт ?т?хт?р?н диэки ??рб?тэ. Ол кэм?э хочо устатынан, туоратынан халааннаан эрэрэ. Тымныы ууттан куттанан атыырдарын суо?ур?аныытыгар да бэриммэккэ, кытыттар уонна тыйдар т?тт?р? ?рэхтэрин ?рд?гэр салаллан тахсыбыттара. Ол икки ардыгар ?рэх хаата туолан, к??гэ?нээн сылгылары ?сс? ордук куттаабыта. Бэрт кыра у?ун синньигэс томтор сир баарыгар тахсан, мустан биэлэр, ууну сытыр?алыы-сытыр?алыы, б?тэйдии куттанан титирэ?э турбуттара.
Хардааччы кытыттарыгар уордайан, ха?ы?ырыы-ха?ы?ырыы, ытыран, тэбэн к?р?-к?р? ууга киллэртии сатаабыта да, кытыттар кинитээ?эр ууттан ча?ыйбыттара.
Ол курдук сылдьан Хардааччы сыыгынас тыа?ы и?иттэ. Хонос гынан к?р? т?сп?тэ: хочо ???ээ ба?ыттан буор мыраан ойуурун то?о солоон хайа са?а дьапталлыбыт муустар хал?а?алыы анньан и?эллэрэ! Эмискэ к????рэн кэлбит тыалга муус тыа?ын быы?ынан ыраах ханна эрэ хочо ортотун диэки сылгылар ииримтийбиттии айманыылара и?иллэн ааста.
Ол икки ардыгар кинилэр турар то?ойдорун та?ынан бэриэччит муустар устан ньолбо?он бардылар. Хардааччы Туллукчайын диэки к?р?н иччилээхтик кистээн дьырылатта да, муустаах ууга к??н?нэн к?р гына т??эн хайа э?ээр диэки харбаабытынан барда. Кини кэнниттэн Туллукчай кулунчугун кистээн ы?ыраат, батыста. Кулунчук ийэтин самыытын к?р?н эмиэ ууга ыстанан киирдэ: илин атахтарын к??рэ?нэтэн харбаан чалымнатан и?эн, биир муус кэлбитигэр онно ойон тахсаары илин атахтарынан тарапачы?наат, халтарыйан тас иэнинэн ууга баран т?стэ. Ол т????т?гэр кулгаа?ар уу киллэрэн аны ону илгистэн та?аарабын диэн, муннунан ууну сы?ан ылла да, со?уйан кистээн дьырылатта. Туллукчай кулунчугар т?нн??р? эргийэрин кытта, т?ргэн с??р?ккэ быстыбыт хал?а?а муус субу барыйан кэллэ.
Хардааччы кытылга тахсаат, муустаах уутун сахсынан иннин диэки батыччахтаан баран, ба?ын булкуйан т?нн?н кэлэн ?рэх ?рд?н к?рб?тэ: быы?а суох к????? муустарынан туолбут. Урут ааспыт муустар кэннилэригэр Туллукчай кистиирэ и?иллэргэ дылы гыммыта да, бэйэтэ к?ст?бэтэ. Хардааччы Туллукчайа тахсыбата?ын итэ?эйбэтэхтии, хайа эниэтин устун ?рэ?и баты?а ойутан ы?ылыннарда. Кытылга с??рэн тахсыбыт муустар быыстарыгар биир да сылгы тахсыбыта к?ст?бэтэ. Онтон кистии-кистии, туораабыт сирин ту?унан к?рб?тэ да: к?м??л сы?айан кэбиспит муу?а буом буолан турара. Атыыр ол буому эрэ то?ута-хайыта тэбиэлээтэ?инэ быыс арыллан ??рэ быы?аныа?ыныы, ииримтийэн туран к????? муустары кэлин атахтарынан тэбиэлээтэ, илин туйахтарынан хампарыта сыста, тии?инэн да т????лээн к?рд? да, абыраллаах быыс арыллыбата. ??р?ттэн мэлийбит атыыр ол к?н ?р кытыл устун, т?тт?р?-таары кистии-кистии с??рэкэлээбитэ, т?нн?н кэлэн хаста эмэ т?хт?р?йэн к??х муу?у к???р?тэ тэбиэлээбитэ, б?тэр у?угар туйахтарын ойута тэбиэлээн, модьу тиистэрин тосторута хадьырыйталаан сэниэтэ-сээбэ?э эстэн, эниэ ?рд?нээ?и си?иккэ тахсан ааспат-арахпат а?ыыга ылларан иэ?э?нии, сиэлэ, кутуруга намылыйан сукуллан турбута.
Конец ознакомительного фрагмента.
Текст предоставлен ООО «ЛитРес».
Прочитайте эту книгу целиком, купив полную легальную версию (https://www.litres.ru/pages/biblio_book/?art=69209641&lfrom=174836202) на ЛитРес.
Безопасно оплатить книгу можно банковской картой Visa, MasterCard, Maestro, со счета мобильного телефона, с платежного терминала, в салоне МТС или Связной, через PayPal, WebMoney, Яндекс.Деньги, QIWI Кошелек, бонусными картами или другим удобным Вам способом.
