Валерий Луковцев "Кэм кэрэһиттэрэ"

Былыр-былыргыттан то?уттар тымныы будулуйан турда?ына, бала?ан и?игэр к?м?л??к о?ох барахсан бачыгырыы умайан сылаа?ынан угуттаан, сырдыгынан сыдьаайан к?? бааччы астык, нуурал эйгэни ??скэтэн саханы абыраан кэллэ?э. Син ол тэ?э тулаларыгар ?т?? сы?ыаннарынан, эйэ?эс-сайа?ас, ??р?нньэ? майгыларынан, кылгастык да алты?ан ааспыкка сырдык санааны са?ар, ки?и ки?итэ дэтэр дьо?ун-мааны дьон оло?у киэргэтэллэр. ?б?гэ айыы сиэрин-?гэ?ин и?эриммит, к?н? с?р?н?н утумнаабыт удьуор харалы би?иги кэммит биир би?ирэмнээх бэрэстэбиитэлинэн суруйааччы П.П. Федоров-Сомо?ону ааттаатахха, бука, ?г?стэр с?б?лэ?иэхтэрэ.

Павел Петрович учууталын Далан алгы?ынан уус-уран айымньы умсул?аннаах чээл к??х хонуутугар киирбит кэмнэрин ?йд??н кэллим. Лоп курдук с??рбэ сыл анараа ?тт?гэр саха аа?ааччыларын ??рд?б?т кэрэхсэбиллээх тэрээ?ини кинигэ кы?ата, суруйааччылар, «Чолбон» сурунаал уонна бибилэтиэкэ ?лэ?иттэрэ кытты?ан о?орбуппут. Оччолорго, 90-с сылларга айар тыл а?алара буолбут норуот суруйааччылара утуу-субуу олохтон баран, суруйар-айар дьо??о ???эттэн ?й?б?л м?лт??н, кинигэ бэчээттэниитэ а?ыйаан, литература сайдар хамсаа?ына а?ырымныы бы?ыытыйбыт кэмэ этэ. Дьэ, ол буом со?ус бириэмэ?э, хо?оонньут кыргыттары сэргэ т??рт эдэр уонна саастарын ?гэнигэр сылдьар ли?кир эр дьон биир сылга кэпсээн, сэ?эн кинигэлэнэн айар эйгэ?э киирбиттэрэ аа?ааччыга со?уччу со?ус сонун т?гэнинэн буолбута. Павел Федоров-Сомо?о «Ол ы?ырар тырымнас уоттар», Константин Эверстов «Туман буолбут таптал», Уйбаан Ойуур «Буур?а» уонна Василий Бочкарев «?р??б?т уоспун ???лэн» кинигэлэрин бииргэ би?ирэмнээннэр, киэ? кэпсэтии дьоро киэ?этэ дьону-сэргэни сэргэхсиппитэ.

«Са?а суруйааччылар а?ыйахтар, аныгы сонун тиэмэлэргэ ?лэлээччилэр кэмчилэр дииллэр. Оннук буолбата?ын бу к?рс????б?т к?рд?р?р, – диэтэ бастакынан тылы ылбыт «Бичик» кылаабынай редактора. – Би?иги бу билси?иннэрэр ааптардарбыт – ха?ыакка-сурунаалга балачча бэчээттэммит, литература?а ис с?рэхтэриттэн ба?аран, бэринэн туран ?лэлиир дьон. Онон кинилэр бастакы кинигэлэрин били?иннэрэр ордук ??р??лээх уонна бу ?лэлэрэ быйыл саха уус-уран литературата т?р?ттэммитэ 100 сылын туолар кэрэ-бэлиэ ?б?л??й?н к?рс? кинилэр аа?ааччыга дьо?уннаах бэлэхтэринэн буолар». Маннык и?итиннэриини ха?ыакка биэрбит суруналыыс, суруйааччы С.Р. Данилов, салгыы П.Д. Аввакумов, Тумат, Харысхал, Г.В. Попов, В.А. Тарабукин, П.П. Флегонтов, о.д. а ?р? к?т???ллэн туран э?эрдэлээбиттэрин, айымньылары ырыппыттарын сурукка тиспит эбит. Дьэ ити курдук хас да ааптары бииргэ сомо?олоон, би?ирэм кэпсэтии та?аарарга к???лээччинэн Байбал Сомо?о буолбута. Театр артыыстарын В. Апросимовы, К. Михайловы, ырыа?ыт Д. Тихоновы, Чурапчы Дири?иттэн бэйэтэ салайар айар т?мс??т?н кытыннаран, тэрээ?ини киэргэппитэ. П.П. Федоров бастакы кинигэтэ ордук эдэр аа?ааччыны, ыччаты таарыйбыта бэчээккэ сэ?ээриилэр ааттарыттан да ?т? биллэр: эдэрдэр Матрена Борисова «Тырымнас уоттар» туохха ы?ыраллар?», Марфа Далбаева «Са?а суолу арыйар айымньылар», Жанна Леонтьева «Сомо?о сонун суолу тэлэр» диэн санаа ?ллэстибиттэрэ. Ону сэргэ Мария Сидорова, Иннокентий Окоемов, Данил Макеев, биллиилээх суруйааччылар Тумарча, Петр Аввакумов ааптар айымньылара олох сытыы, м?кк??рдээх т?гэннэригэр толкуйдуурга ы?ырар суолталаахтарын бэлиэтээбиттэрэ. Онтон ыла айар эйгэ, аа?ааччылар ?й?б?ллэриттэн ?сс? тэптэн, Павел Петрович хонно?о а?ыллан тахсыылаахтык ?лэлиир. Айар дьарыгы кини к?хт??х уопсастыбаннай ?лэни кытта сатаан дь??рэлиир.

Кинини бодору?ан билсиэхпиттэн ?г?стэртэн уратыла?ар хаачыстыбатын ордук бэлиэтии-би?ирии к?р?б?н. Бар дьон, т?р?т сир ту?угар бэриниилээх, кы?аллыгас, эппит тылыгар туругас к?н? майгытын. Байбал бэйэтин ту?угар м?хс?бэккэ, наар атыттар тустарыгар кы?аллар-м??эллэр т?б?ктээх. Дойдутун ?лэ?ит, биллиилээх дьонун, суруйааччыларын ааттарын-суолларын ?рд?кт?к тутарга, ?йэтитиигэ сыратын биэрэн с??рэр-к?т?р, туруорсар-кэпсэти?эр идэлээх. Тус бэйэтинэн к???лээн, дьону т?мэн ?лэлээн ?т?? т?м?ктэри сити?эрин биир дойдулаахтара, чурапчылар, астынан кэпсээччилэр. Норуокка умнуллубат ?т??лээх саха саарыннарын, улуус киэн туттар туруу ?лэ?иттэрин, тэрилтэлэрин, били??и кэм бэлиэ дьонун бэчээккэ элбэхтэ сырдатта, кэккэ кинигэлэри та?аартарда. Олортон а?ыйа?ы а?ыннахха, Даланы педагог бы?ыытынан киэ? эйгэ?э били?иннэрэр «Умнуллубат «Дьикти саас» о?олоро» (2008), «Учуутал дьоло – ??рэнээччилэрин сити?иилэригэр» (2012), Аан Дархан М.Е. Николаевка «Бар?а махтал Чурапчы дьонуттан!» (2014), Ил Дархан Е.А. Борисовка анаммыт «Боотур Уустан Ил Дархан» (2014) кинигэлэри саха дьоно би?ирэбилинэн к?рс?б?тэ. ?йэтитиигэ дьаны?ан дьарыктанан, кини – сэрии ыар сылларын содулугар эстибит Мэлдьэхси нэ?илиэгин Чоччууда алаа?ыгар уот кыргыска барбыттарга, Чурапчы к???р?лл??т?н сиэртибэлэригэр ?йд?б?ннь?к уонна саха бастакы норуодунай худуо?унньуга П.П. Романов т?р??б?тэ 100 сылыгар мэ?э комплекс о?о?уллуутун с?р?н тэрийээччи.

Тыа сиригэр Суруйааччы сойуу?ун ?лэтин, литератураны сырдатыыга, айар дьарыгы тар?атыыга к??скэ ?лэлиир. «Дири? уоттара» литературнай т?мс??н? уонча сыл устата салайан ?лэлэппитэ. Саха омук чиэ?ин, кырдьыгын к?м?скээ?и??э оло?ун тухары охсуспут талааннаах суруйааччы Иван Федосеев-Доосо аата кини т?р??б?т Хопто?отун орто оскуолатыгар, сэрии ту?унан бастакы «К?м?скэ уута» романы саха литературатыгар кэриэс кэбиспит буойун-суруйааччы, учуутал Алексей Бродников аата Т?л?йг? «Аартык» норуот айымньытын дьиэтигэр кини бы?аччы к???лээ?ининэн уонна улахан сыратынан, дьулур?а дьулуурунан и?эриллэллэрэ сити?иллибитэ. Убай туттубут биир идэлээхтэрин Сэмэн Туматы, Тумарчаны, Роман (Сэмэн) Даниловы, Василий Петров-Айылы мэлдьи ?р? тутан, ?б?л??йдэрин тэрийиигэ салалта, бар дьон ?тт?ттэн харааннаа?ы??а, ?й?б?лгэ, сырдатыыга ?р сылларга ?лэлэ?эн кэллэ.

?р?сп??б?л?кэ, олохтоох нэ?илиэнньэ интэриэстэрин к?м?скээн туруула?ыыга Саха уопсастыбаннай киин, Саха конгре?ын к?хт??х кыттааччытын бы?ыытынан уонунан сылларга ?лэтэ – бэйэтэ ту?унан киэ? кэпсээн. Ол и?ин а?аардас со?отох биир т?гэни ойо тутан ахтан а?арыым. 2012 сыллаахха Арассыыйа национальнай ?р?сп??б?л?кэлэрин салайааччыларын бэрисидьиэн диэн ааттаныыларын тохтотуу са?аламмыта. Онуоха саха судаарыстыбанна?ын суурайтарбат ту?угар к?нн?р? «ба?ылык» диэн тиэрмин оннугар «Ил Дархан» диэн омук ааспыт устуоруйатыттан силистээх анал ааты дьыала-куолу тылыгар, С? Т?р?т Сокуонугар киллэртэрэр инниттэн улахан хамсаа?ын тахсыбыта. Дь??ллэ?ии ?рд?к та?ым?а тахсыытыгар к??скэ ?лэлэспит Ил Т?мэн парламентарийдара Зоя Корнилова, Елена Голомарева, Оксана Винокурова нэ?илиэнньэттэн, улуустан ?й?б?л наада диэн к?рд?сп?ттэрэ. Онуоха бу су?ал соругу толорорбутугар ма?найгынан П.П. Федоров-Сомо?о улаханнык к?м?л?сп?тэ. Чурапчы биллэр-к?ст?р дьонун кытары с?бэлэ?эн-дь??ллэ?эн, кинилэр парламент спикерэ В.Н. Басыгысов аатыгар дьо?уннаах суругу киллэрбиттэрэ. Ол курдук, Дьаа?ыттан В.П. Стручков-Дуула?а Дьу?аал эмиэ ?й??р ис хо?оонноох суругу тэрийэн ыыппыта. Онон билигин олоххо киирбит саха судаарыстыбанна?а баарын бэлиэтиир дор?оонноох «Ил Дархан» анал аат бигэргэниитигэр Павел Петровичтаах к?м?л?р?н бар?а махталынан ахтабын.

Суруйааччы Сомо?о бэлиэ саа?ын илии тутуурдаах, ?тт?к харалаах к?р?стэ. Бу са?а бэчээттэнэр кинигэтэ икки т???мэхтэн турар. «Саллаат уонна Таптал» диэн сэ?энэ саха уус-уран айымньытыгар ?сс? арылла илик тиэмэ?э анаммыт. Саха сирин олохтоохторо сэриигэ кыттыыларынан, аармыйа?а сулууспа?а бэргэн ытааччы, тулуурдаах, барыга бары сыста?ас, толоругас, бэйэлэрин кыанар-хотунар саллаат саллаат бы?ыытынан бэйэлэрин к?рд?рб?ттэрэ биллэр. Байыаннай чаас хамандыырдара, офицердара саха буолла да кыра?ы харахтаах ытааччы, уру?уйдьут, ?ч?гэй буочардаах писарь, спортсмен диэн уруккуттан оло?урбут ?йд?б?ллээхтэр. Ол гынан баран, би?иэхэ саха ыччата аармыйа?а сулууспалаа?ынын ойуулуур айымньы то?о эрэ баччаа??а диэри суох этэ. Биир т?р??т?нэн суруйууга аармыйа к?л?к ?р?ттэрин хайдах да?аны таарыйарга тиийиллэрэ эмиэ мэ?эйдиир т?гэнинэн буолбут буолуон с?п. «Дедовщина» м?к? к?ст??тэ а?а?астык киэ? билиигэ тахсыбыта ыраатта. 1989 сыллаахха режиссердар А. Малюков «Делай – раз!», А. Рогожкин «Караул» киинэлэрэ б?т?н Сойуус к?р??чч?лэрин долгуппуттара. Бу сонун айымньыга 70-с сс. ортолоругар саха уолаттара Чукотка?а сулууспалара ойууланар. Ааптар ты?аа?ыннаах т?гэннэри хото киллэрэн интэриэ?и к?б?тэргэ дьулуспат. Оччотоо?у ыччат ч?л м?сс??нэ, сэмэйэ, бэйэ-бэйэ?э харыстабыллаах, хардарыта к?м?л?с??эр сы?ыана, килбик таптала, олоххо дьулуура табан к?рд?р?ллэр. Эдэр ки?и к?рс?р ыарахаттара олоххо бэйэ миэстэтин булунуу, идэни талыы, мунуу-тэнии, ардыгар быстах санаа?а ал?а?ы о?остон оло?у уустугурдуу, табыллыбатах таптал курдук т?гэннэрэ – аа?ааччыны тардыахтара. Сулууспалыыр араас омук ыччатын, урут-хойут аармыйа?а ы?ырыллан ытык иэ?и толорор саллааттар бэйэ-бэйэлэрин икки ардыларыгар араас, ардыгар ха?ыс да?аны сы?ыана, эр дьон бигэ до?ордо?уута айымньыга к?ст?р. Муустаах муора кытылынаа?ы хахсаат, тыйыс айыл?а, чукчалар олохторун, дьарыктарын уратыта, киити, ?р?? э?эни бултаа?ын ойууланар сэдэх т?гэннэрэ кэрэхсэтэллэр.

Иккис т???мэххэ ааптар айар, араас ?р?ттээх уопсастыбаннай ?лэтин ырытар, кэрэ?илиир суруйуулар киирбиттэр. Мэлдьи олох ????гэр «сырыттахха, кытыннахха сатанар» диэн бириинсиптээх, т?мс??гэ-сомо?оло?ууга угуйар дьулуурдаах дьон-сэргэ би?ириир били??и кэм биир бэлиэ ки?итин уобара?ын бу матырыйааллар ситэрэн биэрэллэр.

2019 сылга б?л????к, философия билимин хандьыдаата, литератураны чинчийээччи Егор Гаврильевич Винокуров «П.П. Федоров-Сомо?о оло?о уонна айар ?лэтэ» дьо?уннаах монографияны суруйан бэчээттэппитин хайаан да?аны ахтан аа?ар ?т??кэн ?лэ?ит ки?иэхэ махтал бэлиэтинэн буолуохтун!

Сомо?о диэн бо?омо ааттаах суруйааччыттан били??и олохпут уратытын, олох тыын боппуруостарын арыйар ?сс? сонун айымньылары аа?ааччы кэтэ?эр.

2020 с.

АТТЫБЫТЫГАР БААР АЙДАРЫЫЛААХ

Ураа?хай омук хабыр тымныылаах, у?ун кы?ыннаах хотугу тыйыс дойдуга тулуйан, торолуйан, уу?аан-тэнийэн, ч?л туруктанан к?н б?г?н?гэр диэри кэллэ. Онуоха с?р?н т?р?т?нэн былыр-былыргыттан норуот эмчиттэрин утумнаан кэлбит ?т?? ?гэ?э буолар. Ол да и?ин, саха ки?итэ дьа?ы-дьа?а?ы, о?олтон-дэ?тэн эмтэнэн-томтонон этэ??э а?аран, бырда быстыбата?а. Саха сирин ?рд?нэн улуус ахсын араас ыарыыны, дьар?аны эмтээн-томтоон, ?р???лл?бэт да ыарыыттан ?т??рдэн, бар дьон билиниитин, ытыктабылын ылбыт с?д? кырдьа?астар бааллара, билигин да?аны абыраллаах айдарыылаахтарбыт аттыбытыгар ?лэлии-хамсыы сылдьаллар.

Норуот айыл?аттан айдарыылаах, ???эттэн ???йтэриилээх эмчиттэриттэн биир с?д?лэрэ Фома Петрович Чашкин – Куома Чааскын этэ. Кини олорбут кэмэ ойууну-оло?хо?уту, ото?уту билиммэт, итэ?элтэн, урукку ?гэстэртэн аккаастаммыт бириэмэ?э т?бэспитэ. Онон дьону эмтиирин бобон, хаарчахтаан, хаста эмэ сууттаан, бэл хаайан, сор хаанын сордообуттара.

Таатта оройуонунаа?ы «Коммунист» ха?ыат 1948 сыллаа?ы 04819 №-игэр (эппиэттиир редактор А.И. Бэстиинэп) Ф.П. Чашкин сууттаныытын ту?унан и?итиннэрии тахсыбыт эбит. Онно оччотоо?у кэм тыйыс уораанынан аргыйар маннык хабыр тылы-??? аа?абыт: «…(оройуоннаа?ы норуот суута) реакционнай идеяны тар?аппыт Фома Чашкин дьыалатын к?рд?. Гражданин Чашкин ыраахтаа?ы былаа?ын са?ана ойууннуу сылдьыбыт, оттон 1946 сылтан ыла… Сууттанааччы… бэйэтин албын бы?ыытын суут… билинэргэ тиийдэ… Чашкины реакционнай тар?атааччы бы?ыытынан к?р?н суут 6 ыйга кы?ала? ?лэ?э приговордаата». Дьэ итинник эрэйи к?рб?т?н ?рд?нэн ытык аналын толорон, Куома барахсан хас эмэ ты?ыынчанан ки?ини эмтээн-томтоон ?т??рд?б?т умнуллубат ???л??х. Холобурга, с??рбэ?ис ?йэ?э саха норуотун э?э сыспыт сэллик ыарыыны кини адьас кыайа тутарын оччотоо?у мэдиссиинэ ?лэ?иттэрэ бигэргэппиттэрэ ?г?с.

Мантан аллара ытык кырдьа?ас ту?унан икки кэрэхсэбиллээх ахтыыны киллэрэр то?оостоох. 2008 с. 83 саастаах Уолба олохтоо?о, ?лэ, тыыл бэтэрээнэ Клавдия Гаврильевна Макарова ахтыытынан 1946 с. Ф.П. Чашкин Арсен, Ульяна Петровтар диэн куорат Горькай уулуссатыгар олорор ыалга хаайыыттан тахсарыгар хонон ааспыт. Ол ту?унан бу курдук суруйбут эбит: «Мин оскуола?а ха?ыс кылааска ??рэнэ сылдьарбын соччо чуолкайдык ?йд??б?пп?н. Оччолорго бала?ан дьиэлээх этибит. Ол олордохпутуна, киэ?э арай ынахтарын к?л?йб?т утуйар та?астарын тиэйбит дьахтардаах эр ки?и хоно киирбиттэрэ. Кы?ын этэ. Ынахтарын синньигэр сыалдьа баайбыт этилэр уонна киэ?э хото??о тахсан хоно?о дьахтар ына?ын ыабыта. Ити Куома Чааскын бастакы кэргэнинээн Хара-Алда??а баран и?эллэр эбит. Онно к?рд?хп?нэ, боростуой та?астаах, хаты?ыр о?онньор курдук ?йд??б?н. Сарсыарда туран, ынахтарын к?л?йэн барбыттара.

Иккис к?р??м. 1946 сыллаахха куоракка училище?а ??рэнэ киирбитим сурдьубунаан Танялыын. А?ам аймахтарыгар Арсен Петровтаахха Горькай уулусса?а олорорбут. Арай ??рэнэн б?тэн кэлбитим, биир о?онньор кэлэн олороро. Куома Чааскын хаайыыттан тахсан хоно кэлэн олороро. Арсен Петров Уолба ол и?ин кэллэ?э буолуо. Ха?ан да астамматах ас астаммыт этэ. Маанылаан ахан хоннорбуттара. Сарсыарда Арсен ?й??лээн-таймалаан Тааттатыгар атаарбыта. Дьэ бу о?онньор кэлэн хонуон биир хонук иннинэ мин та?ырдьаттан киирдим. Эдьиийим Ылдьаана, о?о?ор сыста олорон, этэрбэс тигэ олороро. Оттон Уолба ки?итэ Миитэрэй диэн ки?и кинилэргэ олороро. ?лэтиттэн кэлэн, сонун саптан быстах утуйа сытара. Мин киирэрбин кытары бу дьоммут буккуллан а?ай турдулар. Ханна да суох ыты ??р да ??р буоллулар. Эдьиийим этэрбэ?инэн, Миитэрэй сонунан. Мин дэлби куттанным. Мин к?рд?хп?нэ ыт т?р?т суо?а. Инньэ диэбиппэр, миигин м???н эрэ б?тэрбэтэхтэрэ. Оччолорго сэрии кэнниттэн куоракка «хара мааскалар бааллар» дииллэрэ, олор ыттарын киллэрди? дииллэр. Ааны ас, ыты та?аар дииллэр, быстыам дуо, ааны астым. Ыты та?аарбыт курдук туттан олорунан кэбистилэр уонна «хара мааскалар ыттара, онон бу т??н хайдах утуйабыт, ынахпытын сиэтэн илдьэ бараллара буолуо» дэстилэр. Мин т?б?л?р?нэн ыарыйдылар бы?ыылаах диэн дэлби куттанным. К?т??т?м Арсен киэ?э ?лэтиттэн кэлбитигэр: «Бу кыыс хара мааскалар ыттарын киллэрдэ, т??рт харахтаах хара ыт, – диэтилэр. Мин Арсе??а сибигинэйэн: «Ыт т?р?т суо?а», – диэтим. Ол т??н мин т?р?т утуйбатым, ынахпытын уоран барыахтара диэн. Сарсыарда турбуппут туох да буолбатах этэ. Куома Чааскын сарсыарда барбытын кэннэ эдьиийим Ылдьаана: «Ити о?онньор бэриэччик ыта эбит. Ол и?ин бу кыыска к?ст?бэтэх. Би?иэхэ мааныланан хоноору», – диир. Хаайыыттан тахсан и?эр ки?и туох аанньа буолуой, ку?а?ан ба?айы та?астаах, хаты?ыр, ха?ырыктыйбыт харахтаах о?онньор олороро, тугу да улаханы кэпсэппиттэрин истибэтэ?им».

Аны Куома Чааскы??а эмтэммит дьон ахтыыларыттан. Мин икки тасты? балыстарым Попова Пелагея Федотовна уонна Башарина Пелагея Игнатьевна иккиэн сэллик буоланнар, кистээн о?онньорго эмтэнэ барбыттар. Кэ?ии арыгыларын Уолба ма?а?ыыныттан ылбыттар. Оччолорго Уус-Таатта?а массыына сылдьыбат. Кыргыттар сатыы барбыттар. О?онньорго чуга?аан и?эн, ки?и у?уо?ар тахса сылдьыбыттар уонна биир баара?ай тиит аттыгар ииктээбиттэр. О?онньордорун дьиэтигэр киирбиттэр, онуоха о?онньор: «Бу э?игини к??тэн олоробун», – диэбит. Чэйдэрин таппыттар. Кыргыттары чэйдээ? диэн ы?ырбыт. Кыргыттар кэ?ии арыгыларын о?онньорго биэрбиттэр. Онно о?онньордоро: «Син кэ?иилэнэр эрээригит, то?о дьиэ?ититтэн-уоккутуттан а?албакка, Уолбаттан ыла сылдьа?ыт!» – диэбит. Ки?и у?уо?ар тахса сылдьыбыттарын, улахан тиит аттыгар к???рэттибиттэрин к?рб?т курдук эппит. О?онньор тылыттан куттанан, Башарина Пелагея, Попова Пелагея ата?ын остуол аннынан бы?а ?кт??-?кт?? «т?нн??ххэ, барыахха» диэн имнэммит. Ол да буоллар, т?нн?бэтэхтэр, эмтэппиттэр. Пелагея Попова к?хс?б?т?н чупчуруйар уонна би?иэхэ ыты?ыгар кып-кы?ыл хамсыы сылдьар ??ннэри к?рд?р?р уонна этэр диир: «Мин ??ннээх с?т?л? ?ч?гэйдик эмтиибин, – ыалдьар сирбитигэр уурунар гына туос биэрэр. – Балыы?а биэрэр эминэн эмтэнээри?, икки ?тт?ттэн эмтэннэххитинэ, т?ргэнник ?т??р??хх?т», – диэбит. Кыргыттар иккиэн ыарыылара ааспыта».

Салгыы оччотоо?у о?о, билигин П.А. Ойуунускай аатынан С? судаарыстыбаннай бириэмийэтин лауреата, 90-тан тахсыбыт биллиилээх аксакал суруналыыс Дмитрий Васильевич Кустуров «Дэ??э кэлэ сылдьыбыт с?д? ыалдьыт» диэн ахтыытын киллэрэн, аа?ааччыларга били?иннэрэбит:

«Холкуостар бастаан тэриллэллэрин са?ана би?иэхэ оччотоо?у Таатта оройуонун Кириэс-Халдьаайытыгар Харытыанаптартан ордук бас-к?с ыал суо?а. Турбут-олорбут ини-биилэр кыайаллара-хотоллоро, дь???ннэрэ-бодолоро ыраа?а, этэргэ дылы, ки?и а?аар кырыытыттан к?р?р дьонноро этилэр. Убайдара Ба?ылай касыылканан от о?устарааччы, лабагырыайканан бурдук быстарааччы, алта о?ус тардар малатыылкатын к?р?н-истэн, бурдук астатааччы кини буолара. Иккис быраат Миитэрэй отчут-масчыт чулуута, мас уу?ун бэрдэ этэ. ???с быраатын Сэргэйи, к?рб?т?х ки?им эрээри, Харытыанаптартан орто ??рэхтээх учуутал этэ дииллэрэ. Кини хомсомуол сылдьан холкуо?у т?р?ттэспит уонна олорор сирдэрин аатынан «К?ндэ» диэн артыал дэппитэ ???. Кини эдэркээн саа?ыгар, сэлликкэ ылларан, ?л?н хаалбыт эбит.

Т?рд?с быраат Арамаан дьону арааран билиэхпиттэн холкуос бэрэссэдээтэлэ, ?т???йэн уол о?о этэ. Ол эрээри ыыс ара?ас хааннаах, арылхай киэ? харахтаах убайдарыттан атын, мото?ор, куба?ай сирэйдээ?э. Тас к?р???ттэн эбитэ дуу, хайдах дуу, дьон кинини ?т??с Арамаан, ?сс? судургутук ?т??с диэн ааттыыра. Кини, холкуос бэрэссэдээтэлэ ки?и, оройуоммут киинигэр Ытык К??лгэ т?тт?р?-таары сылдьара кэмнээх буолуо дуо. Ол сылдьан суолун ортотугар баар Уолбаттан биир т?р?т-уус ыал – «Хаарыллар дуо» дэппит дьон кыыстарын кэргэн ылбыта.

Арамаан кэргэнинээн т??рт сыл устата олорор да, убайдарын ?т?г?ннэрбит курдук, айбыта кинини о?о т?р?тт?р?н маанылаабатах. Чугас-ыраах сирдэринэн эргичийэн, кэргэнин илдьэн к?рд?р?, с?бэлэтэ сатаабыт да, ту?а тахсыбатах. Хомойуус да буоллар, хайыа баарай? О?о?о ба?арара бэрдиттэн, сири-буору аннынан, аатырбыт а?ай ото?укка Куома Чааскы??а тиийэргэ бы?аарынар. Ол ытык кырдьа?а?ы хайдах гынан тылыгар киллэрбитин билбит суох.

Оччолорго мин, т?рд?с кылааска ??рэнэр о?очоос, сааскы биир ?т?? к?н, с???? к?р??чч?лэр олорор дьиэбитигэр оттор маспыт б?ттэ диэннэр к?л? к?рд???, ол Харытыанаптарга тиийбиттээхпин. Эбэ алаа?ын сыырын ?р? с??рэн, аба?ам Дь?г??р о?онньор бала?аныттан чугас, тыа са?атыгар турар дьиэ?э к?т?н т?ст?м. Онно дии, урут ха?ан да харахтаан к?рб?т?х ки?им, а?аар илиитинэн кэтэ?иттэн тардыстан, у?а оро??о сытар эбит. «Ээ, Куома Чааскыннара ити эбит» дии санаатым. Ол ыккардыгар Арамаан то?о кэлбиппин истээт да, «Пиэрмэ сэбиэдиссэйигэр баар, от тиэйээччи кэлбитэ буолуо. Биир о?у?у к???ллээтин», – диэт, к?хс?б?ттэн аан диэки ?т?р?йдэ.

Дьиэбэр тиийбиппэр, ким-хайа иннинэ Бааска уол, Дьэбдьэкэ кыыс ыйыт да ыйыт буоллулар: «Хара?а уоттаах», «дьиппиэрэн с?рдээх даа?», «та?а?а хара?», «этэрбэ?э т?нэ даа?». Ону баара кыыс ийэтэ: «Ыраахтан кэлбит улахан ки?и ту?унан ону-маны лахсы?ыма?!», – диэн саба са?арда. Кэлин истибиппитинэн, Арамааннаах утуу-субуу икки кыыс о?оломмуттара. Сэттис кылаа?ы б?тэрээт, куоракка ??рэнэ киирэн-хайаан, ол кыргыттар туох дьон буолбуттарын субу диэн чуолкай билбэппин. Бы?ата, мин кэпсээбит Харытыанаптарбыттан били??и Томпо улуу?ун Кириэс Халдьаайытыгар, иитиэх уоллара Б??т?ртэн ураты, ыал буолан ??скээбит-тэнийбит суо?ун курдук ?йд??б?н. Кэм-кэрдии хамсаа?ына арыт итинник кэри-куру ?р?ттэнэр бадахтаах. Эбэ алаа?ын Илин Бас дэнэр сиргэ урут биэс уонча чилиэн ха?аайыстыбалаах б?т?н холкуос олорбута. С??рбэччэ дьиэттэн, биэс с??счэкэ с???? кыстыыр икки с??нэ хотонуттан, холкуос хонтуоратыттан, ?с ма?хаа?айдаах бурдук куумунатыттан дь?р? биирдэстэрэ эмэ ордоохтооботох. Дьон олорбото?ун курдук барыта к??рэ-ла?кы…

Саха тустаах кэмигэр аатырбыт ото?ут Фома Чашкин ?т??н? санаан сылдьыбыт биир сирэ субу соторутаа??а диэри итинник б?р?к?тэ суох к?р??нэнэн турара.

Бу ахтыыны суруйдум Эбэ алаа?ын Илин Ба?ын урукку олохтоо?о Миитэрэй Кустуурап

2014 сыл, ахсынньы 3 к?нэ»

Дьэ ити курдук, ытык ки?и дьо??о-сэргэ?э к?м?л?сп?тэ, абыраабыта му?ура суох элбэх. Улуу эмчит ту?унан кинигэни хомуйан, 2009 с. о?орорбутугар, Уолбаттан Куома кырдьа?ас идэтин сал?аан, ?т?мэн элбэх ки?ини эмтээн ?т??рд?б?т уола Михаил Фомич Чашкин дьиэ кэргэнэ, кини оло?ун до?оро Альбина Саввична Чашкина уонна дьа?алта?а ?лэлээбит Людмила Ильинична Бурнашева, музей ?лэ?итэ Оксана Петровна Егорова, Баайа?аттан кыраайы ??рэтээччи Татьяна Игнатьевна Андросова к?м?л?сп?ттэрэ. Оттон урут Байа?антай, Таатта улуу?угар киирэр Томпо Кириэс Халдьаайытын э?ээриттэн суруналыыс Евдокия Семеновна Неустроева, ?лэ, тыыл бэтэрээнэ Иван Иванович Павлов матырыйаал хомуйан ыыппыттара. Ол курдук элбэх ки?и к?м?т?нэн хомуллубут ахтыылар т?м?ллэннэр, балачча баай матырыйааллаах дьо?ун кинигэ «Айыл?аттан айдарыылаахтар» серия?а 2009 сыллаахха к?н сирин к?р?р кыахтаммыта.

Саамай ??р??лээ?э диэн, ити ыарахан, уустук идэтин кини т?р?пп?т улахан уола утумнаан, саа?ын тухары бар дьонун эмтээн эрэйдэрин чэпчэттэ. Михаил Фомич Чашкин ?йэ а?аарын кэри?э кэм устата ити ытык эбээ?инэс о?остубут эмтиир дьарыгынан ыалдьар дьо??о к?м?л???н, дьон-сэргэ махталын ылыан ылла.

Хомойуох и?ин, би?иэхэ сахаларга сэбиэскэй кэмтэн т?р?т итэ?эли билиммэт атеистыы иитии содулугар, онуоха эбии урут алаастарынан, ?рэхтэринэн тар?а?ан быданан олорбуппут таайан дуу, аттыбытыгар баар талааннаах, дьо?урдаах дьоммутун аанньа аахайбат, ситэри сыаналаабат кэрэгэй кэмэлдьи баар. Оннук к????н сы?ыан урукку итэ?эли-?гэ?и билиммэт, киэр илгэр, сада?алыыр адьынат, репрессия са?аттан ыла силис тардан, ордук айыл?аттан айдарыылаах идэлээхтэрбитигэр уларыйан биэрбэт. Урукку идэлээх дьоннорбут ыалдьар, эрэйдэнэр биир дойдулаахтарыгар к?м?л?р?н, эмтээ?иннэрин и?ин ?т?ргэ??э т?бэ?эн, эрэйи-кы?ал?аны к?рс?н туран, ?йэлэрин тухары айыл?аттан анаппыт, ?б?гэттэн утумнаабыт идэлэриттэн аккаастаммакка, ?лэлээн ааспыттара. С?д? дьоммут ту?унан кэли??и сылларга эрэ кэккэ ахтыылар хомуллан бэчээттэннилэр.

«Бичик» (Айар) кинигэ кы?атыгар 2007 сылтан са?алаан, анал сериянан К?ст?к??н Чирков, Ньыыкан, о.д.а. уонна били??и кэм айдарыылаахтарын тустарынан кинигэлэр тахсан барбыттара. Оттон Куома Чааскы??а аналлаах кинигэни Е.Д. Андросов, П.Х. Андросов, Т.И. Андросова, о.д.а. хомуйбут ахтыыларын холбоон, эбии матырыйаал булан т?мэн, 2009 сыллаахха хомуурунньук та?ааттарбытым. Бу кинигэ?э Куома кырдьа?ас уолун Михаил Фомич ??лээннээ?э, талааннаах суруналыыс, т?р??б?т Тааттатын ис с?рэ?иттэн таптыыр Анастасия Морхоева кини ту?унан аан ма?най бэчээккэ та?аарбыт матырыйааллара туспа салаанан киирбиттэрин киэн тутта саныыбын. Анастасия Александровна барахсан биир саастыылаа?ын дири? ытыктабылынан кэпсиир, суруйар буолара.

Манна ?сс? биир саха саарына, ?т??кэн ки?и ту?унан ахтан а?арыахпын ба?арабын. Кини – саха биллиилээх учуонайа, билим дуоктара, ?рд?к ??рэх ти?игэр экономиканы ??рэтиини тэрийбит, кэлин суруйааччы бы?ыытынан аа?ааччылар бол?омтолорун тардыбыт Василий Романович Дарбасов. Уолбаттан а?ыйах к?ст??х Дабаччыма диэн Мэ?э Алдан нэ?илиэгин сиригэр-уотугар т?р??б?т-??скээбит Ба?ылай Арамаанабыс оло?ун ти?эх сылларыгар доруобуйатынан улаханнык мо?уогуран, Михаил Фомичтыын билсибитэ. Эмчит хайдахтаах курдук ту?алаа?ын, наадалаа?ын бэйэтинэн билэн, ыарахан ыарыыны кытары туруула?ан, ?йэтэ арыый у?аан, Николай Островскай, Эрилик Эристиин холобура суох хорсун бы?ыыларыгар ханыылыы, к????н т?м?нэн хас да?аны кинигэ суруйбута. «Куома Чааскын» диэн дьи? олоххо буолбукка оло?урбут уус-уран сэ?энин суруйан норуотугар кэриэс кэби?эн хаалларбыта. Дабаччыма ити айымньытын суруйарыгар Михаил Фомич бэйэтэ, кини оло?ун аргы?а Альбина Саввична о.д.а. улаханнык к?м?л?сп?ттэрэ.

Уолбаттан Михаил Фомич чугас ыала, саха?а, киэ? эйгэ?э мындыр ?й?нэн, дьикти-дьиибэ дьарыгынан биллибит Михаил Трофимович Боппосов маннык дьикти т?бэлтэни и?итиннэрэн турар. Чашкиннар дьиэлэрэ электропроводкаттан сылтаан умайбытыгар, истиэнэ?э ыйанан турбут а?аларын Куома кырдьа?ас мэтириэтэ хоруордар да?аны б?т?н хаалбытын дьон барыта с?хп?т эбит. Мин ?рд?к? кылааска бииргэ ??рэммит ??лээннээхпин Михаил Боппособу анаан-минээн ?лэ?эн к?рс?н, ааттаах-суоллаах ыкса ыалын ту?унан сэ?эргэспитим Мантан салгыы кини кэпсээнин аа?ааччы билиитигэр тириэрдэбин:

«1990 сыллаахха биhиги Петр Алексеев аатынан совхозпут отделениетыгар Уолба?а Кабардино-Балкария, Нальчик курортугар икки путевка кэлбит этэ. Ону хонтуора?а сылдьаммын истэммин, мин таhараа ыалбар М.Ф. Чашки??а кэпсээбитим: «Иккиэн сынньана барыахха!» – диэн оонньуу-к?л?? курдук эттим. Мэхээлэ да?аны ону сэ?ээрэ иhиттэ. Онтон мин хонтуора?а иккиhин сылдьарбар: «Михаил Фомич эмтэнэ барыан ба?арар», – диэтим. Онуоха салалта, ыала ки?и до?ор буоллун диэн, иккиэммитигэр путевка анаабыттара. Фомич с?б?лэhимээри гыммытын, дьоно хаайан, иккиэн бэс ыйыгар барбыппыт. Тиийэн олус ?ч?гэйдик сынньаммыппыт. Хайа?а экскурсия?а суруйтараары гыннахпына, киhим арыт буолуммат. Онтон аны ол к?н?гэр барсыан ба?арар. Инньэ гынан, бэйэм эрдэттэн суруйтараммын, Эльбрус чыпчаалыгар, атын да Хотугу Кавказ кэрэ миэстэлэригэр сылдьыталаабыппытын ?ч?гэйдик саныыбын.

Оччолорго путевка 24-тэн тахса к?ннээх буолара. Хаhaн да бэйэ ыырыттан, дьиэттэн тэйбэтэх дьо??о балачча уhун кэм курдуга. Дьиэбитигэр сурук суруйабыт. Мэхээлэм барахсан кэргэниттэн сурук тутта?ына, сотору-сотору хос ылан аа?ар. Дойдутун, дьонун олус ахтар. Саастаах дьону кытары, нууччалыы бэркэ ?йд???н, олус тапсан кэпсэтэр. Дьэ ол курдук сылдьаммыт, биирдэ дьиибэ т?бэлтэ буолбута. Арай т??н уhуктан кэллим – Мэхээлэм б?к т?hэн, т?б?т?н харбанан олорор эбит. Уум быыhынан к?рд?хп?нэ, уhун сабыччы ??нэн т?сп?т батта?ын ?ргэнэргэ дылы гынар. Уонна тугу эрэ элбэх-элбэ?и ботугуруурун истэбин. Ис хоhоонун ?ч?гэйдик арааран истибэтим. Арай: «О?олорбун кыайан эмтээбэт буоллум…» – диирин эрэ ?йд??н иhиттим. Т??? ?р оннук олорбутун билбэтим, мин утуйан хаалбыт этим…

Аны санаатахпына, онтон ыла кини аhа?астык дьону эмтиир буолбута. Ол иннинэ кини хас да сыл эттэппит эбит быhыылаах. Наар т?б?т? ыалдьан, сытан тахсар этэ. Онтон ити со?уруу сылдьар кэммитигэр бото-болдьо?о ситэн аhыллыбыт эбит, быhыыта. Ол иннигэр биирдэ эмэ билэр дьоннорун эмтиир этэ. 1995 с. кыыhым диатезтаан эрэйдэммитигэр эмтээн турар. Эмтииригэр туттаары, то?со?ойу ытан а?аларбар сорудахтаабыта. Ытыан иннинэ ал?аар диэн эппитэ, «эмп-томп буол…» диэн тыллардаах этэ. Биир саастаах уолум Мичил эмиэ киниэхэ эмтэнэн, ?т??рэн хаалбыта.

Нальчиктан т?нн?рб?т?гэр, куоракка кэлбиппит, хаайтарыы б??? буолбут. Ма?а??а с????нэн киhи самолет кэтэhэн олороро. Ол сайын уот кураан сатыылаабыт кэмэ этэ. Киин оройуоннар Ньурбанан э?ин тар?аhан оттооhун буолбута. Уолбаттан, совхоз атын да отделениеларыттан биригээдэ хомуллан, Ньурба?а оттуу к?пп?ттэр этэ. Ма?а??а вертолет Ньурбаттан кэлэн, иккис рейскэ дьону ылан, Таатта?а к?т??хтээ?ин истибитим. Мэхээлэбинээн сэмээр кэтэhэ сылдьабыт. Тааттаттан киьи б???т? баар. Онтон элбэх киьи остолобуойга а?ыы бардылар. Би?игини эмиэ ы?ырбыттарын, барсыбатыбыт. Сэрэйбит курдук, ол кэм?э: «Ытык-К??лгэ вертолет к?т?р?нэн, хаассаттан билиэттэ ылы?!» – диэн биллэрдилэр.

Би?иги биир бастакынан с??рэн тиийэн, билиэт ыллыбыт. Уонна посадканы кэтэhэн, аа-дьуо сылдьабыт. Таьырдьа ыраах баар остолобуойтан а?ыы барбыт дьон а?ылаан-мэ?илээн, ыксаан-бохсоон кэллилэр. ?г?стэрэ хойутааннар, билиэттэн маттылар. Миэхэ сорохторо: «Вертолет кэлэрин билэр эрээри, то?о сэрэппэккин!» – диэн м???ттэллэр. Кы?ыыта диэн, улахан ба?айы байыаннай вертолекка, борт ойо?осторугар баар ыскамыайка миэстэтинэн 22 эрэ билиэт атыылаатылар. Дьи?инэн, ыга симэн т??? ба?арар ки?ини илдьэ барар кыахтаахтара. Дойдубутугар кэлбиппит кэннэ, а?ыйах хонон баран, силлиэлээх дохсун ардах курулаччы т?сп?тэ. Онно сылгы ??р?н к?р?н ?йд?р?ттэн с?хп?т?м. К??стээх тыалга, и?нэри т??эр, ыа?астаах уунан кутар ардахха, биэлэр кулуннарын к??ннэринэн хаххалаан, ыга симсэн турбуттарын ?йд??б?н. Ол ардах кэнниттэн курааннаабыт, а?ы?а сиэн кубарыччы куурбут ходу?аларга а?ыйах хонугунан от б??? ыга анньан ??мм?тэ. Инньэ гынан, атын сиргэ баран оттуур кы?ал?а тохтообута.

Михаил Фомичтыын ыаллыы олорор буолан, кини айыл?аттан айдарыылаах ки?и буоларын ?ч?гэйдик билэбин. Биирдэ кинилэргэ киирэ сылдьан, биир эдэр, модьу ки?и кэннинэн чугуру?наан, ааны кэтэ?инэн а?ан тахсыбытын к?рб?т?м. Ол ки?и ийэтэ Мэхээлэттэн аатта?ар этэ. Мин, т?тт?р? тахсан бараммын, салгыы тугу кэпсэппиттэрин билбэккэ хаалбытым. Кэлин истибитим, ол ки?и арыгытын эмтэтэн баран, кини сэрэтиитин истибэккэ, бобуутун тутуспакка, т?тт?р? и?эн кэбиспит этэ. Онтон ыла уба?а?ын сатаан кыаммат буолан хаалбыт эбит. Уонна кэлэн, эмчити буруйдуурдуу тылла?ан, Мэхээлэни кыы?ырдыбыт этэ. Нэ?илиэкпит и?игэр киниэхэ эмтэтэ-эмтэтэ, харыстарын тутуспакка, т?тт?р? к??скэ иьэр дьоннор бааллара. Ону биирдэ табахтыы-табахтыы сэ?эргэ?э олороммут: «Оттон ити дьону ?йд?н?лл?р?н курдук кыратык мо?уоктуу т????хх?н?» – диэн оонньуу-к?л?? курдук эппиттээхпин. Онуоха кини: «Ээ кэбис, бииргэ ??скээбит, бэйэбит дьоммут буолла?а!» – диэбитэ…

Биирдэ биригэдьиирдии сылдьан, сиспин то?ороммун, дьар?аран улаханнык ыалдьыбыта. Онуоха ыксаан, Сергеев Лазарь Иванович уола Ваня илиитин дэ?нээн мо?уогурбутун эмтэтэ барарыгар аргыс буолан, Уус-Алда??а, Бээрийэ кырдьа?а?ыгар Гурий Турантаевка эмтэтэ бара сылдьыбыппыт. Ол тиийэн чэйдии олордохпутуна, эмчит кэргэнэ хантан сылдьарбытын ыйыталаспыта. Уолбаттан кэлбиппитин истэн, кыы?ыран м?хп?тэ: «Бэйэ?итигэр эмтиир киьи баарын кэннэ то?о кэллигит?!» – диэн. Би?иги онуоха мух-мах баран, тугу эрэ бы?аардыбыт. Онтон эмтэнии са?аланан, уолбут бастаан киирэн баран, т?ргэн ба?айытык т?тт?р? та?ыста. Илиитин, нэ?иилэ и?игэр ?й??н, токуччу тутта сылдьыбыт ки?ибит, холкутук ?р? к?т???р буолан, ??рэн-к?т?н тахсыбытын с?хп?пп?т. Хайдах эмтээтэ диэн ыйытала?ыыга, к?тт??ннээ?и сатаан бы?ааран кэпсээбэтэ. Онтон миигин Гурий кырдьа?ас к?р?н баран: «?с к?н хонон-?р??н эмтэннэххинэ сатаныы?ы», – диэбитэ. Ону мин, оччолорго биригэдьиир, эмиэ да?аны заправка?а солбуйан ?лэлиир буоламмын уонна бэлэм массыынаттан хаалымаары, с?б?лэспэтим. «Оччо?о т??нн????б?н», – диэн т??ннээн эмтээбитэ. Кырдьа?ас Михаил Фомичтаах хайдах олороллорун ыйыталаспыта, кинилиин чугас аймах буоларын кэпсээбитэ. Уолба?а тиийэн баран, Мэхээлэ?э кэпсээбиппэр, би?иги аймахтыыбыт диэн бигэргэтэн эппитэ. Ол курдук айыл?алаах дьон, бэйэ-бэйэлэрин к?рс?бэккэ да?аны сылдьан, син биир хайдах эрэ билсэ, араа?а сибээстэ?э олороллор эбит бы?ыылаах диэн ?йд??б?т?м.

Киниэхэ на?аа элбэх ки?и кэлэн эмтэнээччи, Хаандыгаттан э?ин нуучча дьоно б??? кэлээччилэр. Миигиттэн: «Где здесь живет шаман?» диэн ыйытан ?г?ст?к ыйдарааччылар. Урут мин на?аа табахтыыр этим, ыаллыы олорор буолан, Мэхээлэ киирэн сэ?эргэ?э-сэ?эргэ?э табахта?ааччы. Онтон мин сыыйа-баайа табахпын бырахпытым, ону ыалым, ата?а Кириллин Уйбаанныын быра?ыа диэн итэ?эйбэккэ сылдьан, с?хп?ттэрэ. Михаил Фомич: «Аны ?с сылынан ты?а? ыраа?ырыа», – диэбитэ».

Дьэ ити курдук, Михаил Фомич Чашкин а?атын, удьуор ?б?гэлэрин утумнаан, айыл?аттан аналын толорон, т???л??х ыары?а?ы эмтээбитэ буолуой?! Кини ?т??т?н-???т?н биир дойдулаахтара ?рд?кт?к сыаналааннар, Таатта улуу?ун бочуоттаах гражданинын аатын и?эрбиттэрэ. Айдарыылаах эмчит ?сс? да?аны бар дьонугар к?м?-?й?б?л буола турдун. Саха дьоно, кини курдук дурда-хахха буолар айыл?алаахтарбыт баалларын тухары, кэлэр кэскилбитигэр эрэллээх, бигэ тирэхтээх буолуохпут.[3 - М.Ф. Чашкин ?лэтин, оло?ун илгэтин сырдатар суруналыыс Сардаана Баснаева ха?ыакка интервьютун кинигэ толору к?р??эр QR-куодунан киирэн аа?ы?. – Ааптар.]

АЙЫЛ?АНЫ АРА?АЧЧЫЛААЧЧЫ

Саха ньургуннарын, дьон т??рт кырыылаахтарын кытары бииргэ ?лэлээ?ин

Уйбаан Буурсап биир бастакынан айыл?а харыстабылын, экология боппуруо?ун сытыытык к?т?хп?т, дьи? дьыаланан утумнаахтык ?лэлэспит уонна бэчээт н???? баар бала?ыанньаны а?а?астык, кырдьыгынан дьо??о-сэргэ?э арыйан тириэрдибит ки?и буолар. Дьэ онтон ыла кини до?отторо суруйааччы Василий Титов, суруналыыстар Иннокентий Захаров, Уйбаан Уххан, кэлин со?ус Дмитрий Бубякин, Александр Бурцев-Сал?аа?ын, о.д.а. ити тиэмэ?э элбэхтэ суруйбуттара. Аан ма?най И.С. Бурцевы «Чолбон» сурунаалга к?р?р-билэр буолбут эбиппин. Кини саха норуотун, ??рэхтээхтэрин чиэ?ин, ?т?? аатын к?м?скээн турууласпыт патриот суруйааччы И.Е. Федосеевы кытары билсэрэ, сурунаалга кэлэ сылдьара. Мин оччолорго норуот суруйааччыта Далан с?бэтинэн «Хотугу Сулустан» («Чолбонтон») са?алаан, бэчээт эйгэтигэр – кинигэ кы?атыгар ?лэлии киирбитим дьыл?а хаан бэлэ?э эбит.

80—90-с сыллар са?аларыгар к???л санаа, омук кы?ал?ата буолар тыын боппуруостары к?т???р, сымыйа буруйдаа?ыннартан к?м?скэнэр, ааспыт устуоруйа «?р?? бээтинэлэрин» тириэрии, эрэпириэссийэлэнэн умнууга хаалбыт норуот чулуу дьонун сырдык ааттарын т?н?ннэрии киинэ буолбут Суруйааччы сою?ун уоргана «Чолбон» сурунаал этэ. Онно ?лэлиир умнуллубат сылларбар саха басты? суруйааччыларын, интэлигиэнсийэ, араас эйгэ чулуу бэрэстэбиитэллэрин билбитим, ыкса алты?ан барбытым. Ол дьиктилээх кэмнэртэн ыла Далан, Тумарча, Доосо, Эрчимэн, Б??т?р Аввакумов, Сэмэн Руфов, Харысхал курдук биллиилээх суруйааччылардыын биир тэрилтэ?э ?лэлээн билсибитим. Софрон Данилов, Савва Тарасов, Моисей Ефимов, Гаврил Колесов, Багдарыын С?лбэ, Дь?г??р Алексеев, Ба?ылай Дарбаа?ап, Тэрис, Уххан, Дабыл, Уйбаан Ушницкай, Уйбаан Бурцев, о.д.а. саха саарыннарын кытары алты?ар дьолломмутум.

Оччолорго И. Бурцев, Д. Бубякин, о.д.а. экология боппуруо?ун к??скэ к?т???н дьон-сэргэ ити кы?ал?а?а бол?омтотун хатаабыт кэмэ этэ. Миигинниин биэс хаа?ах диэбиккэ дылы, «Кыым» ха?ыакка (21.10.1989) В.Н. Егоров-Тумарча «Северные просторы» киин сурунаал 3 №-гэр «Дом под угрозой» диэн уопсай т?б?н?н «Спроси у хозяина» экология проблемаларын сытыытык сырдатар суруйуутун сэ?ээриини («Дьи? баарынан, кырдьыгынан») бэчээттэппитим. Эмиэ ити сылга Чурапчы Арыылаа?ын К?мнь? сайылыгар буолбут бы?ылаан ту?унан суруйбуттаа?ым. Ону бииргэ ?лэлиир дьоммор к?рд?рб?ппэр, Доосо обургу: «Доруобуйа харыстабылын миниистирин аатыгар ыстатыйа?ын «А?а?ас сурук» бы?ыытынан т?б?л??», – диэн ?й укпута.

Уйбаан Бурцевтаах суруйууларыттан тэптэн, Саха АССР доруобуйатын харыстабылын миниистиригэр И.И. Местниковка а?а?ас сурукпар маннык эппит эбиппин: «Ытыктабыллаах Иван Иванович! Уларыта тутуу, и?итиннэрэн-биллэрэн и?ии илгэлээх кэмэ буолан, «Кыым», «Молодежь Якутии», «Социалистическая Якутия» ха?ыаттарбыт биллиилээх суруналыыстара, народнай депутаттарбыт ?р?сп??б?л?кэ?а кутталлаах экологическай бала?ыанньа ??скээбитин, кистэлэ?инэн ядернай дэлби тэптэриилэр ыытыллыбыттара ырааппытын, Б?л?? иэдээнин аахсыбакка, ГЭС-тэри уонна АЭС-тары тутарга былаанныылларын, ?сс? радиоактивнай тобохтору к?м?р, кистиир миэстэни бэлэмниир курдуктарын ту?унан суруйдулар, а?а?астык кэпсээтилэр.

Саха сирин олохтоохторун ?йэтэ ортотунан 48–55 сылга диэри кылгаата диэн олохтоох уонна киин бэчээккэ суруйар буоллулар. То?о норуот доруобуйата алларыйда, ?йэтэ кылгаата, ахсаана ?н?йбэт буолла? Оттон соторутаа?ыга диэри у?ун ?йэлээхтэрбит элбэ?инэн Союз ?рд?нэн сура?ырар этибит эбээт! 1977 сыллаахха сайын Чурапчы оройуонун Арыылаах дэриэбинэтигэр ынырыктаах трагедия буолбута…

………………………………………………………………………..

Онон, ытыктабыллаах Иван Иванович, э?иги, норуот доруобуйатын харыстабылыгар турар эмп ?лэ?иттэрэ, ки?иэхэ кутталлаахтык дьайар экологияны кэ?ии содулларын, ?р?сп??б?л?кэ?а радиация туругун хонтуруоллуур, бэрэбиэркэлиир ханнык миэрэлэри ыллыгыт, туох ?лэни ыыта?ытый? ?р?сп??б?л?кэ олохтоохторун доруобуйалара, дьыл?алара, инники кэскиллэрэ э?иэхэ итэ?эйиллэр, э?иги илиигитигэр баар. Мин ыйытар, ыалдьар боппуруостарбар, мунчаарар, дьиксинэр санааларбар дьон-сэргэ бары да таарыйтарар буолуохтаахтарын билэбин. Т?м?кпэр бар дьо??ут, норуоккут ту?угар кы?амньыгытыгар туохтан да?аны толлубакка турунаргытыгар эрэлбин биллэрэбин («Саха сирэ». 1989 с.)».

Инньэ гынан, оччотоо?у бэрээдэк бы?ыытынан миниистир бэчээт н???? эппиэттииргэ к??эллибитэ. Онуоха маннык эридьиэстээх т?гэн баара. Биир дойдулаа?ым, обком лектора, наука дуоктара, профессор Валентин Степанович Луковцев т?л?п??н?нэн: «До?оор, миниистир миэхэ эрийэн “эйиэхэ эппиэт суруйа олоробун” диэтэ. Онон эн би?икки бу курдук кэпсэтэн кэби?иэх. Эн, аны буккуур тахсыбатын курдук Валерий Луковцев диэн ааккын толору суруйар буол», – диэн сиэрдээхтик эппитэ. Онтон ыла «Дэли» э?ин дэнэ сылдьыбыттаа?ым.

«Кыым?а» ?лэлиир Уйбаан Сэмиэнэбис мин бастакы публикацияларбын аа?ан уонна араа?а Доосоттон истэн, миигин бэлиэтии к?р?р, кэпсэтэр буолбута. Онтон ыла экология боппуруостарынан алты?ан са?алаан, ордук ыкса И.И. Шамаев, Н.Д. Кириллин тэрийбит «Ил» гражданскай сомо?оло?уу партиятыгар (1998 сылтан), 2002 с. кэлин Саха уопсастыбаннай Киин диэн ааттаммыт уопсастыба тэрилтэтигэр бииргэ кыттан чуга?аспыппыт. Ити т?мс??гэ геолог Николай Дмитрьевич баарынан биир идэлээхтэрэ Уйбаан Бурцев, Тумарча, Аркадий Андреев, Руслан Протопопов, горняк Владимир Титов уопсастыбаннай туруула?ар ?лэ?э к??скэ кыттыбыттара. 2001–2002 сыллартан са?аламмыт пикеттэргэ, миитиннэргэ оччолорго да?аны саа?ырбыт дьон, кинилэр уонна М.С. Иванов-Багдарыын С?лбэ, А.И. Эверстов, И.А. Егоров-О?уохай Уйбаан, кэлин сорох т?гэ??э учуонайдар Дария Антипина, Михаил Слепцов, о.д.а. а?ыйах ки?и с?рдээх б??? тирэх, ?й?б?л буолбуттарыгар махталбыт ааспат. Ол са?ана салалта?а нэ?илиэнньэттэн илии баттаа?ыннаах суруктары киллэриилээх, уулусса?а миити??э, пикеккэ тахсыылаах хамсаа?ы??а адьас а?ыйах ки?и кыттара. Бэрээдэги к?р?р аатыран, бэлииссийэ ?тт?ттэн соруйан, дьону дьулатаары, на?аалыыр к?к?т эмиэ элбэ?э. Оннук к?ч?мэ?эй т?гэннэргэ а?а к?л??нэ басты? дьоммут би?иэхэ дурда-хахха, с?р?н тирэх буолбуттара.

Дьухха, а?ыйах са?алаах, элбэх дьайыылаах И.С. Бурцевы кытары биир улуустан, Л?г?й нэ?илиэгиттэн т?р?ттээх Владимир Борисов ытыктаан, киниэхэ Хоро Хо?уун диэн таптал аат кэриэтэ и?эрбитэ. Ириэнэхтэн и?нибэт, то?тон толлубат Уйбаа??а онто олус с?п т?бэ?эрэ.

Оччолорго даачата э?ин суох эдэрчи дьон, би?иги, Уйбааммыт сайылыгар, Тумарча ?кт?м?? баар дьиэтигэр саас, сайын аайы тахса сылдьарбыт, аны санаатахха, хатыламмат ?т?? да кэмнэр эбит! Биирдэ к???н муус ылса тахсыбыппыт. Халы?аан эрэр к??л муу?угар кыра?алаабыт чараас хаарга 70 саастаах Уйбаан Сэмиэнэбис чэпчэки ба?айытык кылыйбахтаан ылбытыгар амыдайа Уйбаан Шамаев олус с?хп?тэ, ??рб?тэ бу баарга дылы. Атын т?гэ??э эмиэ кини даачатыгар к???н Майаттан кыраайы ??рэтээччи Ылдьаа Куола?ап киирбитигэр тахса сырыттыбыт. Баар бала?ыанньа, бэлиитикэ боппуруостарыгар санаа атаста?аары, с?бэлэ?ээри, Борисов Володябыт этиитинэн кырдьык-хордьук т?л?п??мм?т?н былыргы ыскаап т????н тардарыгар уктубут. Сатаатар, дьиэлээх ки?ибит кэккэлэ?э у?аайба н???? уорга??а ?лэлээбит ыаллаах этэ. Онтукатын кытары Уйбаан атастыы а?аардаах. Онтон сонно кэпсэтии, м?кк???? са?аламмытыгар, ууга-хаарга киирэн омуннуран, онуоха эбии Ылдьаабыт т?р?к? улахан са?атыттан ?т?кт?сп?тт??, бары са?абыт лаппа улаатан маргыар б??? буолан бардыбыт. Онно хайа эрэ дьээбэлээх: «Ыскаапка сытар т?л?п??нтэн «мойуор» и?иттин диэн ордоотуу-ордоотуу кэпсэтэр бы?ыыбыт дуо, бу?!» – диэбититтэн к?лэн быара суох бардыбыт. «Мойуор, кассета?ын уларыт эрэ!» – э?ин диэн, эбии туустаан-тумалаан, к?лс?? б???. Уйбааммыт: «И?иттиннэр ээ, туохтаах ???н?й?! Дьон-норуот, судаарыстыба интэриэ?игэр ?лэлиибит буолбатах дуо?!» – диэн к?бдь??рб?т?гэр, бары биир тыла суох с?б?лэстибит. Дьэ итинник к?рд??х да?аны, ыгым да т?гэннэргэ Хоро Хо?уун ымыттыбат дьиппиэнэ, хорсуна барыбытыгар холобур буолааччы. Сэрии о?олоро, сорохторо тулаайахтара саха саарыннарын, убайдарбыт барахсаттары кытары «эн-мин» дэ?эн уопсастыбаннай дьыала?а бииргэ ?лэлээбиппитинэн, к?н б?г?н?гэр диэри Буурсап Уйбаанныын, Тумарчалыын чугастык алты?а турарбытынан чахчы да?аны дьоллоох эбиппит.

Мантан салгыы ытыктыыр, саха барыта тумус туттар ки?итэ а?а до?орум Иван Семенович оло?ун, ?лэтин ту?унан кылгастык били?иннэрэ, эбии сырдата т?????? ба?арыллар.

Айыы бухатыырыгар холоонноох

Охтон баранар мастаах, уолан б?тэр уулаах орто дойдуга ийэ айыл?атын харыстыырга-хараанныырга ?рд?к аналланан кэлбит Уйбаан Буурсап булгуруйбат модун дьулуурунан, ???лл?бэт ???с, кэннинэн кэхтибэт дь?кк??р?нэн оло?хо бухатыырыгар холоонноох хо?уун ки?и. Туруула?ан ?лэлээбитэ, дьаны?ан ситиспитэ, суруйбута-айбыта о?ордук биир ки?и холугар кыайтарбат та?ыччы. Дэгиттэр дьо?ура, ылсыбыт ?лэтин хайысхалара киэ?э эмиэ с?хт?р?р. Ол да и?ин, дэлэ?э уос номо?ор, уус-уран айымньыга киириэ дуо! Б?л?? ?р?с тардыытын айыл?атын к?м?скэлигэр бииргэ ?лэлэспит до?оро, талааннаах суруйааччы Эдуард Соколов-Тулусхан «Хампа» улахан айымньытыгар кини уобара?ын дь???йб?ттээх. Оттон биир идэлээх а?а табаары?а норуот суруйааччыта Тумарча «Би?иги Аан Дархаммыт» романыгар эмиэ кинини бар дьон интэриэ?ин к?м?ск??р ?лэ инники к??н?гэр сылдьар уопсастыбанньык бы?ыытынан ойуулаан к?рд?рб?тэ. Ки?и бэйэтэ баарыгар сити курдук айымньы дьоруойа буолуута балачча сэдэх т?бэлтэ диэххэ с?п.

Хантан, хайдах оло?хо бухатыырыныы маннык хатан хатарыылаах ки?и ?с кырыылаа?а, ураты у?аарыылаах ураа?хай у?уктаа?а баар буолбутай диэн ыйытыкка бэйэ санаатын а?ыйах тылынан бы?ыта-орута суруйан били?иннэриэ?и ба?арыллар.

Т?р?т сир т?р???э, ытык ыал ыччата

«Уол о?о барахсан бу охсу?уулаах орто туруу бараан дойдуга оройунан т??эн кэлиэ?иттэн му?у муннунан тыыран, эрэйи э?ээринэн тэлэн уйана-хатана биллэр, бу?ууну-хатыыны, тургутууну аа?ан, ки?и-хара буолар». Бу – ?б?гэлэр оло?хо?о хо?уйуллар сахтартан ыла ??рэтиилэрэ-такайыылара. Уйбаан т?р?к? тыйыс-ха?ыс айыл?алаах Саха сиригэр у?ун уот кураан сатыылаабыт, олохтоох саха нэ?илиэнньэтин ?с гыммыттан биирин имири эспит, аан дойдуну атыйахтаах уу курдук аймаабыт алдьархайдаах сэрии сылларын кирбиитэ б?р??кээн, ыган кэлэрин са?ана – 1940 сыл олунньу 17 к?н?гэр к?н? к?рб?т эбит.

Буурсап аймах би?игин ыйаабыт т?р?т сирэ Уус Алдан Хоро нэ?илиэгин уруккута дири? силистээх-мутуктаах. Боро?он М?р? Эбэтигэр сай-?ат диэбит хоролору т?р?ттээбит ?б?гэ ки?и – норуот номо?ор Алдан, Амма ?р?стэри ааттаталаан ааспытынан бэркэ биллэр с??р?к о?устаах Улуу Хоро. Кини Омо?ой Баайы, Эллэй Боотуру кытта б?т?н омугу уу?аппыт-тэниппит биир ытык ?б?гэбит. Хоролор Боро?он улуу?угар М?р?н? сэргэ Туймаада?а Хатас сиригэр-уотугар тойон уу?а ха?аластары кытары ыалла?ан олорбуттара ???. Нуучча кэлиитин са?ана уйаара-кэйээрэ биллибэт Саха сирин была?ын тухары тар?анан олохсуйбуттар. Ол да и?ин, ???ээ Б?л??гэ, Сунтаарга, ?л??х?мэ?э эмиэ олохсуйаннар, к?н б?г?н?гэр диэри Хоро нэ?илиэктэрэ сириэдийэн олороллор. Бэл, инньэ Дьаа?ыга, Абыйга, Усуйаана?а, Булу??а хоролор тиийбиттэрэ ???йээннэргэ сэ?эргэнэр. Бука, и?нигэ?э-толлуга?а суох, ата?астанары-?т?р?ллэри с?б?лээбэт буоланнар, оччолорго, кыргыс ?йэтин са?ана, ынах-сылгы с????лээх ?с саха а?атын уустара хотон олохсуйа иликтэринэ «кыйаар дойдута» дэнэр Б?тэй Б?л??гэ, таас дьаа?ы, тумара туундара хотугу сирдэргэ аартыгы арыйдахтара. Иннилэрин биэримтиэтэ суох бурул?а, боотур майгыларынан сэ?э??э-номоххо киирбиттэр. Уйбаан Сэмиэнэбис т?р?ттэрэ дьэ ол хоролор М?р?тээ?и а?а ба?ылыктарын, Тыгын Дархан до?оро-ата?а Тарбыах Тиис Эгий диэн уолуттан тымыр-сыдьаан тардыбыттар.

Хос э?этэ Ыстапаан тимир, мас уу?а. Кини Байа?антай, Таатта дьонун айанын аартыгар, Тандалыыр суол аа?ар Илин ?рэххэ (харыс аатынан, былыргыта, сурукка киирбитинэн Дьэ?киидэ) Кыймаласпыт диэн сиргэ олохсуйбут. Кини уола, Боро?он улуу?ун кулубатынан талыллыбыт айма?а Миитэрэпээни утумнаан, бэйэтин кэмигэр син биллэр-к?ст?р, атын нэ?илиэктэргэ «били аатырбыт Отох Охоноо?ой» дэтэр сытыы-хотуу, тыллаах-?ст??х ки?и эбит. Сэрии сылларыгар му?ха тэрийэн, чугастаа?ы дьонун хоргуйууттан быы?аабыт. Туу?ут, илимньит о?онньор Макеевтар диэн т??рт о?о дьоно ?л?нн?р тулаайах хаалбыттарыгар туутуттан биэрэн, хайдах угарын улахан уолга с?бэлээн биэрбитин, кэлин уол, милиция майора буолбут ки?и: «Хоргуйан, эстэр суолга киирбиппитин эн а?ыныгас, ?т?? санаалаах э?э? быы?аан турар», – на?аа махтанан ахтыбыт. Уйбаан Сэмиэнэбис э?этин ?сс? бу курдук ахтан суруйбут: «К??ллэр туоналарын биэс тарбах курдук билээччи, му?ха тардыытын дьа?айааччы, ыйанкэрдэн биэрээччи – кини этэ… Кэлин олох саа?ырбытыгар тиэйэн киллэрэн, туона ?ктэтэллэрэ уонна т?тт?р? тиэйэн та?аараллара… Э?эбин Илин ?рэх дьоно бука бары ытыктыыллара… Кини этиитин, с?бэтин м?кк??рэ суох ылыналларын билигин саныы-саныы с???б?н эрэ. «Охоноо?ой о?онньор туох диирэ буолла» дэ?эллэрин истэрим».

Оттон би?иги Уйбааммыт аатын ылбыт аба?атын, ?р?сп??б?л?кэ?э биллэр ??рэх эйгэтин ?лэ?итэ буолан и?эн, эдэр саа?ыгар кылгас ?йэлэммит И.А. Бурцев ту?унан «Уйбаан» диэн 2016 с. Илин ?рэх Бурцевтарын т?р?ттэрин-уустарын, аймах-билэ дьонун сырдатар бэрт и?ирэх ис хо?оонноох кинигэни та?ааттаран турар. Онно Макеевтаахха сы?ыаннаах биир дьикти т?гэни Уйбаан Сэмиэнэбис ахтар. Илин ?рэххэ кинилэр тыымпыттан былыргы саха боотурун куйа?ын – т??скэ кэтэр ылта?ынтан о?о?уллубут хатырык куйа?ы уонна икки тимир дуула?а бэргэ?эни булбуттар. Ону э?этэ ??рэхтээх Уйбааннарыгар тиксэрбитэ Санкт-Петербург куорат музейыгар хараллыбытын чугас аймахтара талааннаах устуорук учуонай Федор Васильев «Военное дело якутов» кинигэтин бэлэмнииригэр ту?аммыт, Х – ХIV ?йэлэргэ сы?ыаннаа?ын бэлиэтээбит.

Уола ?стээ?эр эрэ сэриилэ?э сылдьан была?айга былдьаммыт а?атын Сэмэн ааспат а?ыытын санатар «Саллаат дьыл?ата», «А?ам саата» суруйууларыгар ойууланар т?гэннэр аахпыты эрэ долгуталлар: «Тасты? эдьиийдэрим кэлин кэпсииллэринэн, ?лб?тэ дьи?нээхтик чуолкайдана илигинэн буолуо, ки?илэрин син биир к??пп?ттэр, сэмээр, таска та?аарбакка эрэ. Онноо?ор идэ?элэрин этиттэн ха?ааналлара ???… «?л??лээн биэрбит кустарыгар биир эмис ба?айы улахан сара к???н баарын э?эм то?о эрэ сиэппэтэ?э… (а?атын ??лээннээхтэрэ «кыттыгас» о?остон куска илдьэ сылдьан баран, кыра уолга чаастаан биэрбиттэр. – Ааптар). Э?иилги сайыныгар э?эм тасты? быраата, сэрии кыттыылаа?а Н.Д. Бурцев Эбэттэн к??лэйдии тахсыбыта. Э?эм ааспыт сайын бултаабыт кустарбыттан, булуу?уттан та?ааран, бу?аттарбыта… Бу 1952, эбэтэр 1953 сыл сайына бадахтаах. Кус а?абар ананан булууска ууруллубут буолуохтаах дии саныыбын.

«Сыы?а биллэриилэр кэлэллэрэ ???», «сура?а суох с?пп?ттэр к?ст?лл?р» э?ин диэн кэпсээннэр дэлэй эбиттэрэ буолуо. Дьонум дуу?аларын т?гэ?эр, с?рэхтэрин-быардарын хайа эрэ муннугар ?р сылларга таска быктарбакка иитиэхтээн, са?ыаран илдьэ сылдьыбыт эрэллэрин кыыма ха?ан б?тэ?иктээхтик ?сп?т?н этэр к?ч?мэ?эй. Биири билэбин – кинилэр ?р да ?р к??пп?ттэрэ. Ити би?иэхэ эмиэ бэриллибитэ диибин, ордук миэхэ уонна а?ам эдьиийигэр Прасковья Афанасьевна?а». Саллаат Сэмэн кэргэнэ, хо?уун ?лэ?ит, сытыы тыллаах-?ст??х б?г?р? ки?и, Фекла Васильевна Турантаева, 25 саастаа?ар эрэ огдообо хаалан баран, хос кэргэн тахсыбакка, эрин дьонун кытары олорбут. Кырдьа?астары к?р?н-харайан ?йэтин мо?ообут.

Арай ол кылгас ?йэлэммит саллаат Сэмэн аатын ааттатар уол о?ону сэриигэ барыан иннинэ кыл м?чч? кэриэтэ хаалларбата?а буоллун диэн ыйытык ??йэ-хаайа тутар. Оччотугар Уйбаан Буурсаптан атын, кини курдук геофизик, геолог идэлээ?инэн, Мииринэйгэ 60-с сыллартан «Ботуобуйа» экспедициятыгар ?лэлээн, Мииринэй тыатын барытын кэрийбит уонна ?лэтин с?ннь?нэн салалта?а туруорса, киирсэ сатаан баран суруналыыс талааннаах буолан, «уларыта тутуу», «гласность» диэн ааттаммыт демократия к???л салгына биллээтин кытары сытыы суруйуулары оччотоо?у обком уоргана «Кыым» ха?ыакка бэчээттэтэн «айдааны та?аарбыт» ки?и к?ст?? эбитэ дуу? Боро?он улуу?ун оло?хо?ута Дмитрий Михайлович Говоров хо?уйбут Б?д?р?йбэт М?лдь? Б???т?н кэриэтэ тохтоон-чугуйан хаалбакка дь?кк?йэн, Уйбаан Буурсап «судаарыстыба сэкириэтэ» аатыран кистэммит сир аннынаа?ы саахаллаах ядернай дэлби тэптэриилэр, айыл?а?а, кыылга к?т?рг?, олохтоох нэ?илиэнньэ?э суо?ар кутталынан суо?уур, хостонон баран а?а?ас халлаан анныгар хараллыбакка хаалбыт уран рудатын дьаптал?аларын, кимиэхэ да?аны биллэ илик Саха сиригэр баар кистэлэ? ядернай полигон ту?унан киэ? билиигэ а?а?астык та?ааран, олор содулларын туоратыыны туруорсубута.

Бастакылартан биир басты?нара

Уйбаан Сэмиэнэбис сэрии тулаайа?а, э?э?э-эбэ?э иитиллэн, ?б?гэ т?р?т ?гэстэрин, оло?хо са?аттан оло?уран, туту?уллан кэлбит айыы ки?итин кодексын урукку сэбиэскэй иитиини кытары дь??рэлээн ылыммыт а?а к?л??нэ ыраас дуу?алаах, к?н? санаалаах, к?м?скэс с?рэхтээх бэлиэ бэрэстэбиитэлэ. Удьуор утумунан аартыгы арыйааччы, са?аны са?алааччы буолбута ?г?с. Ылсыбытын ы?ыктыбат, мэ?эйтэн-харгыстан харыастан хаалбакка, дьэ эбии тэптэн, ?р? баран туох эрэ т?м?г? хайаан да?аны ылан, туруоруммут сыалын-соругун сити?эн тэйэр дь?кк??рдээх.

Сахаттан биир бастакынан геофизик-геолог идэтигэр к?рг??м?нэн киирэн ??рэммиттэртэн, ?лэлээбиттэртэн кинини эмиэ ааттыахха с?п. Аармыйа?а ?с сыллаах сулууспа кэнниттэн 1962 сыллаахха геолог халы? хамаандатын ??рэтэн та?аарбыт, онтон ону тохтотон, са?а геофизиктары бэлэмниир соруктаммыт Алдан техникумугар ??рэнэн идэ ылар. «Геофизик идэтэ соторутаа??ы кэм?э диэри Саха сиригэр эрэ буолбакка, дойду б?тт??н?н ?рд?нэн да?аны бэрт сэдэх идэнэн биллэрэ. Геофизика би?иги дойдубутугар отутус сыллардаахха геология биир салаатын бы?ыытынан ??д?йэн баран, били??и кэм?э сайдан, кэ?ээн, бэйэтэ туспа наука?а кубулуйда. Судургутук эттэххэ, минераллар уонна хайа боруодалара магниттарынан, ?л?? ыйаа?ыннарынан, электричествоны а?арыыларынан, радиоактивностарынан уонна да атын ?р?ттэринэн бэйэ-бэйэлэриттэн уратылаахтарыгар бу наука оло?урар. Геофизика гаас, ньиэп, таас чох, тимир рудата, хор?олдьун, кы?ыл к?м?с, алмаастаах кимберлитовай туруупка уонна да атыттар ханна, т??? дири??э сыталларын к?рд??????э аналлаах» диэн кини идэтин ту?унан бэрт дьэ?кэтик бы?аарбыта.

Араас омук ааттаахтарын ортотугар сирдэриэхтээ?эр, с?рэ?инэн-бэлэ?инэн, кыайыгас ?лэ?итинэн, билиитинэн-к?р??т?нэн, булугас сытыы ?й?нэн инники к????э сылдьан к??скэ ?лэлиир. Тахсыылаахтык ?лэлии сылдьан, ордук Мииринэйдээ?и кэмигэр, дьи? сахалыы мындыр ?й?нэн, омсолоо?у, итэ?э?и-бы?а?а?ы кытары эйэлэ?имтиэтэ суо?унан сир баайын хостооччулар ?лэлиир истииллэрин, хотугу сир уйан айыл?атыгар к????н, бэл алдьатыылаах сы?ыаннарын с?пс??б?т буолан барар. Бырамыысыланнас сир баайын хостуур хампаанньаларын салалтата, кистэлэ? сир аннынаа?ы саахаллаах ядернай дэлби тэбиилэри о?орбуттар, айыл?а?а тахсар хоромньуну бохсор, содулун аччатар, туоратар, ч?л?гэр т??эрэр ту?угар миннэрин да тартаран к?рб?тт?р?н и?иттэн билэр, ону ?й?-санаата ылыммат. Ордук урукку Садын оройуонун Б?л?? муоратын анныгар тимирдиллибит Туой Хайа б????лэгин (Олимпиада призера Александр Иванов т?р??б?т-??скээбит т?р?т дойдута) олохтоохторун иэдээннээх дьыл?ата уйул?атын к?т?пп?тэ. Остуоруйа?а кэпсэнэрдии сиэдэрэй оттоох-мастаах, эгэлгэ сэдэх ??нээйилэрдээх, ?лг?м бултаах, сир астаах айыл?а маанылаах дьикти кэрэ миэстэтэ, сир ?т??тэ далай уу т?гэ?эр хаалбытын ?й?-с?рэ?э ылыныан ба?арбата. Т?р?т сирдэриттэн толору хааччыллыылаах бэлэм дьиэ?э-уокка тиийиэххит диэн албыннаан, к??элэ? бы?ыытынан к???р?лл?б?т, олохторо огдолуйбут, Арыылаа?ынан э?ин ?т??х-батаах сылдьар туой хайалар дири? кутур?аннара, муор-туор дьыл?алара Уйбаан а?ыныгас с?рэ?ин аймыыра. Кинилэргэ сиэрдээх сы?ыаны ирдэ?эр ба?аламмыта. Систиэмэ?э уларытыы киллэрэр кыаллыбатын, сир баайын хостооччулар ?л?гэрдээх ыраас бары?ы ылартан ха?ан да?аны аккаастанар ба?алара суо?ун ?йд??р. Таас эрки??э т?б?н?н сааллар тэ?э, туруорса-киирсэ сатаан баран, бэчээт, кырдьыктаах тыл к????нэн туруула?ар толкуйу булунар.

1967–1971 сылларга Саха сиринээ?и территориальнай геология салалтатын экспедицияларыгар ?лэлиир. Ити сылларга СГУ-?а кэтэхтэн ??рэнэн, инженер-геолог идэтин ылар. 1973–1983 сс. «Якутскгеология?а» уонна «Якуталмазка» геофизик, геолог уонна научнай ?лэ?ит бы?ыытынан сити?иилээхтик ?лэлиир. Онтон икки сыл «Вилюйгэсстройга», салгыы «Кыым» ха?ыакка спецкорреспонденынан ы?ырыллар. Дьэ онтон ыла уу да ылбат, уот да сиэбэт курдук санаммыт «Якуталмазтар» уйаларыгар ууну киллэрэн барар. 1986 сылга Мииринэй уонна Б?л?? б?л?х оройуоннарыгар тулалыыр эйгэни харыстаа?ын, экология боппуруостарын аан бастаан утумнаахтык, сытыытык ха?ыакка к?т???р. Кини дьаныардаах туруорсуутунан ССРС НА СС институтун, бырабыыталыстыба чилиэннэрэ кыттыылаах хамыы?ыйаны ?р?сп??б?л?кэ салалтата тэрийэр, алмаасчыттар айыл?а?а та?аарбыт хоромньуларын туоратар, ол кэннэ харыстабыл миэрэлэрин ыларга модьуйар. Муус дьэ хамсаан барар.

Бобууттан ча?ыйбакка, хаарчахтан хаайтарбакка то?о к?т?н, кистэлэ??э тутуллубут сэдэх докумуоннары сатаан ирдэ?эн булан, киэ? билиигэ та?ааран, олохтоох исписэлиистэри т?м??нэн му?урдаммакка, урукку Сэбиэскэй Союзка, Арассыыйа?а биллэр А.В. Яблоков, о.д.а. курдук биллиилээх академиктары, учуонайдары кытыннаран, м?кк???ннэрбэт дакаастабыллары о?орторон, радиация содулларын туоратыыга анал судаарыстыбаннай тэрилтэ тэриллэригэр кыах биэрбит, с?р?н оруолу толорбут И.С. Бурцев курдук ытык ?б?гэлэрин, т?р?пп?т?н аатын дор?оонноохтук ааттаппыт айыы айма?ын ара?аччылааччы, к?н улуу?ун к?м?скээччи баарынан би?иги, сахалар, бука бары киэн туттабыт.

Бэлиэтэммитин курдук, И.С. Бурцев с?р?н идэтин, ?лэтин та?ынан суруналыыс, публицист, кыраайы ??рэтээччи, а?а к?л??нэни, кэрэ-бэлиэ дьону, бэйэтин биир идэлээхтэрин, геология, геофизика, о.д.а. идэлэрин сырдатааччы бы?ыытынан эмиэ биллэр. Бэчээккэ элбэхтэ бэчээттэммитин та?ынан та?ааттарбыт кинигэлэрин ахсаана уо??а тиийдэ. ?лэлээбит тэтимин ы?ыктыбакка, а?аардас кэли??и икки сылга «Бастакылар» (2020) уонна «Радиоактивная Якутия» (2021) кинигэлэри бэчээттэттэ. «Бастакыларга» кини аан ма?най Саха сиригэр университет тэриллэн, сахаттан геолог идэтигэр к?рг??м?нэн ??рэнэн, чулуу ?лэ?ит буолбут а?а табаарыстарын, ??лээннээхтэрин, дьо??о-сэргэ?э киэ?ник биллэ илик геофизиктэр тустарынан сырдатта. Иккис кинигэтин тиэмэтин хомуурунньугун аата ыйа сылдьар. Ити курдук кини сылайары-сал?ары билиммэккэ, ?лэлии-хамсыы, суруйа-бичийэ сылдьар. Оло?хо бухатыырыныы, кэннинэн кэхтибэккэ, сылайары-сындалыйары аахсыбат, саа?ырыыны билиммэт эколог Уйбаан Бурцев эппит тылын энчирэппэт, туруоруммут соругуттан туораабат. Билигин да?аны айыл?аны туруула?ар ?лэтин-хамна?ын ?гэнигэр сылдьар.

Сити?иллибитинэн уоскуйбат, кэскили туруула?ар айыы бухатыыра

Мантан салгыы И.С. Буурсап ?лэтин биир с?р?н хайысхатын, инники с?р?н соруктарын сырдатар ыйытыкка хоруйун улуу Арассыыйа биэс гыммыттан биирин ылар ба?ырхай сир баайдаах Саха ?р?сп??б?л?кэтигэр, саха уонна хотугу т?р?т омуктар, олохтоох нуучча нэ?илиэнньэтин дьыл?атыгар олус актуальнайын уонна кини к?т?хп?т проблемалара ?сс? да а?а?ас туралларын учуоттаан, аа?ааччы бол?омтотугар ту?аайабыт:

– Иван Семенович, эн оло?у? ?г?с сылларын Саха? сирин айыл?атын к?м?скэлигэр анааты?. Кэлин сылларга радиация – сир аннынаа?ы ядернай э?иилэр уонна урут хостоммут а?а?ас халлаан анныгар хаалларан кэбиспиттэрэ тулалыыр эйгэ?э, ки?иэхэ-с????гэ, кыылга-с??лгэ олус кутталлаа?ын, ку?а?ан содулларын ??рэтти?. Олор тулалыыр эйгэ?э буортулаах дьайыыларын аччатарга бэйэ?ин харыстаммакка ?лэлээти?. Итини барытын соторутаа?ыта суруйбут «Якутия радиоактивная» диэн дьо?ун кинигэ?иттэн да билэбит. Кинигэ?эр радиация дьайыытын суох о?орууга ?лэ ситэ ыытыллыбата, бу олус уустук проблема ?сс? да кыайан бы?аарыллыбата диэбиккин. Радиация дьайыытын туоратар управлениены Арассыыйа?а аан бастаан Саха сиригэр тэриллибитин туох да т?р??тэ суох тохтотон кэбиспиттэрин эмиэ билэбит. Арай управление?ын иккистээн тилиннэрэр буоллар, аан бастаан туох ?лэни ыытыа? этэй?

– Мин управлениены салайарбар анал лицензиялаах, ?лэ ыытарга к???ллээх киин научнай институттары, ?г?с биллиилээх, ааттаах-суоллаах учонайдары кытта сибээс олохтообутум, ?лэлэппитим. Олор «Росатом» ?лэ?иттэрин м?кк???ннэрбэт гына т?м?ктэри ылан испиттэрэ. Кинилэр ?лэлэригэр оло?уран, Саха сиригэр о?о?уллубут 12 сир аннынаа?ы ядернай дэлби тэптэрииттэн «Кратон-3» (1978 с.) уонна «Кристалл» (1974 с.) саахаллаах э?иилэр сирдэрин ч?л?гэр т??эриигэ (реабилитация) бырайыак о?отторбуппут. Хомойуох и?ин, «АЛРОСА» АХ ити бырайыак ирдэбилин ситэ толорбото, тулалыыр эйгэ?э куттал суо?уура тохтотуллубата. Мин кэннибиттэн радиация боппуруо?унан дьарыктаммыт Айыл?а харыстабылын министиэристибэтэ хонтуруолун кыайбата. Иэдээннээх саахалы та?аарбыт «Росатом» институтун (ВНИПИпромтехнология) итэ?эйэн ити ?лэни толотторо сатаабыттарын, киниэхэ бас бэринэн кэбиспиттэрин т?м?гэр итинник буолла.

Холобур, кэнники докумуоннар к?рд?р?лл?р?нэн, «Кристалл» э?иигэ «ч?л?гэр т??эрии» кэнниттэн (12 сыл буолан баран) э?ии сириттэн радионуклид тахсарын, алмаа?ы хостуур шахта?а кытта киирэрин, оттон к?р??лээбит остуолбалара сууллан эрэллэрин министиэристибэ бэйэтин сыллаа?ы дакылаатыгар уонна атын учуонайдар ?лэлэригэр суруллар. Кэтээн к?р?рг? аналлаах скважиналары бырайыак ирдэбилин тутуспакка ситэ ??ттээбэтэхтэрин, радионуклиды а?арбат цеолиттаах ханаабаны о?оро сорумматтарын ту?унан ?г?ст?к сурулунна.

«Кратон-3» саахаллаах э?иигэ бала?ыанньа ?сс? уустук. Ону Айыл?а харыстабылын министиэристибэтин сыл аайы та?аарар дакылаата толору туо?улуур. Ол курдук, 2015 с. (ч?л?гэр т??эрии кэнниттэн 8 сыл буолан баран) ити объекка ??нээйи (мас, муох, о.д.а.) уода?ыннаах радионуклид араа?ын нуорматтан 5000 т?г?л элбэ?и бэйэтигэр и?эриммитэ суруллар. Оттон э?ии буолаатын кытары радионуклидтаах былыт Марха с?ннь?н барытын сабардаан, Б?л??н? аа?а барбытын ?р?сп??б?л?кэ синоптиктара архыып докумуоннарыгар оло?уран саба?алаабыттара. Ол былыт суола ??рэтиллибэтэ?э.

Ити а?алыллыбыт холобурдар бу икки саахаллаах сиргэ ч?л?гэр т??эрэр ?лэ ситэ ыытыллыбата?ын, тулалыыр эйгэ?э, тыынар тыыннаахха куттал туоратыллыбата?ын к?рд?р?лл?р. Бу сирдэргэ хаачыстыбалаах ?лэ хайаан да бастакы уочарат ыытыллара эрэйиллэр.

Оттон Орто Ботуобуйатаа?ы ньиэп, гаас с???мэр баайдаах сиргэ 7 т?г?л ядернай э?ии о?о?уллубута, онно радионуклидынан киртийии баара биллэр эрээри, ситэ чуолкайдаммата. Манна чинчийэр ?лэ ситэ-хото ыытыллыбата, онон би?иги былааннаабыт, программа?а киллэрбит ?лэбит сал?аныахтаах.

Уран рудалаах сирдэр. Алда??а 1 м?л. тонна ураннаах рудалары ?рэхтэр хочолоругар та?ааран сытыараллар. Олор ?рэхтэр ууларыгар, тулалыыр эйгэ?э суураллан киирэллэр. Учуонайдар итини барытын ки?и итэ?эйэр гына дакаастаабыттара да маныаха дьа?ал ылыллыбат, ?лэ ыытыллыбат. Билигин «Луннай» диэн учаастакка уран рудатыттан кы?ыл к?м???н уонна ?р?? к?м???н арааран, ыл?аан ылан баран, руданы эмиэ ?рэх кытылыгар ыскылааттыыллара, онон сири дойдуну радиациянан киртитии сал?анара и?иллэр. «Луннайга» маны тохтотор дьа?аллар уонна атын кирдээх сирдэри ыраастыыр ?лэлэр хайаан да ыытыллыахтаахтар. Аан дойдуга сири-дойдуну радиациянан маннык киртитии атын холобура суох, киртийии далаа?ына, куттала с???мэр. Улахан, сыралаах, уустук, тэрээ?иннээх, у?ун кэми эрэйэр ?лэ ыытыллыахтаах. Бу кыалла илик боппуруос Арассыыйа та?ымыгар бы?аарыллыахтаах.

?л??н сиригэр Томтор Таас диэн сэдэх элимиэннэринэн баай сир баар. Маннык баай аан дойдуга суох дииллэр. Бу баайы барытын ?р?сп??б?л?кэттан былдьаабыттара, чаа?ынай илиигэ биэрбиттэрэ. Сотору хостуур, та?ар ?лэни са?алыахтара. С???мэр сыаналаах сэдэх элимиэннэри кытта уран, торий уонна дьааттаах таллий баара биллэр. Олор т???л?р?н-хаччаларын аа?ар ?лэ хостооччулар т??рэ с?ргэйиэхтэрин иннинэ ыытыллыахтаах этэ. Оннук ?лэ баччаа??а диэри ситэ о?о?улла илик. Бу баай Анаабыр ?р?с тардыыларын ба?ыгар баар. Сири-уоту харыстаабакка то?о с?ргэйэн бардахтарына, баай балыктаах маанылаах Анаабыр эбэ киртийэр, Томтор Таас тулатынаа?ы таба мэччирэ?э с???рэр куттала баар. Итини сэрэтэр, туоратар ?лэ радиациятын, дьааттаах таллийын аан бастаан бы?аардахха, хостооччуларга эттэххэ, туруорустахха эрэ кыаллар. Ити ?лэ манна ыытыллара булгуччулаах.