Туо?ахта уонна Лэкиэс
Василий Иннокентьевич Гоголев-Уйул?ан
Сэ?эн с?р?н геройа Лэкиэс, саха сылгытын Туо?ахтаны кытта бииргэ алты?ан, исти?ник до?ордо?он, А?а дойдуну к?м?ск??р Улуу сэриигэ баран, кырыктаах кыргы?ыыга бу?ан-хатан у?аарыллара, саха чулуу, хорсун-хоодуот буойуннара, олохторун толук ууран туран, Москубаны к?м?скээн, ?ст???? ?лт?р?тэн киэр ??рэллэрэ кэрэхсэбиллээхтик ойууланар. Ону сэргэ Дь???г?й о?ото Туо?ахта эмиэ сэриигэ утаарыллан, кыргы?ыыга хорсуннук кыттара, тулуура-дьулуура, ?й?, т?р??б?т дойдутугар му?ура суох таптала, бэриниилээ?э уус-ураннык сэ?эргэнэр.
Лэкиэс ?л?р ?л?? дэгиэ ты?ыра?ыттан хайдах м?чч? к?т?р?н, онно кини Туо?ахтата оло?ор бы?аарар тыын суолталаммытын сэ?энтэн билиэ?.
Уйул?ан
Туо?ахта уонна Лэкиэс
Сэ?эн
Аан тыл
Василий Гоголев-Уйул?ан – били??и саха литературатын биир талааннаах эдэр суруйааччыта. Кини «Хо?уун таас», «К???р?лл??» сэ?эннэрин аа?ааччы сэргээбитэ.
Уйул?ан бу са?а «Туо?ахта уонна Лэкиэс» сэ?энигэр сэрии тиэмэтин ойуулуур. Манна норуот сэрии иннинээ?и оло?о уонна сэрии дьалхааннаах сыллара к?ст?лл?р. Сэ?эн с?р?н геройа Лэкиэс уол сылгы?ыт а?атын кытта о?о эрдэ?иттэн к?р?н-билэн, сыстан, кини ?лэтин салгыыр санаалаах. Уол кулунчук са?аттан к?рб?т-харайбыт Туо?ахтатын у?улуччу таптыыр, ки?и уонна ат бэйэ-бэйэлэрин уратытык ?йд???р турукка тиийэллэр.
18 саастаах эдэркээн уол бастакы хомуурга т?бэ?эн, уоттаах сэрии хонуутугар тиийэр. Бу 1941 сыл к???нэ, кы?ына. Москва аттынаа?ы суостаах кыргы?ыыга саха дьоно бэйэ-бэйэлэрин туту?ан, ?й???н сылдьа сатыыллар. Кинилэр т??ээн да к?рб?т?х бы?ыыларыгар-майгыларыгар т?бэ?эллэр. Лэкиэс бэйэтиттэн а?а саастаах, отуччалаах, убай курдук саныыр дьонун – Ньурбаттан сылдьар Уйбааны, ???ээ Б?л?? ураты к??стээ?ин Буучугура?ы кытта сылдьарыттан и?игэр ??рэ-долгуйа саныыр, махтанар да?аны. Кинилэр уолу харыстыыллар, с?бэлииллэр-амалыыллар, ?л??ттэн да быы?ыыллар. Бу хааннаах хапсы?ыыга сахалар бэйэлэрин бэргэн ытааччыларынан, к??стээх кыргы?ааччыларынан, сатабыллаах байыастарынан к?рд?р?н с?хт?р?лл?р. Ураты айылгылаах ?нд?р??с кинилэр инникилэрин курдаттыы к?р?р курдук с?бэлиир-амалыыр, уолга бы?ыччатын бэлэхтээн ?л??ттэн быы?ыыр.
Уйул?ан оччотоо?у бы?ыыны-майгыны дири?ник чинчийэн ??рэппитэ, си?илии билэрэ с?хт?р?р, ону барытын аа?ааччы хара?ар илэ-бааччы к?ст?н кэлэрдии ойуулаан та?аарар, ааспыт олох уонна дьоно би?иги харахпытыгар тиллэн кэлэллэр.
Ааптар саха уолаттара сэриигэ айанныыр суолларын дойдуларыттан са?алаан си?илии ымпыктаан-чымпыктаан ойуулуур. Борохуокка олорсон, ?р??? ?кс?й?н, т?р??б?т дойдуларыттан арахсан, араас ??йбэтэх сирдэринэн сылдьаллар. Москва, дойду ту?угар охсу?уу ыарахан хартыыналарын, уоттаах кыргы?ыыны ааптар бэрт кыра?ытык ойуулуур.
Маны барытын кытта сэ?э??э ураты дьикти уйа?ас сюжет арыллар. Саха сириттэн сэриигэ 45 ты?ыынчаттан тахса саамай басты? аттары хомуйан илдьибиттэр эбит. Бастаан омуктар кылгас атахтаах, у?ун т??лээх, улахан т?б?л??х аттары аты?ырыы, сэнии да к?р?лл?р. Ол гынан баран саха аттара тымныыттан куттамматтарын, бэйэлэрэ ха?ан а?ыылларын, ууну булалларын, тулуурдарын с???лл?р. Манна ?т?? бы?ыылаах-та?аалаах, к??стээх-кыахтаах Туо?ахта эмиэ тутуллан барар. Туо?ахта уонна Лэкиэс ахты?аллар-суохта?аллар уонна бэйэ-бэйэлэрин куруук к?рд?? сылдьаллар. Туо?ахта баа?ырбыт Лэкиэ?ин быы?ыыр.
Ураты ?йд??х ат Туо?ахта м?чч? туттаран, ыраах дойдутун ту?аайыытынан т???нэн кэби?эр. Онно араас бы?ыыга-майгыга т?бэ?эр. 1943 сылтан айаннаан ахтыл?аннаах алаа?ыгар Кыайыы кэннэ кыл тыынын а?алар, тапталлаах иччитин к?рс?р…
Уйул?ан общество оло?ун, дьон сы?ыанна?ыыларын бэркэ ойуулуурун та?ынан, айыл?а к?ст??лэрин, дьиктилэрин, кистэлэ?ин арыйан к?рд?р?р ураты дьо?урдаах.
Ки?и уонна ат таас ?йэттэн ыла до?ордоспуттар, биир тыыннаах, ?йд??х-санаалаах буолбуттар эбит. Суруйааччы сылгылар тугу ?йд??ллэрин-саныылларын, ба?аралларын-дьулу?алларын арыйыыта кэрэхсэбиллээх. Онуоха барыта кини, саха ки?итин бы?ыытынан, сылгыны ис с?рэ?иттэн таптыыра, с???р?-махтайара, с?г?р?йэрэ к?ст?р. Кини, Джек Лондон «Белый клык» айымньытыгар бэриниилээх ыты ойуулуурун курдук, сылгыга гиимин ыллыыр, ?р? тутар. Ол гынан баран ?сс? а?ары баран суруйааччы саха атын уратытын, дьиктитин арыйан к?рд?р?р, саха ки?итин дуорааннаах оло?хоттон ыла до?оругар с?г?р?й??т?н, тапталын биллэрэр.
Уйул?ан, бэйэтин псевдонима да этэрин курдук, маннык сюжетынан аа?ааччы уйул?атын хамсатар, долгутар, сэ?эни ки?и биир тыынынан аа?ар. Ааптар тыла-???, ойуулуур-кэпсиир дьо?ура кини били??и кэм прозаигын бы?ыытынан у?улуччу талааннаа?ын кэрэ?илиир.
Онон Уйул?ан били??и саха литературата сайдарыгар уонна ?рд?к та?ым?а тахсарыгар бэйэтин улахан кылаатын киллэрэр.
Варвара Окорокова,
филологическай наука доктора,
профессор, литературовед
Бастакы т???мэх
Былыргы дьыллар былдьа?ыктаах быралыйар быраман мындааларыгар, урукку дьыллар уоттуйар уора?астаах, о?оллоох-охсу?уулаах уор?аларыгар иннинэн сирэйдээх, иэгэйэр икки атахтаах ки?илии кэбин кэтэр кэрдиис кэмнэрин кэриилэрин кэтэ?ин сэгэтэн к?рб?ттээ?им…
Икки атах тобугун аа?ар томороон илиилэрин бакыр тарбахтарыгар таас ?лт?ркэйин бобо тутар Таас ?йэтэ. Ол ы?ыранан, ырдьыгынаан кэпсэтэр ынырык кэм, у?уутаан онолуйа одуула?ар одуруун олох т?? ула?атын арыйан к?р????, к?нд? аа?ааччым, сэргиэ? буолаарай?
Чэй эрэ, оччо?уна буолла?ына…
Икки атах уутуйан ??ск??н иннинэ, босхо бастаах бодотуйуор диэри м?л?й??н сыллар ула?аларыгар суорба таас очуостардаах ыраах Саха сирин Дири? ?рэ?ин дьикти сэ?энин тимэ?э ???л?ннэ?э буолуохтун.
* * *
Т??рт лабаалаа?ыттан иккитэ илии дэнэн тутар-хабар, иккитэ атах дэнэн с????х ?рд?гэр к?нт?р?кт?к дугунар, санныларын байаатын ?рд?нэн н?кс?йб?т к?хс?н салгыыта арба?ар батта?ынан ?рэллэ?нээбит бас дэнэрдээх бэрт дьикти харамай, икки атах, би?иги т?рд?б?т кии дуу, ки?и дуу буолар чымаан ыйаа?а тирээн кэлбитэ.
?р?? к??х улахан сараадыспыт сэбирдэхтэрдээх, э?инэ-дьикти бэйэлээх астардаах, отоннордоох ??нээйи араа?а, тымныылар т???тэлиир буоланнар, кэхтиигэ барбыттара. Улуу муу?уруу ?йэлэрэ хоту диэкиттэн ?рг?йэн, сыыйа кимэн, сир-дойду тымныынан а?ылыйбыта. Кыыл-с??л тымныыттан харыстанан, у?ун к?п т??н? ??ннэриммитэ, сорох харамай сылаас сири баты?а, со?уруу диэки сы?арыйан биэрбитэ. Оттон икки атах барахсан ч?мч?к?т?н и?игэр баар оччугуйкаан мэйиитин дуома, хайдах гынан кы?ар?аннаах тымныылаах дьылларга то?он ?лб?кк?, тыыннаах хаалар суолу тобуларга к??эллибитэ. Ол курдук кинилэр бастаан кы?ыл тылынан, итиинэн салаамахтыыр, а?ыы буруолаах харамайтан куттанар эбит буоллахтарына, аны кинини до?ор, к?м?скэл о?остубуттара. Ол кыыл и?сэтэ-обото диэн с?рдээ?э. Куруук а?ылыкка наадыйара, инньэ гынан, мас, абыр?ал хомуйуутугар кы?ы??ы кэмнэргэ бары туруналлара. Ол да буоллар, сылаа?ынан, сырал?анынан ?р?? тыыннарын ?лл?й?, хара тыыннарын харысхала буолан, Аал уот аатыран икки ата?ы абыраабыта.
* * *
Эти? хайа охсон умайан охтубут аарыма тиит суо?угар бигэнэн, оллорутта?ас, кииллийбит мас с?лл?гэ?игэр ?й?н?н, биир дьикти, саас баттаабыт к?р??нээх харамайа нуктуу олороро. Т??л?гэр а?а уу?ун урукку кы?ал?ата суох оло?о э?ил ба?ын и?игэр кистэммит оччугуйкаан мэйиитигэр сыыйа, бииртэн биир арыллан, дьэ?кэрэн, к?ст?н барбыта…
Кини ?б?гэлэрэ бэрт сылаас, сымна?ыар кэмнэргэ олорбуттара. ?кс?н араас силистэри сиртэн хостоон, ол-бу маска, сэппэрээктэргэ ??мм?т араас ??н??х, мо?уоннаах, ким булбут а?аатын-сиэтин диэбит курдук, айыл?а анаан ??ннэрбит астарын хомуйан, истэрин иччилээн, к?ннээ?и т?б?к онон му?урданара. Дэ??э биирдэ эмэ таа?ынан тобулута быра?ан, араас кыра туйахтаах кыыллары бултаан, тириитин тырыта-хайыта тыытан, этин кулу?ун уотугар саллан сииллэрэ.
Аттыларынан к?л?г?лдь??эр аарыма э?элэртэн, хахайдартан, дьулаан а?ыылаах улахан куоскалартан хаспахтарыгар са?ан быы?аналлара. Ардыгар ол ынырык кыыллартан уоттаах ура?а?ынан, мас с?лл?гэстэринэн эбэтэр уокка кэриэрдэн у?уктаабыт мас ????лэрин дуомунан к?м?скэнэн, тыыннарын тэскилэтэллэрэ. Сорохторун, т?б?л?р?н са?а сымара таастарынан тамнаан, киэр кыйдыыллара. Дьэ ол курдук олоруохтара эбитэ буолуо да, кэли??и кэмнэргэ халлааннара тымныйара у?уур буолан, от-мас кэхтиигэ барбыта. Астара татымсыйан, тымныы хаспах и?э уорааннанан, ?л??-с?т?? ?ксээбитэ. Ордук кыра, кыаммат, а?ам ?тт? хоттороро. Ити а?а уу?ун тутан олорор бас-к?с ?тт?лэрин дири? толкуйга т??эрбитэ. Ол курдук кинилэр улаханнык ытыгылыыр аарыма кырдьа?астара т??рт уончата чуга?аабыта. Кини харахтара уруккутун курдук уоттаа?ынан чолбоодуспат буолбуттара, т?тт?р?т?н, ???н эрэллэрэ. Н?кс?лл?б?т к?хс?, эдэр эрдэ?инээ?итинии, эрчимнээхтик с?г?ллэ?нээбэт буолбута. Эриллибит и?иирдээх илиилэрэ-атахтара сылбыр?алара, к??стэрэ-уохтара бокооро бы?ыытыйбыттара.
Оччотоо?у кэм?э икки атах к?ннээн-к??нэхтээн олорор кэмэ олус кылгас буолара. Ол да и?ин а?а ба?ылык, Таас Бас, кырдьыы, сорсуйуу сойуотугар киирдэ?э эбээт.
Таас Бас ?с уоллаа?ыттан арыый кыаналлара уонна соргулаахтара, доло?ойдоохторо Хорук этэ. Оттон икки улаханнара к??с-уох ?тт?нэн бырааттарын арыый сабырыйдаллар да, ону-маны ыйда?ардан анаарар дьо?урдара, ычалара чычаас буолан, а?а уу?ун сэ?ээриитин ылбаттара. Таас Бас улахан уола о?о сылдьан мас мутугунан кулу?уну булкуйа-булкуйа, хоруоттан хараарбыт илиитинэн сирэйин ньухханарын и?ин, Хоруо Сирэй; оттон орто уола т??ннэри утуйбакка, ас к?рд??н ытаан бэбээрэрин и?ин, Ньахаа диэн ааттарынан с?рэхтэммиттэрэ. Оттон кыра уола Хорук бэрт дьиктитик ааттанан турардаах.
Кыра уол ?стээ?эр дуу, т??ртээ?эр дуу хайыр таа?ы хайыта сынньар идэлэммитэ. Араас эгэлгэ таастары булан, олору ?лт?р?тэ оонньуур ?гэстээ?э. Арай ол сылдьан, биирдэ ата?ын сытыы тааска хайа ?ктээн, хаана ата?ын тарбахтарын быы?ыттан тыгыалыы сылдьарын к?р?н, Таас Бас биэс салаалаах оту бы?а тардан ылан силлээн баран, хаан бырда?алыы сылдьар баа?ыгар саба туппута. Уола, ытыы-ытыы, илиитигэр тута сылдьар таа?ын ?лт?ркэйинэн ал?аска аны кини илиитин хайа соппута. Таас Бас харыта а?ыс гыммытыгар к?р? т?сп?тэ – дири? ба?айы хайа бы?ыллыбыт суолуттан хаарыаннаах хара хаана халыс гыммыта. Ону кытары Таас Бас, хаспах хахайыныы ????н таттаран хата?нык кыланаат, бабыгырыы т??эн баран, уолун киэр илгибитэ. Т??нэн б?р?лл?б?т халы? тириилээх харытын к?р?мм?тэ. «Бу туох ааттаахха дэ?нэнним?» – диэн дьиктиргии санаабыта. Тааска т?б?т?нэн охсуллан ытаан ыгыста сытар уолун илиитигэр бобо тута сытар таа?ын, с?г?ллэ?нээн тиийэн, сэрэнэн э?э тардан ылбыта. Эргим-ургум тутан, харытыттан таммалыыр хааныгар кы?аллыбакка, бу таа?ы сирийэн одуула?а турбута. Онтон ?й ылан, аттыгар сытар саралыы тардыллан, тырыта тыытыллан с?л?лл?б?т кыра туйахтаах харамайын тириитин бы?ыта сотуталаан к?рб?тэ. Онто, кырдьык, ?сс? да хатан кытаата илик тириини хайыта сотон тэллэ?нэппитэ. Онон Хорук аата итинник бэрт дьикти т?гэнтэн, хорук хаан тыгыахтыырыттан сэдиптээн и?эриллибитэ. Оттон ол таас, икки атах ки?и буоларыгар улахан олук буолан, Таас ?йэтин к?нт?р?к, к????н кэмин чэпчэппитэ. Хайыр таа?ы ?лт? сынньан сытыы бы?ахха, кэлин маска инчэ?эй тириини тэлэн о?остубут быаларынан эрийэн, хатаран ????гэ, с?гэ?э мо?уоннаах тэриллэри о?остор буолбуттара. Икки атах мэйиичээнигэр ити курдук бииртэн биир сураа?ын эбиллэн, Дири? ?рэх кистэлэ?нээх т??лэ буолан, м?л?й??н сыллары у?уордаан, бачча?а дылы кэллэ?э.
Дири?, Таас ?рэх, тугунан тыынан тыылла?ныы, ?г?с ууну хас ты?ыынча ?йэлэри суккуйан, бу очуостар дьилэй таас иэдэстэрин хайа с??рэн кылыгырыы сытаргыт буолла?
Тымныы хайыр таа?ы муо?ура чэрдийбит сыгынньах тилэ?инэн тиллиргэччи кэ?эн, хара к?л?к к?л?г?лдь?йэрэ. Бу сыыгыныы-сыыгыныы сыыллартан, ха?ы?ырыы-ха?ы?ырыы т??рт ата?ынан атаралыыр, к???г?р??-к???г?р?? к?хс?н кынатынан к?т?н к?пс?йэр харамайдартан атын к?т?р. Икки ата?ар туруору, охтубакка иэ?э?нээн хаамар, таа?ы хайыта сынньан сэп-сэбиргэл о?остубут, атын харамайдар эттэринэн эмсэхтэнэн, тириилэрин саралыы тардан ылан б?р?нэн иттэр идэлээх, дьулайын и?игэр толкуйдуур дуу?алаах дьикти харамай. Бу, араа?а, икки у?ун илиитин сараадыйбыт тарбахтарын ахсаана да, и?ирдьэ олорбут харахтарын ?рд?нэн лоппору?ан тахсыбыт хаастарын у?уохтара да, т????н икки ?тт?гэр б?лт?р?сп?т былчы?нарын, сама?ын туорайыгар б?кп?т тиирэ тэбэр тэрилэ да, икки атах «Ки?и» диэн би?иги т?р?пп?т хара бэкир, т?? сирэй ки?илии кэби кэтэр ма?найгы к?нт?р?к хардыыларынан айанын са?аланыыта буолла?а. Ок-сиэ, т?? да кэм… Т?? да кэм, Таас ?йэтэ…
* * *
Сахам сирэ барахсан, уйаара-кэйээрэ биллибэт быраман мындаа?ар хо?орууларын ?рд?нэн ??лэр ?рг?с, с??нэ муостардаах нь?дь?-балай, т??лээх харамайдар, уорааннаах ха?ыылаах, ыыс-ара?ас сараадыйбыт а?ыылаах к?т?р улахан кугас сэлиилэр са?аттан муус кудулу хаар буур?аны кытары к?рсэр. Дь???г?й о?олоро нуктуу тураллара. Бу айыл?а амырыын тыына, тыгар тымырдаах ты?атын муус кыырпахтарынан кырылата хаарыйан, аан туманынан бур?айа б?р?ллэн турара. Арай ол бу?урук быы?ынан к??рт дь???ннээх, бору?уйга килбэс гынан ылар а?ы?астаах а?ыылардаах адьыр?алар ??мэн сундулу?на?ан и?эллэрэ. Харахтарын уота дэ?-дэ?, хара?а халлаа??а ча?ылы?на?ан ылар сулустар курдук, ча?ылы?а к?ст?н аа?аллара. Оттон биир ?тт?ттэн хаардаах хайа сымара, тымныы очуостарын к?л?ктэригэр с?р?н?н, т??лээх сирэйдээх икки атахтаах харамайдар, таас т?б?л??х ????лэрин аллара умса, кистии тутан, ??мэн с?г?ллэ?нэ?эллэрэ. Дь???г?й о?олорун ?р?? тыыннарын элбэхтэ ?лл?йд??б?т тыал до?ордоро, бу сырыыга сыт ылларар кыа?ы биэрбэккэ, кэннилэриттэн эрэ ?рэрэ. Оччотоо?у одуруун олох о?о?уута, ким кими кэнтиккэ кэтээн, ким тугу-тугу то?ойго то?уйан, дьыл?аларыгар тускуну ту?аайан дуу, собул?а суоллаан дуу эрээхтээтэ?и? буолла?
С????н ортотугар туо?ахталаах ??р атыыра, биллэр-биллибэт сыт муннугар охсуллан ааспытыгар ч?р?сп?т кулгаахтара и?иирэр таас т?б?л??х ???? тыа?ын истибитэ да, хойутаабыт этэ. Ана?астаах а?ыылар биир ?тт?ттэн оччугуйкаан уолун хабар?атын хадьырыйан эрэллэрэ. Э?ил ба?ын хантас гыннаран сиэлэ ?р? ?рэл гына т?сп?тэ, ону сэргэ ха?ас ойо?о?угар таас т?б?л??х ????, с?рэ?ин ту?унан ойо?о?ун у?уо?ун тосту к?т?н, «ньир» гынан батары сааллан, нохтолоох тойон с?рэ?ин сойуо чупчур?ан супту т?сп?тэ. Сир-халлаан барыта т??нэри эргийбитэ. Ити чыпчыл?ан т?гэ??э т?бэспит атыыр ??рэ хатаннык кистии-кистии ?р??-тараа ыстаммыта. Атыыр уот кы?ыл хаанынан бырдааттанан ?л?р охтуутугар умса хойуостаммыта. Кини уота ???н эрэр хара?ар дьулаан хапсы?ыы к?ст?н эрэрэ… Б?р?л?р уонна икки атахтар, ырдьыгына?а т??ээт, уун-утары ыстаммыттара. Ким соргута-сойуота дуу, соро-собул?ана дуу бы?аарыллар чыпчыл?ан т?гэнэ к?л?м гыммыта. Таас Бас ????тэ суу?арыллыбыт атыыр ойо?о?угар батары сааллан, и?иирдээх у?уохха кытаанахтык кыбыллан, дэбигис т?тт?р? ньылбы тардыллыбата?а. Ону тардыала?а турар кэмигэр охто сытар атыыр ?рд?нэн с??нэ улахан сур к?л?к, кини диэки ыстанан, субурус гыммыта. Таас Бас хабар?атын хайа хадьырыйан эрэр уот кы?ыл бэлэскэ эмискэ Хорук ????тэ батары сааллыбыта. Оо, ол амырыын хапсы?ыыга икки атах кыыла туран, уоттаах харахтара сирдьигинии умайан, то? очуостар хаардара саккырыар диэри, суос бэринэн э?элии часкыйаат, Хорук а?ы?астаах адьарайы таас ????т?нэн киэр илгибитэ. Б?р?л?р ба?ылыктарын суу?артаран, дьулайан туора ойбуттара. Таас Бас уолун Хорук эрдээх бы?ыытыттан астынан ы?ыранан ылаат, сал?алас илиитинэн хабар?атын харбанан туппахтанан к?рб?тэ. Кини кыракый мэйиитэ махтанары сатаабатар да, туох эрэ дьикти с??рээн т????н и?ин толорбута. Хорук атыыр хаана бырда?алаабыт а?атын дьэбир сирэйигэр омоох мичээр уонна махтал сыдьаайа к?ст?н ааспытын бэлиэтии к?р?н а?арбыта. Таас Бас ????т?н буралла сытар с??нэ атыыр агдатыттан ньылбы тардан ылбыта. ?сс? да сойо илик туустаах ???х хааны ???? суолуттан томороон ыты?ынан холбуйа тардан ба?ан ылаат, айа?ар а?алан и?сэлээхтик уобалаан сапсырыммыта. Онтон агдатын и?игэр салгыны толору э?ирийээт, хантас гынан ????лээх илиитин ?р? анньан ха?ыытаан хардьыгынаабыта очуостан очуоска охсулла э?силлэн, Дири? ?рэх ?рд?нэн ыраах дуора?ыйан к?т? турбута. Ол соргу ха?ыытын дуораанын истэн, атыыр ??р?н эккирэтэн сундулу?на?ан и?эр б?р?л?р иэннэрэ кэдэ?элээн, икки атах эккирэтэн и?эрэ буолуо диэбиттии, кэннилэрин хайы?ан, уоттаах харахтара кылахачы?ан ылбыттара.
Атыыр ??рэ, туманнаах салгыны то?о силэйэн, иннин диэки т??эн испитэ. Кэннилэриттэн сундулуспут ардай а?ыылаахтар то? сытыы туйахтарга бастарын хампы тэптэрбэккэ кы?аллан, ?рэллэ?нэ?эр хойуу кутуруктарга с?р?н?н, саппай уопсан испиттэрэ. Икки ??р. Биирэ ?р?? тыынын тэскилэтэр аатыгар тор?о к?дэриги то?о ытыйан, икки?э солло?ноох сойуо а?ыыларын килбэтэн, сылгылар к?м?г?йд?р?н бы?а хадьырыйар соруктаах, аан туманы хайа силэйэн тус ар?аа т??э турбуттара. Ол мучумаа??а кырдьа?ас ты?ы б?р? ха?ас ?тт?нэн к??йэ к?т?н и?эн, биир уулаах, хоруотаабыт биэ хабар?атын бы?а хадьырыйардыы, ??лэс са?а айа?ын атыа?ынан атан, а?ыыларын ырдьатаат, сундулус гыммыта. Биэ со?уйан хойуу сиэлин ?рэл гыннаран ?р? тураат, ыстаныытыгар хабар?атын уоппут ардай а?ыылаах харамайы соспутунан, халты тэбинэн, хайа хапчааныгар хаар былаастаах таа?ы, буору б?р?нэн аллара курулаабыттара…
Оол ааспыт Таас ?йэтэ идэмэрдээх и?эрсийиини, солло?ноох орулаа?ыны, икки атах хатан ха?ыытын, таас хапчаан таайыллыбатах таабырынын мэлдьэспиттии мэ?иэстэн, т?? хара?а?а умсубута…
* * *
Ол т?? сыллар ула?аларыгар буолбут бы?ылааны биир дьикти т?бэлтэ арыйбыта. С??рбэ?ис ?йэ сэттэ уонус сылларыгар Лэкиэс уола, учуонай ?ааска, биирдэ а?атыгар улахан научнай арыйыытын били?иннэрбитэ.
Индигиргэ к?м?сч?ттэр артыалларын ?лэ?иттэрэ хайа аннынан шахта ха?а сылдьыбыттар. Ирбэт то?у аныгы к??стээх тэриллэр к?м?л?р?нэн дири?ник ха?ан, аллара киирэн испиттэр. Хаспыт хайа таастарын, то? буорун сыы?ын таска та?ааран и?эллэр эбит. Арай балай эмэ хаспыттарын кэннэ, ???э туох эрэ сууллубакка, ыйанан, и?нэн хаалбыт. Дьиктиргээн, ?ч?гэйдик сыныйан к?рб?ттэрэ, сылгы туйахтаах кэли??и ата?ар майгыннаан улаханнык со?уппут. Ону оргууй хаспыттара сылгы буолан биэрбит. Дьэ ону Дьокуускайга кинилэр институттарыгар биллэрэннэр, ?ааскалаах учуонайдары кытары биригээдэ тэринэн тиийэн, ол сылгы сэмнэ?ин а?алан ??рэппиттэр. Уола сирэйэ-хара?а туран, дьо?уннанан олорон кэпсээбитэ. ?сс? аттыгар эмиэ олох былыргы с??нэ б?р??? майгынныыр кыыл сэмнэ?ин булбуттарын и?итиннэрбитэ. Т?м?гэр ол сылгыны саха били??и сылгытыгар тэ?нээн к?р?н баран, туох да уратыта суох диэн бы?аарбыттар. Булуллубут сылгы сэмнэ?э отуттан тахса ты?ыынча сыл анараа ?тт?ттэн, т??лээх носорогтар, сэлиилэр са?аларыттан, бу Хоту дойдуга Алясканан туораан кэлэн олохсуйбутун дакаастаабыттар.
Лэкиэс с??? санаабыта. Ол ардай а?ыылаа?ы кытары хабырыйсыбыт сылгыттан сылтаан, оло?ор к?рс?н ааспыт Дь???г?й о?ото до?орун дьыл?атын санаан, хараастан ылбыта. Туо?ахта, Туо?ахта барахсан…
СААСКЫ К?Н
Бур?а?нас туманнаах к?дэрик тымныылар с???р?йэн, сааскы ылаа?ы к?ннэр к?н???н сылаа?ынан угуттаан, атыыр ??рэ ха?ан ааспыт сирдэрин ?рд?нэн туллуктар туналы?а к?т?р кэмнэрэ ??мм?ттэрэ. Саас барахсан: «Ама бу ча?ылхай к?нтэн ордук туох кэрэ баарый?» – диэбиттии, ча?ылыйа к?ндээрэр. Кэрии тыа?а то?со?ой торулуур, хара тыа ?рд?нэн атыырдаах ты?ы суордар таптал кэрэ тойугун араастаан тупсарсан, чолуп-чалып халаахта?ан, иэс баайса к?т?н к?пс?йэллэрэ. Ымыы т???э, кийиит кыыс кыбыстан имэ кэйбитинии, тэтэрэн, бэйэтэ биир дьикти кэрэ к?ст??.
У?ун Эбэ халдьаайы са?а?ын аннынан, эбэ муу?ун кыйа, буулуур харатын и?ин Харачаа?ынан с?рэхтэммит атыыр, ??р?н ??рэн а?алан, ха?ан а?ыы сылдьар. Былыр дьаам са?ана со?урууттан кэлэн хаалбыт атыыртан хаан букку?ан, т?р??б?т буолан, Харачаас ?рд?к ар?астаах, сааллаах, б???-та?а к?р??нээх, ыас хара арбаллыбыт у?ун сиэллээх, кутуруктаах, ки?и хара?а ханан да туолар, «Коммуна суола» холкуос биир басты? атыыра. Ыаллыы холкуостар ы?ыахтарыгар баайан, с??рдэн кыайыы к?т?лл?н?р?н уонна ??р?н олус ?ч?гэйдик к?р?н-истэн илдьэ сылдьар, ?т?? т?р??хтээх атыыр буолан, холкуостаахтар астыналлар. Т?бэ?э т?стэхтэринэ, хайаан да бары тохтоон Харачаастарын хайгыы, астына к?р?н аа?аллара. Харачаас ??р?гэр баар эмиэ киниэхэ ханыылаах, ?р?мэччи ма?ан басты? биэтин сиэлин, кутуругун сэллээбэккэ, Сиэллээх биэ гыммыттара. Харачаас Сиэллээх биэни атын биэлэртэн ордорон, ыксатыгар илдьэ сылдьан маанылаан, ба?арбытынан тапта?ан бастакынан хоруотаабыта[1 - Хоруотаабыт – биэ т?р??рэ биллибит.]. Уон биир ый с?рэ?ин анныгар сылаа?ынан угуттаан, б??бэйдээн илдьэ сылдьыбыт кырачаана улаатан, хаатын и?игэр баппакка, к???лгэ тахсаары м?хс?б?тэ. Сиэллээх биэ т?р??р кэмэ чуга?аан, ыарыыланан, ??р?ттэн арахсан тэйэ хаампыта. Харачаас т?б?т?н ?нд?т?н, арбаллыбыт к???л?н быы?ынан сургуччу к?р?н турбута. Бу т?гэн эмиэ биир к??т??лээх кэм этэ. Сиэллээх биэ халы? хаары кэ?эн, алаас куулатын ту?аайан бара турбута. Кэмниэ-кэнэ?эс алаа?ы туораан, соруктаах сиригэр, ойуччу ??мм?т талахтар кэтэхтэригэр киирэн с?пп?тэ. Харачаас э?ил ба?ын дьо?уннаахтык ???э-аллара булкуйан, хойуу сиэлинэн илгистэммэхтээт, и?эрсийэн ылбыта.
Сиэллээх биэ ??ртэн дьалты баран, б?лк?й ??т аттыгар дул?а ото быкпыт сымна?ас сири булан, ыарыытыттан тыбыыра-тыбыыра, талыыта киирэн, илин атахтарын туйа?ынан халы? хаары ха?ыйбахтаабыта. С?рэ?ин анныгар амырыын кы?ы??ы тымныыларга то?орбокко, б??бэйдээн илдьэ сылдьыбыт о?отун туйахчааннара сытыытык тобулута анньыалаабыттара. Оо, бу атааннаах-м????ннээх Орто туруу бараан дойдуга са?а олох, кып-кыракый кулун, хаалыын ба?астыын оройунан, анаан тэпсиллибит хаар олбоххо икки илин атахтарын туйахчааннарынан аллара ньылбырыс гыммыта. Хаарга т??ээт, кулунчук Орто дойду чэлгиэн салгынын кыракый, о?оспут таныыларын тардыр?атан, тыын былдьа?ан м?хс?б?тэ. Оо, сааскы ылаа?ы к?н чэбдик салгынын кыракый таныычааннарынан и?сэлээхтик агдакатын толору тыынан, мэйиитэ эргийэн ылбыта. Биэбэйдэммит сарыы хаатын са?а муостуйа кытаатан эрэр дьэ?кир туйахтарынан хайыта тэбиэлээбитэ. Биэ барахсан эргиллэн, кыракый бэйэтигэр барсыбат олуона у?ун атахтарынан тэбиэлэнэ, ?н??хт?? сытар о?отун инчэ?эй тириититтэн хаатын, хатыылаах тылынан и?эрсийэ-и?эрсийэ салаамахтаан, муннутун-хара?ын ыраастыыр аатыгар т?сп?тэ.
С????н ортотугар туо?ахталаах тура?ас кулунчук: «Бэйи бу, ханна-ханна кэллим?» – диэбиттии, т?б?т?н у?а-ха?ас к?нт?р?кт?к илгистээмэхтээн ылаттаабыта. Тымныы хаарга ийэтэ туйа?ынан ха?ан, тэпсэн бэлэмнээбит дул?а ба?а оттоох олбоххо, инчэ?эй тириититтэн к?н уотугар паар тахсан бур?ачыйара. Айыл?ата ?тэйэн ?н??хтээн тура сатаата да, мэйиитэ эргийэн, тас иэнинэн барыталаата. Онуоха ийэтэ, сылаас хо?оруутунан кэнниттэн бигии ?й??н, турарга к?м?л?ст?. Бастаан утаа икки кэнники атахтарын аччаччы быра?ан, кэннин ?нд?тт?. Кыракый кутуругун у?а-ха?ас куйба?натаат, утуруктаан «пуус» гыннарда. Онтон инники атахтарын тобуктарын к?нн?рт?л??н, с???ргэстээн ыла-ыла байаатта?наан, т??рт т??рэм туйахчааннарыгар, охтубатарбын ханнык диэбиттии, киэ?ник тирэнэн туран кэлбитэ. Арай и?иттэ?инэ, сылаас тыын муннугар, кулгаа?ар биллитэлээн ааспыта. Биэ дьолломмут хара?ынан, и?эрсийэ-и?эрсийэ, о?отун к?р?н ылбыта. Муннутун, с????н ортотугар баар ый курдук ?р?? туо?ахтатын хатыылаах тылынан оргууй салаамахтаталаан ыларыттан, с??????н с?тэрэн, т??рт титирик курдук атахтарын т??рт а?ыы быра?аттаан, охто сы?а-сы?а ийэтин сылаа?ыгар ?н??хтээбитэ.
С????н ортотугар ый курдук туо?ахталаах тура?ас Дь???г?й о?ото, агдакатын и?игэр сааскы дьыбардаах салгыны таныытынан толору тыынаат, айа?ын и?инээ?и чалахайы то?о тибиирэн, сип-синньигэстик, мип-минньигэстик кистээн дьырылаппыта. Оо, бу Орто туруу бараан дойдуга, сааскы к?нд?л к??х ли?кир халлаан анныгар, туналыйар ма?ан алаас хаардаах киэ? киэлитигэр ?сс? биир олох кэллэ?э. Кэллэ?э…
* * *
«Коммуна суола» холкуос сылгы?ыта Лэгиэн, бу эргин атыыра Харачаас ??р?н, Сиэллээх биэтэ хоруотаабытын к?р?-истэ, чороччу улаатан эрэр уолун Лэкиэ?и атыгар мэ?эстэн, ??рдэрэ турар алаа?ыгар аттаммыттара. Алаас куулатыгар кэлэн, Лэкиэ?и атыттан т??эрэн баран, уолугар куобахха анаан охсубут бы?ыттарын к?р?р?гэр сорудахтаабыта. Бэйэтэ к???чч?р аллаах соно?о?ун дьарыйан, сыыры та?нары бур?ачытан т?сп?тэ. Сиэллээх биэ ??ргэ к?ст?бэтин ыраахтан бэлиэтии к?р?н, ол-бу диэки олоототолоот, то? хаары кэстэрэн алаас илин ба?ын диэки к?рд??, сиэллэрэ турбута.
Лэкиэс ту?ахтарын кэрийтэлээн, хаары оймоон биэс уонча хаамыылаах сиргэ тиийэн, бастакы то?мут куоба?ын булан араара туран, сыыр аннын диэки чугас дьикти дьири?ийиини истэн, ч?рб?с гына т?сп?тэ. Кулунчук. Кулунчук кистиир. Ити санааттан тиритэн ылбыт Лэкиэс кулунчук кистээбит сирин диэки аргыый, мастан маска с?р??стэн, то?уу хаары кэ?эн, куула сыырын та?нары т?стэ. Арай аллара т??эн, ??ттэри эргийэ баран и?эн, Сиэллээх биэ суос бэринэн и?эрсийэрин истибитэ. Туох ааттаах к?ст?бэтий дии саныы-саныы иннин диэки баран испитэ. Арай б?лк?й ??т кэннин ???с гыммыта – Сиэллээх биэ кулунуттан к???н?н ?р? холоруктаан, ?р?? сиэлэ ?рэллэ?нии сылдьарын к?р?н, со?уйан тохтуу биэрбитэ. Кып-кыракый с????н орототугар ый курдук туо?ахталаах сип-синньигэс атахтарыгар са?а туран сал?алыы турар кулунчугу к?р?н олус ??рэн, Сиэллээх биэттэн да саллан, кэннинэн чугуруйан т?тт?р? ыстаммыта.
Улахан харыйа кэннигэр с?р??стэн, дьэ кулунчугу сирийэн одууласпыта. Оо, барахсаныы! Сабыс-са?а т?р??н, бу Орто дойду сааскы дьыбардаах чэлгиэниттэн дьагдьайан дьиги?ийэн ыла-ыла, ийэтигэр сыста т??эн, эмсэх к?рд??н булаат, эрчимнээхтик соппойон барбыта. Кутуругун о?ото, били ыттара Ба?ыр?ас Лэкиэс оскуолаттан кэлэн т?б?т?ттэн имэрийдэ?инэ, кутуругун хамсатарын курдук, туора-маары оонньохолуура. Туо?ахта. Туо?ахта диэн мичээр сыдьаайдаах Лэкиэс сирэйэ сааскы к?н намтаан эрэр су?умугар сандаара кыыспыта.
Лэкиэс хамсатын тэбии-тэбии, оло?ун ол ааспыт кэмин, Туо?ахтата т?р??н к?н сиригэр кинини э?эрдэлиирдии, сип-синньигэстик кистээн дьырылаппытын санаан, ???э тыынан ылбыта.
Ити дойду ?рд?нэн репрессия са?а аа?наан эрэр ынырык дьыллара, 1937 сыллаахха бадахтаа?а. Оо, кэм-кэрдии ырааппыт да эбит…
* * *
Туо?ахта ма?найгы т??ннэргэ олустук дьэгдьийбитэ. Ийэтэ, дул?алаах, ??р ха?ыыта таарыйбатах, тыал охсубат к?л?к сиригэр хаары ха?ан оту та?ааран, сытан сири ириэрэн, Туо?ахтаны онно сытыаран хоннороро. С?п-с?п аттыгар сытан, сылаас суо?унан ириэрэн ылара. Бэйэтэ т??рт ата?ын ?рд?гэр туран утуйара. Саха сылгыта, Дь???г?й о?ото барахсан, оннук дьикти айылгылаах айыллыбыт буолан, бу кыыдааннаах кы?ыннарга а?а?ас халлаан анныгар тулукта?ар. Бэл, с?рэ?ин тэбиитин бытаардан, тыынарын а?ыйатан, бэйэтиттэн итии салгын тахсыытын аччатар, т??тэ к??д?й, хойуу буолан тымныыттан к?м?скэнэр. ?сс? биир с?р?нэ – тириитин и?инэн тас сыата б?р????н буолан, хайдахтаах да тымныыны тулуйарга анаммыт. Ол сиэринэн Туо?ахта ийэтин и?эмтэлээх ??т?нэн эмсэхтэнэн, т?ргэнник бороохтуйбута. Ийэтин кэнниттэн ?кч?чч? туттан, байаатта?наан ыла-ыла, баты?ан ??ргэ тиийбиттэрэ. Харачаас уолун к?р?н, ыраахтан и?эрсийэн э?эрдэлии то?уйбута. Чуга?ыыр бокуой биэрбэккэ, ?р?? хаары ?р? ытыйан, хара сиэлэ ?рэллэ?нээн утары с??рэн кэлбитигэр Туо?ахта дьулайан, кутуругун кэнники атахтарын икки ардыгар кумуччу тардынан, кулгаа?ын ньылатан, к?м?скэтиэ?эр, ийэтин хонно?ун анныгар, сыстыа?ынан сыстыбыта. Онтон ийэтэ дьо?уннаахтык туттан хаамарын тохтоппотун и?ин уоскуйа бы?ыытыйбыта. Харачаас Сиэллээх биэтигэр хаары к?рд?ргэччи кэ?эн кэлэн, аттыгар тохтуу биэрбитэ, сииктээх муннунан ар?а?ыттан ньуххайталаабыта. Онтон оччугуйкаан уолун оргууй сэрэнэн туо?ахтатыттан сытыр?алаан ылбыта уонна хатыылаах тылынан кулгаа?ын кэнниттэн салаамахтаталаат, а?алыы н??эрдик и?эрсийэн ылбытыгар Туо?ахта с?рэ?э сэлибирээн, б?д?р?йтэлээн, байаатта?наан ылбыта. Оо, бу сир ?рд?гэр олох диэн кэрэ да эбитин оччугуйкаан с?рэ?инэн ылынан, бэйэтэ да билбэтинэн, быыппастан оонньохолоон ылаталыан ба?арталаабыта. Онуоха билигин да борбуйун кыана илигэ мэ?эйдээбитэ. Онон а?атын билэн, кутурукчаанын эймэ?нэтэн, сип-синньигэс куола?ынан кистээн дьырылаппыта. Бу дьикти дь?р?скэни, бу кэрэ к?ст??н? бэйэтин туох эрэ таайыллыбат соругар ыксаан, к?т?н к?пс?йэн и?эр суор обургу, ???эттэн со?уйа истэн, халаахтаан, э?эрдэлээн ааспыта. Биэлэр бары Сиэллээх биэ, Туо?ахта диэки астыммыт, ымсыырбыт харахтарынан к?р?н, чочумча турбахтыы т?сп?ттэрэ. Онтон биир-биир кэлэн Туо?ахтаны сытыр?аталаан ылбыттара. Кинилэр с?рэхтэрин анныгар илдьэ сылдьар кулунчуктарын а?алара Харачаас инник исти?ник к?рс??н ыраланан ылбыттара…
Ити курдук сааскы к?н ылаа?ыран, сотору-сотору биэлэр т?р?т?л??н барбыттара. Бииртэн биир кулунчук к?н сирин к?р?н испитэ. Туо?ахта ийэтин и?эмтэлээх ??т?н эмсэхтэнэн сотору т?л???йб?тэ. Икки сиэнчэртэн хаан тардыылаах буолан, сытыы туйахчааннардаах, у?ун дьылыгыр атахтардаах буола улаатан барбыта. Кэлин т?р??б?т кулунчуктарга барыларыгар убай курдук сы?ыанна?ара. Эрэйдээхтэр салыбыра?ан-илибирэ?эн диэн, элэктиэх, мэниктиэх-тэниктиэх санаата кииртэлээн, аттыларынан оонньохолоон ылаттыыра. Ардыгар ал?ас таарыйан кэби?эн, анараа кыра кулунчуктар тас уор?аларынан баралларыттан тохтоон, сорохторугар туралларыгар хо?оруутунан ?й??н, к?м?л???н абырыыра.
Сааскы хатаа?ыннар са?аламмыттара. К?н???н лаппа сылыйар буолан, кулунчуктар к?н сырал?аныгар угуттанан абыраннылар а?ай. Оттон т??н дьыбардар син биир т???тэлииллэр эрээри, Туо?ахта бороохтуйа бы?ыытыйан, улаханнык дьагдьайбата. Айыл?а оннук айда?а эбээт.
Биир т??н Туо?ахта улахан с?пс?лгэнтэн у?уктан тура эккирээтэ. Ийэтэ сиэлэ ?рэллэ?нээн, таныытын тыа?а сотору-сотору улахан ба?айытык тарылаталаан ылара. Харачаас кистии-кистии, ??рэ туохтан эрэ ?ргэн, ?р??-тараа с??рэкэлии, булумахтана сылдьар биэлэрин к??йэн, сиэлэ ?р? ?рэллэ?ниирэ хара?а?а ?сс? дьулааннык к?ст?р?. Туо?ахта туох алдьархай аа?наан эрэрин ?йд??б?кк?, эмиэ туора-маары ыста?алаталыан ба?арбыта. Хайдах эрэ уйу?уйан оонньохолоон с??????н имитэн ылбыта. Ийэтэ ыарыылаахтык хо?оруутунан ойо?оско охсон, кырыктаахтык и?эрсийэн буойбута. Бэйэтэ Харачааска к?м?л???н, ??р? биир сиргэ ыраа?ыйа?а т?мп?ттэрэ. Борук-сорукка кутталларыттан бу у?улу ойон тахсыахтыы быччаспыт харахтаах биэлэр, туохтан эрэ тэ?ииркээн, таныыларын тардыр?ата-тардыр?ата ??ртэн туораары гыннахтарына, Харачаас ар?астарыттан хадьырыйталаан, к??н?нэн к??йэ к?т?тэлээн, «уоскуйу?, мин к?м?ск??м» диирдии, и?ин т?гэ?иттэн ыардык и?эрсийэн ылара. Сиэллээх биэ эмиэ Харачааска к?м?л???н, биэлэри к??йсэн буралла?ныыра. Ол аайы Туо?ахта ийэтин аттынан эмиэ ойуолаан эрдэ?инэ, ийэтэ, кыланарга дылы и?эрсийээт, Туо?ахтатын ??р диэки э?иллиэр диэри, муу?урбут хо?оруутунан ойо?оско кибилиннэрбитэ. Ол т?гэ??э туох эрэ дьаардаах сыт Туо?ахта муннугар биллэн ааспыта, ону кытары аттынан киниттэн арыый намы?ах туох эрэ кыыла хара?а уотунан сириэдийэн, ????ннээхтик ча?ылы?наан, кини хара?ын кытары кыл т?гэнэ харсы?ан ааспыттара. Туо?ахта эт-этэ барыта дьиги?ийэн, биллибэт дьикти с??рээн с?рэ?ин битигирэппитэ. Ийэтэ, кулгаа?ын ньылатаат, ол к?т?р? сытыы туйахтарынан сиирэ-халты табыйбыта, онуоха ол харамай туора ойбута. ?с а?ы?астаах кыыллар сибиэннээх, уоттаах харахтара ча?ылы?на?ан, ??ртэн биир эмэ кулунчугу дуу, биэни дуу ?рг?тэн, бы?а анньан ылаары, т?г?р?чч? с??рэн сундулуспуттара. Туо?ахта туох ааттаах ити кинитээ?эр намы?ах сур кыыллартан куттаналларын дьиктиргии саныыра да, син биир эт-этэ саласпыта. ?ч?гэй атыыр маннык т?гэннэргэ ??р?н к?м?скээн, Сиэллээх биэтэ тэ??э охсу?ар буоллахтарына, с?т?ктэммэккэ быы?аналлара. Харачаас обургу т??рт т??рэм туйахтарынан табыйан, тэбиэлэнэн, сытыы тии?инэн ла?ыр?аччы хабыаланан, сиэлэ ?р? буралла?наан, дьулаан киэбин ылынан ??р?н эргийэ атаралаан, охсу?ан бур?алла сылдьыбыта. Лэгиэн кырдьа?ас, мындыр сылгы?ыт, к???н ??р? ха?ыыга ??р??хтэрин иннинэ, Харачаас кутуругун сорох утахтарын ?рб?тэ. Дьэ ону билбэккэ биир а?ы?астаах Харачааска ыстанаары сыы?а туттан, кутуругу хабан а?ыытыттан иилистэн, арахсаары м?хс?н тилигирэйбитэ. Харачаас дьилэй-муос сытыы туйахтарынан а?ыытыттан иилистэн со?улла сылдьар кыыл э?ил ба?ын, сымыыт ха?ын курдук, хампарыта тэбиэлээн кэбиспитэ. Ити дьулаан хапсы?ыыны к?р? охсон, атын а?ы?астаахтар дьаадьыйан, тыас хомунар аатыгар т?сп?ттэрэ. Оттон били кыыл Харачаас кутуругар иилистэн, хаанынан хардыргыы со?уллан сылдьымахта?ан баран, кэмниэ-кэнэ?эс арахсан хаарга умса т??эн сытан хаалбыта.
Амырыын т??н кэнниттэн Туо?ахта оло?ор улахан ??рэ?и ылбыта. Уоттаах харахтаах кыыл сыта муннугар ?йэтигэр с?ппэттии и?эн хаалбыта. Харачаас ??р?н ити алаастан атын алааска к???р?рг? к??эллибитэ. Инньэ гынан, Сиэллээх биэ бастаан, атын биэлэр батыспыттара, оттон Харачаас кэннилэриттэн, ??р?н к??йэн былыргы омоох ыллыгынан, хаара арыый о?хоччу т??эн чараа?аабыт сиринэн халдьаайы сыырын дабайан, бары субуру?ан тахсан бара турбуттара. Туо?ахта куттаммыта аа?ан биэрбэккэ, били дьаардаах сыт кэлээрэй диэбиттии, оччугуйкаан таныыларын тардыр?ахпахтаталаан ыла-ыла, ийэтин ойо?о?угар сыстыа?ынан сыстан хаампыта. Арай эмискэ аттыттан туох эрэ ?р?? дь???ннээх, у?ун кулгаахтаах харамай с?рэ?элдьээбиттии ойуоккалаабытыгар со?уйан, кута к?т? сыспыта. Ийэтэ, хата, онно эрэ кы?аллыбат, онтон эр ылан Туо?ахта уоскуйа бы?ыытыйбыта. Ити дьулаан т??нтэн ыла аны туохтан эрэ тэ?ииркээтэ?инэ, ийэтигэр ойор идэлэммитэ. Ийэ барахсан хонно?ор-быттыгар хор?ойортон ордук эрэллээх туох да суо?ун кыракый мэйиичээнин доло?ойугар хатаабыта. Хата, били аа-дьуо ньохоро?ноон ч???ч?к кэннигэр кирийбит бэдиккэ сэрэнэн сытыр?ыы-сытыр?ыы чуга?аабыта. Ол да буоллар, сэрэххэ ийэтин диэки хайы?ан ыйытардыы к?р??т, оччугуйкаан о?оспут таныыларынан тыбыыран тарылаппахтаан ылбыта. Ийэтэ онно кы?аллыбата. Хата, били кирийбит ма?ан т?? кыыл со?уйан ойуур диэки б?ч??хт??б?тэ. Туо?ахта эр ылан дыралдьыйбыт сытыы туйахчааннардаах атахтарынан кэнниттэн ыстаныахтыы оонньохолоон ылбыта. Били кыыл онтон ?сс? эбии со?уйан икки хара?а тэстэринэн, туора-маары ойуоккалаат, сыбарга т?сп?тэ. Сааскы к?н куула тыа ?рд?нэн тэмтэйэ санньыйан к?л?ктэр у?аабыттара. Ити курдук Туо?ахта оло?ор ма?найгы арыйыыларын бииртэн биир билэн, олох оскуолатын ма?найгы хардыыларын о?орон испитэ.
* * *
Лэгиэн ыаллыы сытар «Кы?ыл агроном» холкуос сылгы?ытыттан икки б?р? биир биэни тардыбыттарын истэн дьиксиммитэ. Онон бэрдээнин ылбыта, ?с-т??рт с?ннь??хтээ?ин уктаат, атын ы?ыырдыы охсон, су?аллык ар?аа Барыллыалаах алааска айаннаппыта. Лэкиэс оскуолаттан кэлэн баран, ийэтиттэн ол сура?ы истэн аймаммыта. Кини аччыгыйкаан Туо?ахтата б?р? айа?ар кииримээри куотан, то?уу хомурахха батыллан эрэрин хара?ар о?орон к?р?н а?арбыта. Ийэтэ хото??о тахсыбытын кэннэ, кэтэ?ириин орон ула?атынан муннукка турбут субуйаа?каны сулбу та?ыйан ылаат, та?ырдьа тахсан а?ата булка кэтэр хайы?арын кэтээт, сыыйа тэбэн ар?аа диэки соруктаах ба?айытык бур?а?ната турбута. К?л?ктэр у?аан, сааскы к?н намтаан эрэрэ.
Лэгиэн Барыллыалаахха к?с а?аарын у?аппакка, илин баска айаннатан тиийбитэ. Сэрэххэ, саатын бэлэм тутан, атын аргыый хаамтаран, мастары к?л?ктэнэн алаас сыырын т??эн эрдэ?инэ, ата туохтан эрэ сиргэнэн туора ойбута. Лэгиэн кыл т?гэнэ ы?ыырын хо?суоччутуттан харбаан, туту?ан нэ?иилэ ?р???мм?тэ. Бэрдээнин т?л? тута сыспыта.
– Бу адьарайдар манна охсуллубуттар эбит, оо, Харачаа?ым барахсан хайаспыта буолла? – диэн ботугураан ылбыта. Араас санаалар ??йэ-хаайа туппуттара. Алааска киирбитэ – Харачаа?ын ??рэ суох буолан биэрдэ. Арай куула тыа аннынан ыраах туох эрэ хараара сытарын к?рд?.
«Оо, кыайардар кулунчугу туппуттар дуу?» – с????гэр сарт т?сп?т к?л???н?н ыты?ынан киэр ха?ыйаат, са?а аллайбыта. Онтон эмиэ да мунаара санаабыта. «?ск?т?н кулуну туппуттара буоллар, сиэ?нэригэр баар буолуохтарын с?п этэ. Эбэтэр ки?и и?эрин билэн, тыа?а т??эн чу?нуу сыталлара дуу? Харачаас хайаан м?чч? туттарбытай?» – диэн саныы-саныы, оргууй хаамтаран испитэ. Арай чуга?аары гыммыта, до?оор, ата сиргэнэн таныытын тардыр?аппыта, ?р? холоруктаталаан ылбыта. Лэгиэн атыттан ойон т??эн, ??н?н кэби?иилээх от к?р??т?н то?о?отугар иилэ быра?ан, атын хаалларан, с??рбэччэ хаамыылаах сиргэ ыкса чуга?аабыта.
«Оо, ол и?ин да», – диэн са?а аллайбыта. Харачаа?а обургу ардай а?ыылаах ба?ын хампырыта тэбиэлээн ?л?рб?т?н борукка балыйтаран бастаан билбэтэ?э, онтон дьэ ?йд??н к?р?н, салгын сиэн хараара килэйбит сирэйэ м?ч?к гыммыта. Лэгиэн иннигэр с??нэ атыыр б?р? ардьаллыбыт ара?ас а?ыыларыгар Харачаас кутуругун хара кыллара сыыйыллан быга сыталлар эбит. Лэгиэн б?р?н? бэрт эрэйинэн кутуругуттан со?он, балай да бодьууста?ан куула тыа са?атыгар илдьэн баран, чугастаа?ы ч???ч?к хаарын ха?ыйан, сынньана олордо. Таба?ын та?ааран тарда олорон, Харачаа?ын хайгыы санаата: «Барахсаным, т??? эрэ охсу?ан буралла?наата буолла, дэ?нэммэтэ ини». Итинник саныы олорон к?рд???нэ, ата эмиэ ч?рб??н??н, миэстэтигэр тэпсэ?нээн ылаттаата. Лэгиэн дьаарханан бэрдээнин тымныы уо?уттан харбаан, бэлэм тутта. Арай алаас у?уор илин бас сыырын ?рд?гэр бору?уйан эрэр халлаа??а туох эрэ хамсыырын к?рд?. Сылгы диэ?и кыра курдук, б?р? диэ?и эмиэ аты??а дылы. Онтон сыныйан к?рб?тэ – хайы?ардаах ки?и омооно с??рэн бур?атан и?эр эбит.
– Бай, бу хайалара сааланан-саадахтанан и?эр буолла?ай? – диэн ботугураат, Лэгиэн туран саатын с?гэн, атын диэки хардыылаабыта. Хайы?ардаах ки?и элэ?нэччи с??рэн бур?ачытан и?эн, тугу эрэ ха?ыытыыр са?атын истэн, Лэгиэн ытырыктата санаата. Арай ?йд??н к?рб?тэ, бэйэлээтэр бэйэтин уола Лэкиэс буолан со?утта.
– А?аа, Туо?ахта? Туо?ахта?! Тыыннаах, тыыннаах дуо? – а?ылыырын быы?ыгар ха?ыытаан ыйыта-ыйыта, с??рэн сырылатан кэллэ. Лэгиэн, дьэбир, а?ыйах са?алаах а?амсыйа барбыт ки?и, салгы??а хараара килэйбит сирэйигэр мичээр о?ото сыдьаайан ылбыта. Уола са?а т?р??б?т кулунчугу булан, кини са?а дьолломмут ки?и суо?а. Тута Туо?ахтанан с?рэхтээбитэ уонна о?о о?о курдук кутун Туо?ахтатыгар туттарбыта.
Лэкиэс а?атыттан чугас хаарга туох эрэ хараара сытарын к?р?н тохтуу биэрбитэ. Кэ?ээбит хара?ынан ыйытардыы а?атын к?рб?тэ.
– Б?р?, б?р?, нохоо, Харачаас обургу ити ардай а?ыылаах адьарай э?ил ба?ын хампы тэппит.
– Оттон Туо?ахта, Туо?ахта?
