Эн ба?ас!
Валерий Васильев-Муттуххай Боро?+
Кинигэ?э ураты дьыл?алаах дьон оло?о ойууланар: Борускуо барахсан о?отун тыыннаах хаалларар ба?аттан атын ыалга биэрэр; Ыстапаан искэ? ыарыытынан ыалдьан, санаа?а баттатан, оло?ор улахан сыы?аны о?осто сы?ар; Куоста исти? тапталын кыыс ылыныа дуо?; Маа?ы?ка кыыс, атын ыалга ата?астана-ата?астана иитиллэн, хайдах ки?и буола улаатыай?
Олоххо буолбут дьи? т?бэлтэлэргэ оло?урбут тэттик кэпсээннэр аа?ааччы кутун-с?р?н долгуталлар. Олох хайа ба?арар т?гэнигэр санаа к????н туо?улууллар.
Валерий Васильев-Муттуххай Боро?
Эн ба?ас!
© Оформление. ООО «Издательство Айяр», 2020
© Валерий Васильев-Муттуххай Боро?, 2020
О?о дьолугар
Уол о?о т?р??т???нэ суор ??рэр.
Туора К??л илин ба?ыгар арыылаан абына-табына ??мм?т тэти?нэр быыстарыгар эдэрчи эр ки?и уонна дьахтар имэ?нээх тапталтан тугу барытын умнан ?р?тэ у?уутуур, ыгыллар-ыгыстар, ынчык а?аардаах ???э-аллара тыынар са?аларын тыала суох уу чуумпу ну?ара? киэ?э тэти?нэр, туора дьонтон кистиирдии, суугунаан сэбирдэхтэрин тэлибирэттилэр. Уолан ки?и уохтаах тапталыттан астыммыт дьахтар тыын бы?а?а?а тыынан томто?ор т???э эппэ?нээн, у?а-таала солко курдук намылыйа налыйан, хойуу от быы?ыгар толору дьолунан дуо?уйа туолан сытта…
Борускуо саа?а отут биэ?э. К?р???нэн, бы?ыытынан-та?аатынан ки?и хара?а быра?ыллар, ис киирбэх, номо?он дьахтар. Эрэйдээх тус оло?ор табыллыбакка уонна биэстэ о?оломмутуттан биирин да илиитигэр тутан хаалбакка, улаханнык санаата т??эн сылдьар. Сатаатар эрдэ тулаайах хаалбыт кыыс ситэри ??рэнээхтээбэтэ?э, а?ыс кылаа?ынан б?пп?тэ. Онтон ылата уон биэ?иттэн холкуос ыанньыксыта. Аны туран сылын аайы наар тымныы, дэриэбинэттэн тэйиччи турар кыстык ферма?а сыар?а ?рд?ттэн инчэ?эй ма?ынан оттуллар тымныы дьиэ?э-уокка олорооччу буолан, биир ?кс?н о?олоро барахсаттар: ким тымныйан, ким ойо?остотон, сорох биир-икки ыйыгар т?нн?б?тэ, орто кыы?а Сууракката барахсан т??рд?гэр тиийээхтээбэтэ?э, улааппыт уола Уйбаачык алтатын ааспакка к?н сириттэн к?рэммитэ. Эрэ эрэйдээх Кэлэ?эй Киргиэлэй т??рт бастакыларын а?ыытын уйбакка, устунан буор и?ээччи буолан, алтатыгар ойо?остотон ?лб?т Уйбаачык ?сс? т?р?? илигинэ, кы?ын дэриэбинэттэн бородуукта ыла киирэн баран, ?рг?лдь? итирик тахсан и?эн ахсым ат айаныгар сыар?аттан к?т?н аара суолга ?л?йэн ?лб?тэ.
Умна?ыт бурдугун тыал к?т?тэринии, Борускуо, хомойуох и?ин, ити курдук бу Орто дойдуга барыларыттан уонна барытыттан илии соттубута.
Дьи?инэн, дэриэбинэ?э бэйэлэрин дьиэлэригэр ?рд?ттэн олорбуттара уонна оттон, тустаах салайааччылара о?о?о ?л??лээх, олохторугар табыллыбат ыалы дэриэбинэ?э киллэрэн ?лэлэппиттэрэ эбитэ буоллар, о?олоро да тыыннаах, кэргэнэ да баар буолуо этилэр. Ону баара олохтоох дьа?алта ?тт?ттэн – ?рд?к? салалта иннигэр ?ч?гэй салайааччы буола сатаа?ын, сиэри та?ынан басты? к?рд?р?? сырсыыта, албан аакка-суолга, уордьа??а-мэтээлгэ тиксии ба?ата, онно да?атан уопсай баайы-дуолу к?р?? кы?ал?ата Борускуолаах Киргиэлэй тус олохторугар ыардык тайанан ааспытын, кинилэр к?м?с чыычаахтарын ньылбы сотон ылбытын т??ээн да баттаппатахтара кы?ыылаах.
Хата, Борускуо о?о эрдэ?иттэн эрэйи-кы?ал?аны эт муннунан тыырбыт, олох а?ыытын-ньулуунун эрдэ билбит буолан олох ыар охсуутун барытын эрдээхтик тулуйбута. О?о икки тойон эр а?ыытын хара ?лэнэн м?л?р?т?нэрэ, харытын к????нэн аралдьытынара. Т??? да Киргиэлэйэ бокуонньук арыгыга ыллардар, кини биирдэ да биир ?р??мкэ ?р??нээ?эр буолуох, кы?ылы да амсайбатах аньыылаах. Манна диэн эттэххэ, итиччэ о?о?о ?л??лээх, ыар с?т?ктээх дьахтар испитэ-а?аабыта да буоллар, билэр дьоно сиилиэхтэрэ, с??рг?л??хтэрэ суо?а… син ?йд??хтэр этэ. Борускуо му?наа?ы? баара, саараама, к??стээх санаата ба?ыйан, абаа?ы а?ыгар адьас чуга?аабата?а, чуга?ыыр да санаата суох.
Дьэ ити курдук Борускуо, чоро? со?отох хаалбыт иккис сылыгар ?с ыалы кытта тус-туспа турар дьиэлэринэн ыалла?ан Чо?оро?о ту?уй бургунастары тутан кыстаан олордо?уна, со?уччу ба?айытык саа?ын батта?а о?оломмут ки?и диэн санаа киирбитэ. Ол т?р??т?нэн ыаллыы Чинэкэ холкуоска олорор бэйэтин бараллаата, элбэх о?олоох, дьахтар эрэ хара?а хатанар Кыра?а Уйбаана ыаллыы нэ?илиэктэн аа?ан и?эн, иттэ таарыйа, билэрдии киирэн чэйдээн ааспытыгар бэйэтэ да билбэтинэн итинник санаа кыыма са?ыллыбыта. Итиэннэ адьас аа?ан-ара?ан биэрбэккэ бэркэ диэн эрэйдээбитэ. Кистээбэккэ эттэххэ, а?аардас хаалбыт, кэрэ сэбэрэтин ?сс? да с?тэрэ илик т?р?лк?й дьахтары кытта ыксала?ыан, ол и?игэр ата?астыан, кыыба?атын кыатаммакка ту?аныан ба?алаах да баара а?ай. Арай ити итиилэнэ киирэн тахсыбыт ыаллыы алаас, холкуос ки?итэ Кыра?а бэрт сэмэйдик киирэн кэпсэтэн ааспыта. Онтон ?сс? Борускуо суос-со?отох хаалан олус кы?ал?алаахтык олорорун истэн-билэн, сотору буолаат к?????? булдуттан атах эт, чэй-табах, арсыын та?ас, куул бурдук кэ?иилээх киирэн кэлэн со?уппута да, ??рд?б?тэ да?аны…
Араа?а, онно и?игэр иитийиэхтээн сылдьар, о?олонуон ба?арар б?чч?м санаатын тыл тама?ар, кэпсэтэрин быы?ыгар таайтаран со?ус кыбытан эппитэ.
Билигин т??? да эдэрчитин и?ин кэргэн тахсыбатын, икки?ин оло?ун о?остубатын кэ?экэнэ буолбут с?рэ?э сэрэйэрэ. Биэс о?отуттан илии соттубут ийэ, икки?ин итинник ыар дьыл?ата хатыланар т?бэлтэтигэр букатын тулуйбатын илэ ?й?нэн билэрэ, ис санаатынан таайара. Ол и?ин, к?м?с чыычаа?ын, илии соттубут б?тэ?ик о?отун Уйбаачыгын кистиэ?иттэн то?оостоох т?гэн ??ннэ?инэ дьо?уннаах, санаата хонор ки?ититтэн о?олонуон уонна тута ыалга ииттэрэ биэрэргэ бигэ санаа ылыммыта. ?ск?т?н о?олонно?уна – итиччэ о?о?о ?л??лээх, ааспат а?ыылаах му?наах – инникитин салгыы хайдах-туох буолуон билбэтиттэн ?й? к?т??р диэри айманан барара.
Онон Борускуо т??? да орто, ?рд?к ??рэ?э суох буоллар, бэйэтэ сахалыы мындыр дьахтар ?й?нэн бу курдук толкуйдаан: «Ити Чинэкэ Кыра?а Уйбаана кэпсэтэриттэн-ипсэтэриттэн да и?иттэххэ, дьонтон да туо?уластахха дуоспуруннаах, ?й-санаа мааны, с?рэх-бэлэс баар ки?итэ, булчут бэрдэ, к?ст?р да дь???н?нэн ?ч?гэй. Аны Кыра?а? бэйэтэ уу кырбас биэс о?олоох. Ойо?о Маарыйа билигин да эдэр, онон ?сс? да т?р?? турда?а. ?ск?т?н мин киниттэн о?олоннохпуна о?ом ?л?? суо?а, ?л??р-с?л??р буолуо. Билигин о?олонон баран бэйэм ииттэхпинэ, инникитин о?ом ол-бу буолан хаалар т?бэлтэтигэр аны тулуйбаппын. Онон т?р??т?м да о?обун Арамааннаахха ииттэрэ биэриэм. Уонна ха?ан да чуга?аабакка эрэ к?м?с чыычаахпын ыраахтан к?р?-истэ сылдьыам. Кэлин этэ??э улаатан ки?и буолла?ына, кэнэ?э?ин айбыт а?атын ?тт?ттэн элбэх бииргэ т?р??б?ттэрдээх, халы? аймахтаах ыччат буолуо. Оччотугар мин т??? да?аны бэйэм ииппэтэрбин – тулаайах эрэйдээх эт хааным тар?аныа, удьуорум уу?уо турда?а», – диэн бэйэтигэр б?тэ?иктээх бы?аарыы ылыммыта.
Кыра?а да бэйэтэ эдэрчи ки?и, кэргэнэ алты?ын о?о?остоох сылдьарынан, итиэннэ а?аардас дьахтар таайтаран этэрин эт с?рэ?инэн сэрэйэн араас буолар-буолбат сылта?ынан ыаллыы алааска сыбыытыыра, туора нэ?илиэк лааппытыттан бородуукта ылынара элбээбитэ. Ол кэлэ-бара тиэстэ, саатар айанын суола Чо?орону бы?а охсон аа?арынан, хайаан да Борускуо?а таарыйан то? к??с бысты?а чэйдиирэ. Кэлин Кыра?а Уйбаан, а?ата ?р?к?й Б??т?ртэн нэ?илиэстибэ бы?ыытынан хаалбыт кырдьа?ас хаамыылаах ата Харачаас, Чо?оро?о киирдэ да, соруттарыыта суох ала-чуо Борускуо дьиэтин ааныгар кэлэн турунан кэби?эрэ. Санаатын хоту барыта табыллан и?эринэн, Борускуо да ки?итэ кэлэригэр киэргэнэн, дьиэтин-уотун ?р? тардынан уонна ымыылаах эр ки?итин баарынан-суо?унан бэркэ диэн маанылаан к?рс?р?…
Оччо маанылатар чэгиэн-чэбдик ки?и, биллэн турар, иэскэ-к??скэ хаалбата?а. К????р? сайын Борускуо ба?атын хоту Кыра?аттан ыарахан буолбутун билбитэ. Киэ?э аайы Бэттиэмэ сайылыгар са?а титииккэ бургунастарын сыппайан ыан киирэн баран, утуйуон иннинэ и?ин т?гэ?эр ??скээбитин биллэрэр о?отун ??скэ?ин кытта аргыый наллаан сэрэнэ бигээн, сымна?астык имэрийэн исти?ник таптыырын, олус диэн са?а ки?и кэлэрин к??тэрин ту?унан уо?ун и?игэр сибигинэйэн кэпсэтэр буолбута. Эдэр сылдьан ыарахан буолбутун биллэ?инэ, бу курдук долгуйбутун то?о эрэ ?йд??б?т. Ол са?ана эрдээх эдэр дьахтар о?о?остоммутун, буолуох буолуохтаа?ын курдук ылынара. Онтон бу чоро? со?отох хаалан баран, кута-с?рэ тостубакка, ийэ буоларга айыллыбыт айылгыта ба?ыйан, ?сс? т?г?л т?хт?р?йэн ийэ буолар дьолун билэргэ, кыаллар буолла?ына – ?ч?гэй ки?иттэн о?олонорго сорук туруоруммута олоххо киирэн эрэриттэн – Борускуо барахсан чахчы ис с?рэ?иттэн астынара-дуо?уйара.
Н???? сылыгар саас, хаар ?рдэ сахсайан харалдьык тахсыыта Борускуо оройуон киинигэр роддом?а киирэн ?ч?гэйкээн уолламмыта. ??тэ киирэн о?отун тото-хана эмнэрэр буолан, сотору суол алдьана илигинэ дойдутугар тахсаат, кэпсэтии бы?ыытынан ииттэ ылыахтаах ыалыгар уолун, т??? да а?ыннар-хары?ыйдар, о?отун инники дьыл?атын санаан, ийэ с?рэ?э т??? да т????н и?игэр кымыстаатар э?ээхэйин тута биэрбитэ. Ыал а?ата, а?ыс кылаастаах оскуола саха тылыгар уонна литературатыгар учуутала Арамаан Дьараа?ынабыс сыар?алаах аттаах кэлэн, Борускуо суос-со?отох туруорсар к?рд???? а?аардаах усулуобуйатын туту?ан – т?р??б?т?нэн уон хонуктаах, суор?а??а сууламмыт кы?ыл о?ону т?нн?г?нэн к?рэтэн ылан, сыар?алаах атыгар кэннинэн хааман тиийэн «лах» гынан олоро биэрээт, дьиэтин диэки ахсым атын атара сэлиинэн т??эрэн кэбиспитэ.
Арай Борускуо эрэйдээх, кыстаан олорор Чо?оротун ферматын уопсайыттан тахсан, сыар?алаах аттаах ки?и к?л?гэ барыгылдьыйан алаастан тахсар аартыкка киирэн с?т??р диэри сымы?а?ын бы?а ытыран, са?ата суох икки санна дьиги?нии турбута…
Уолу тыа оскуолатын саа?ыран эрэр, о?ото суох учуутал ыал – Аана уонна Арамаан Уйбаныаптар ылан ииттибиттэрэ. Онон о?о таптал аатынан Арамааскы, оттон ииппит дьонунан, сурукка киирбитинэн: Уйбаныап Арамаан Арамаанабыс диэн с?рэхтэнэн дьо?уннаах ки?и буола улааппыта. Борускуо тус бэйэтигэр эппит анда?арын толорон о?отун ииппит дьонугар ха?ан да?аны баайсыбата?а, о?отугар ха?ан да чуга?аабата?а, биирдэ айах атан кэпсэппэтэ?э эрээри – ?й?-санаата бу биэс о?отун кэнниттэн, Кыра?а Уйбаантан к???э к?рб?т к??т??лээх, эстибит эрэлин икки?ин тилиннэрбит уолчааныгар этэ. О?отугар хара т?р????ттэн, бэйэтэ да билбэтинэн, Чыбычык диэн ааты и?эрбитэ. Бука, Татыйык диэн чыычаах аатыгар майгыннатан ити Чыбычык диэхтээбитэ буолуо баара дуо? Дьэ ону билигин кимим кэлэн билиэ баарай.
Арамааскы этэ??э улаатан, оскуола кэнниттэн техникум?а ??рэнэ сылдьан, быы?ыгар армия?а сулууспалаабыта. ??рэ?ин сал?аан механик идэлэнэн, Амма кыы?а учуутал кэргэннэнэн, дойдутугар ананан ?лэлии кэлбитэ. Ииппит дьонун та?ыгар у?аайба ылан дьиэуот туттубуттара, ?ч?гэйкээн бэйэлээх ?с кыыс, ?с уол о?оломмуттара. Ол тухары Борускуо уолун аанын боруогун атыллаабата?а, кийиитиниин атах тэпсэн олорон чэй испэтэ?э, сиэннэригэр эбэ буолан ымманыйбата?а.
Борускуо кэлин быытыкаа холкуостаах биэнсийэтигэр тахсан баран, т?р??б?т-??скээбит дэриэбинэтин биир у?угар бэйэтин т?р?т у?аайбатыгар, Киргиэлэйиниин бастаан ыал буолаат, туттубут эргэ дьиэлэригэр суос-со?ото?ун олорбута. Дэ?нэтэн учууталлыы дуу, биэлсэрдии дуу кэлбит кыргыттары ыраа?ынан уруута, таайа, олохтоох Сэбиэт бэрэссэдээтэлэ, сэрии бэтэрээнэ Ба?ылай Уйбаанабыс к?рд???н онуоха-маныаха диэри олордоро да: кыргыттара сыл а?аара буолбакка, олохтоох уолаттарга кэргэн с?ктэн к???н и?эллэрэ. Ити курдук Борускуо эрэйдээх оло?ун ти?эх к?н?гэр диэри, ?лб?т кэргэнин, о?олорун а?ыытын хонно?ор анныгар кистэнэн, ба?аран туран к?сс??ттэн о?оломмут эрээри, ииппэтэх уолун оло?унан, айах атан кэпсэппэтэх кийиитинэн, минньигэс сыттарын сыллаабатах сиэннэринэн дьоллонон, хата, кимнээ?эр ордук олороохтобута.
?лб?т?н кэннэ биирдэ Борускуо баар-суох со?отох уола Арамааскы уонна уолун ииппит дьоно Уйбаныаптар, кийиитэ, сиэннэрэ ийэлэрин, эбэлэрин дьиэтин боруогун атыллаабыттара ту?угар биир таайыллыбатах таабырын этэ. Ол иннинэ Арамааскы ким о?ото буоларын билэр дьон, ол и?игэр сорох-сорохтор Борускуону о?отун ыалга ииттэрэ биэрэн баран чуга?аабата, кийиитигэр уонна сиэннэригэр сыстыбата диэн с??рг?л?? саныыллара, оттон Уйбаныаптар, ?рд?к ??рэхтээх учууталлар эрээри Борускуону уолуттан к???н?н чуга?аппатылар, уолларыгар т?р?пп?т ийэтин билси?иннэрбэтилэр диэн сири-буору аннынан сиилиир-хо?улуур бы?ыылаах кэпсэтэр этилэр. Дьэ оннук, бу о?ото суох ыал уонна Борускуо оло?ун кэтэх ?тт?н ис таайбара?а бэйэтэ эмиэ дьиктилээ?э.
Борускуону кытары бырастыыла?а кэлбит дьон, Ааналаах Арамаан, баччаа??а диэри кимиэхэ да быктарбакка сылдьыбыт кистэлэ?нэрин, бокуонньугу ти?эх суолугар атаарар эрэ к?н билбиттэрэ. Арамаан Арамаанабыс бырастыыла?ар этиитигэр таайыллыбытах таабырын ис дьи?ин арыйан кэпсээбитин, дьэ бу б?г?н кэлэн, субу истэн-билэн олус диэн со?уйбуттара, с?хп?ттэрэ. Бэл диэтэр, эр дьон харахтарын уута ыгыллан тахсарын кыамматахтара.
Тиэргэ??э, к??лэ иннигэр икки олох маска хоруобу ууран, кэлбит дьон-сэргэ тула т?г?р?чч? турбуттарын кэннэ Арамаан бокуонньук ба?ыгар тиийэн, аттыгар кэргэнин Аананы, уолларын Арамааскыны, кийииттэрин Антонинаны, хороччу улаатан эрэр сиэннэрин ы?ыран аттыгар туруортаан баран, долгуйан кэ?иэ?ирэн хаалбыт куола?ынан мустубут дьо??о, Арамааскыга, кини кэргэнигэр, о?олоругар ту?аайан бу курдук диэн эппитэ:
– Борускуо, о?о эрдэ?инээ?и таптал аатынан Боскуойалыын, би?иги иккиэн, колхуос ыанньыксыттарын о?олоро буоламмыт, ки?ини билиэхпититтэн кыстык ферматыгар, сайылыкка, сал?ыы интернакка бииргэ оонньоон улааппыт, ??скээбит, били этэргэ дылы, кырдьык бииргэ эрэ т?р??б?т?х дьоммут. Кини да, мин да с?рдээ?ин тапсар, ?йд???р этибит.
Онтон кини дьоно эрдэ ?л?н, тулаайах уонна кыаммат буолан сал?ыы ??рэммэтэ?э. Дьи?инэн, би?иги кылааска кини ??рэхпитигэр саамай басты?мыт этэ. Холкуоска ?лэлии сылдьан саа?а ситэн эрдэ кэргэннэммитэ, биэстэ о?оломмута эрээри, хомойуох и?ин, биир да о?ото ата?ар турбата?а, кэргэнэ эмиэ ?лб?тэ. Онтон ити ыаллыы нэ?илиэк ки?итэ Кыра?а Уйбаантан о?олонон баран, эрдэ кэпсэтии бы?ыытынан, т?р??б?тэ уон хонуктаах о?ону т?нн?г?нэн к?рэтэн би?иэхэ иитийиэххэ биэрбитэ. Онон Арамааскы – эн дьи?нээх т?р?пп?т, эт-хаан ийэ?, кийииппит Антонина – хотуну?, сиэннэрбит – эбэ?ит Борускуо барахсан, дьэ бу сытар…
О?олорун, кэргэнин харайан баран, бу э?иги уу?уохтэнийиэх быа?ытыгар Боскуойа му?наах санаатын т??эрбэтэ?э. Биирдэ миигин со?отохтуу к?рс?н баран, би?иги о?оломмоппутун и?ин бэйэтин б?чч?м санаатын быктарбыта. Ол кэннэ кини Аана би?иккини Чо?оро?о ?кт??п быраа?ынньыгар ыалдьыттата ы?ырбыта уонна Кыра?а Уйбаантан ыарахан сылдьарын, ол о?отун т?р??т? да би?иэхэ иитийиэххэ биэрэр санаалаа?ын эппитэ.
Туо?ум, кэргэним Аана бу турар. Онно тиийбиппитигэр Боскуойа остуолга олорон: «Аана, эн дьахтар бы?ыытынан миигин ?йд??? дии саныыбын. Арамаан би?икки эдэр эрдэхпитинэ бэйэ-бэйэбитин с?б?лэ?эр этибит ээ. Би?иги тапталбыт сырдык уонна ыраас этэ. Кистээбэккэ эттэххэ, мин Арамааны билигин да с?рдээх исти?ник саныыбын. Ону эн баалаама, бырастыы гын. Оттон бу миэхэ о?о турбатын, о?о ?л??лээхпин, биэс о?обуттан илии соттубуппун, эр а?ыылаахпын э?иги билэ?ит… Тыыннаахпар оспот, а?а?ас с?рэх баастаах ки?и, бу о?обун кыайан иитэр кыа?ым суох, с?тэрдэхпинэ тулуйбаппын билэбин!.. О?обун э?иэхэ эрэ итэ?эйэбин, ол и?ин т?р??т?м да э?иэхэ биэрэбин… О?обун о?о, ки?и гыны?. Уол о?о т?р??т???нэ Арамаан бэйэ? ааккын, кыыс о?о буолла?ына Аана ааккын биэрээри?… Оттон мин тыыннаа?ым тухары ха?ан да бу мин о?ом диэн баайсыам, тыл бы?а?а?а быктарыам, кимиэхэ да кэпсиэм суо?а. Э?иги да кэлин о?о?утун оннук иитээри?. О?о абаа?ытын муннаран, абаа?ыттан к?рэтэр былыргы сиэри-туому туту?уохпут диэн арай к?рд????лээхпин. Мин о?обун абаа?ы булбатын ту?угар ?йэм тухары кы?аллыам», – диэхтээбитэ уонна ол эппит кэриэс анда?арын толорбута.
Ол да курдук Боскуойа, бары билэргит курдук, о?отугар Арамааскыга, сиэннэригэр ха?ан да чуга?аабата?а. Дьи?инэн о?отун, кийиитин, сиэннэрин т???л??х куу?уон, ууруон-сыллыан, таптыан ба?арбыта буолуой?! Арамааскы, бу сытар т?р?пп?т ийэ? Борускуо, эн тускар хайдахтаах курдук кытаанах санааны ылынан, оло?ун устата ыарахан с?гэ?эр о?остон, тыыннаа?ын тухары дьарамай санныгар ыар баттыктаах сылдьыбытын билигин сэрэйэн эрдэ?и?. Онон эн ийэ?ин, то?о уонна туох санааттан эйигин иитийиэххэ биэрбитин б?г?н кэлэн билэ??ин, дьи? чахчытын ?йд?????н ийэ?ин бырастыы гыныах тустааххын.
Чэ, Боскуойа, эн эппит к?рд????г?н Аана би?икки толордубут. Уолгун Арамааскыны ки?и-хара гынныбыт, дьо?уннаах кийииттэнни?, сиэннэрдэнни?… Уолу?, кийиити?, сиэннэри? эйигин ти?эх суолгар бу атаара кэллилэр… О?о саа?ым до?оро, Боскуойа, бырастыы, быдан дьылларга быра?аай!
Ити курдук эмиэ биир сэмэй, олох очурун-чочурун, ыар охсуутун эрдээхтик тулуйбут, оло?ун сал?ыыр, удьуорун тэнитэр эрэллээх бигэ суолун с?пк? бы?аарыммыт саха мындыр дьахтара Борускуо барахсан, тус бэйэтин оло?ун уонна дьолун-соргутун о?отун инники кэскилин ту?угар сиэртибэлээбит, дьон сиитин-сэмэтин барытын тулуйбут Боскуойа эрэйдээх икки илиитин быар куустан кы?ыл та?ас сабыылаах хоруоп и?игэр и?ийэн сытара. Кини туораттан да буоллар: Ийэ, Хотун, Эбэ буолар толору дьолу сирдээ?и оло?ор билбит, аны кимиэхэ да ону кистиирэ суо?уттан быы?аммыт ки?и сиэринэн у?ун уутугар утуйан уоскуйбут, чахчы да сынньаммыт к?р??нээ?э.
Биир хардыы…
Ки?и санаата аттаах-о?устаах буолбатах.
Сааскы халлаан сарсыарда су?уктуйа сырдаан эрдэ?инэ, т??рт квартиралаах эргэ уопсай дьиэттэн биир н?кс?чч? туттубут у?ун синньигэс и?иир сула ки?и у?а илиитин тэлэгириэйкэтин и?игэр укпутунан тахсан кэллэ. Бу ки?и уота ?сп?т хара?ар санаата улаханнык т?сп?тэ, сырдаан эрэр са?ах диэки сайыспыттыы хайыспытыгар, борук-сорукка чуолкайдык к?ст?н ааста. К??лэтин айа?ар со?уоран турда уонна б?тэ?иктээх бы?аарыныы ылыммыт ки?и сиэринэн хас хардыытын ыараханнык ?ктэнэн ха?ан эрэ бэйэтэ бэркэ кы?ананм??энэн туппут, аан хо?угар сыгынньахтанар миэстэлээх уонна суунар хостоох дьо?уннаах дуу?угар сулбу со?устук тиийдэ. Арай душ та?ыгар бааллан турар тайахсыт ыта Бэчээт тойоно туох санаалаах кэлбитин билбэккэ иччитигэр эйэргээн ыйылыы-ыйылыы бэркэ ??рдэ-к?тт?. Аанын тутаа?ын тутан балай эмэ саара?наабыттыы тура т?стэ уонна аанын сэниэлээхтик арыйаат, с?р сылбыр?атык и?ирдьэ дьылыс гынна…
Ыстапаан душ и?игэр киирэн аанын хатанан баран, аттыгар баар ыскамыайка?а «лах» гына олоро биэрдэ. Ыйы бы?а и?ин т?гэ?ин ту?унан аалар амырыын ыарыытын тулуйа сатаан сымы?а?ын хам ытырда. Ыарыыта арыый да м?л?р?йб?т?н кэннэ, дири?ник ?р? у?уутаан тыын ылла. Мырдыччы туттубут сирэйэ сыыйа сымнаата. Ити аата ыарыытын тии?игэ киирэн хам ылан ыксатан баран, онуоха-маныаха диэри ыыппыт дь???нэ. Сыл буолла ити дьикти ыарыы булбута. Былырыын бачча?а до?отторун кытары тыа?а мастаан киирбитин кэннэ ити курдук эмискэ ыалдьыбыта.
Ити иннинэ ?сс? к???н кыттыгас дьонунаан лесхозтан балай да тэйиччи бэс чагда?а кэ?эс дэлээнэ быстарбыттара. Онно кини саа?ыары лесовозтаах ки?и буолан бэрэбинэ таспыта. Кыттыгастара эмиэ бэйэтин курдук турбут-олорбут, с?рэхтээх-бэлэстээх, кууннаах «МТЗ» трактордаах уонна ?рд?ттэн хоно сытар буолан, ?с ки?иэхэ ?ст?? с??с ?ч?гэй к?н? бэ?и начаас охторон, хорудуоктаан та?ан б?тэрбиттэрэ. Биир кыттыга?а бэйэтин эт саастыыта, турбут-олорбут, тиэтэйбит-саарайбыт, илиилэрин ?тт?гэр сууралыы сылдьар, ааттыын Тиэтэл Генашка. Дабыыттара лаппа а?а саастаах, сэбиэскэй кэм са?ана ?йэтигэр сельпо?а масчытынан ?лэлээн оло?ун дэлээнэ?э атаарбыт ки?и. Онон норуокка биллэр аата Са?аан Дабыыд диэн. С?рэхтэммит аатын билэр да ки?и суо?а буолуо, то?о диэтэххэ, ки?и барыта кинини Са?аанынан, дьиэ кэргэнин Са?ааннарынан эрэ билэллэр. Ойо?о кытта Са?аан Аана, биэс уолаттара эмиэ бары: Са?аан Сааска, Са?аан Бааска, Са?аан Тараас, Са?аан Хаппытыан, Са?аан Сааба диэннэр. Са?аан Дабыыд, Тиэтэл Генашка уонна Ырыган Ыстапаан к???н-саас кыра да улахан да булка, сайынын к??лгэ, ?р?скэ мэлдьи бииргэ сылдьаллар. Оттон Ыстапаа??а, нэ?илиэккэ хас да Ыстапаан баарын и?ин буккуйумаары арааран, у?ун синньигэс и?иир сула ки?иэхэ Ырыган диэн аат и?эрбиттэрэ. Ба?ар итэ?эйи?-итэ?эйимэ?, дьиктитэ диэн, бу дьон ????н дьэ арыгыны икки таба?ы адьас сэ?ээрбэттэр. Сиргэ бардахтарына сиэри-туому эрэ туту?аары – Байанайдарын айах тутаары – биир и?ити, дэ??э хаа таба?ы, ону да умна сы?а-сы?а илдьэ барааччылар.
Ити курдук Ыстапаан мастаан киирээт, сааскы куска бараары кустуур сэбин-сэбиргэлин бэлэмнэнэ сылдьан ити курдук со?уччу ба?айы ыалдьан хаалбыта. Дьи?инэн, куораттан ?сс? кы?ын дьон с?бэтинэн ата?а Хабырыысканан чэпчэки сыаналаах биэс с??с устуука уон иккилээх «Pozis», «Феттер», «Тандем» ботуруоннары ылларбыта. Ити иннинэ о?о эрдэ?иттэн илдьэ сылдьар, ?сс? а?атыттан хаалбыт биэстэ ытар, эргэ эрээри эрэллээх уон иккилээх «МЦ 21–12» саалаах этэ, онтон былырыын харчы мунньунан уруккуттан ымсыырар ыт ба?алаах итальянскай «BENELLI SUPER VINCI» саатын атыыласпыта. Сиргэ ??тээннээх, булка сылдьар аттаах, ааттаах тайахсыт ыттаах, тыы да илим да баар ки?итэ дьи?инэн. А?ыйах сыллаа?ыта бэрт ?р к?рд??н кэтэ?эр байыаннай муостаах, син сэнэх УАЗ булуммута. Уу кутар «ЗИЛ-131» массыыналаах буолан кы?ынын тэрилтэлэргэ, сайынын ыалга уу кутан хайа да ыарахан кэм?э харчынан тутайбатах ыал. Тус да оло?о барыта этэ??э табыллан, санаа хоту баран испитэ. Таптыыр кэргэннээх, туран эрэр уоллаах кыыс о?олордоох. Дьиэ-уот, ха?аайыстыба баар а?ай. Ыстапаан а?ата Суоппар Арамаан с?рдээх ?лэ?итэ. Техника?а, тутууга, булка сы?ыана ордук бу орто уола Ыстапаа??а бэриллибит. Онон о?о эрдэ?иттэн техника?а сы?ыаннаа?а таайан, кини эмиэ оскуоланы б?тэрээтин, суоппар идэтин талбыта. Элбэх иитимньилээх буолан т?р?пп?ттэрэ с?б?гэр с????лээх-астаах этилэр. Ыстапаан о?о эрдэ?иттэн хото??о, ынахха, окко-маска, бы?ата хара ?лэ?э сыста?ас. Ол и?ин кыралыын-улаханныын уонча т?б?л??хт?р, куурусса туталлар, итиэннэ сибиинньэ ииттэр идэлээхтэр. Ийэтэ, Чордо кыы?а ?р??нэ эмээхсин билигин баар, кыра кыы?ыгар Лаана?а дьиэ?иттиир, сиэн к?р?р.
Ыстапаан ыарыытын, дьи?инэн, кэргэнигэр эппэккэ кистээн сылдьыбыта. Ол эрээри Ылдьааната барахсан ки?итэ уруккутун курдук ??рэ-к?т? кимиритэ а?аабат, аска талымастанар, хайдах эрэ сэниэтэ суох курдугуттан, са?ата-и?этэ с?пп?т?ттэн Ыстапаана ыалдьыбытын сэрэйбитэ. Онон ойо?о к??эйэн, бастаан улууска, салгыы ыарыыта ааспата бэрдиттэн иккиэн куоракка тиийэн к?рд?рб?ттэригэр суон очо?о?ор ку?а?ан искэн ??скээбит диэбиттэрэ. Онкодиспансерга к?рб?т-истибит быраа?а Александр Иванович Федоров диэн хотуттан сылдьар ки?и ы?ыран ылан, ыарыытын диагно?ын ыраа?ынан таайтаран эппитигэр, т??? да бэйэтэ уорбалыы санаатар, быраас тылын олус ыараханнык ылыммыта. Бэл диэтэр, бастаан истээт мэктиэтигэр кулгаа?а чу?кунаабыта. Ол д?й??рэн олорон кулгаа?ын у?угунан и?иттэ?инэ, быраа?а эпэрээссийэ, химия э?ин диир бы?ыылаа?а. Киниэхэ со?уччу этэ, ыраас халлаа??а эти? этэринии, ?л?р ыарыы буулаабытын бу ордук эмчиттэн истэр. Долгуйан хаалан, салгыы быраас са?атын-и?этин ?йд??н-дь??ллээн истибэтэ?э да?аны. Арай быраастан кубарыйан хаалбыт ки?и тахсыбытыгар, кэргэнэ Ылдьаана анализ т?м?гэ ку?а?анын тута сэрэйбитэ. Са?ата суох бырааска киирэн тугун-хайда?ын барытын чопчуласпыта, си?илии билбитэ, инникитин хайдах эмтэнэри ыйыталаспыта. Оттон оччолоох ку?а?ан сура?ы истибит Ыстапаан эрэйдээх ол к?н? бы?а, оройго бэрдэрбит курдук, т??-та? сылдьыбыта. Хайдах быраастан тахсыбытын, хайдах та?ныбытын, хайдах орто балтын аахха тиийбитин итирик ки?иэхэ дылы ?д?к-бадык ?йд??р. Ыар санаа баттыга, ку?а?ан сонун с?гэ?эрэ тустаахха дьэ оннук ыарахан буолла?а.
Ыалдьан хаалан Ыстапаан сайыны бы?а к?рд?р?нэн, устунан балыы?а?а киирэн химияланан э?ин кы?ыны бы?а куораттан арахпата. Хата, балта Балбааралаах т??рт хостоох дьиэлээх, эрдэ ыал буолбут буолан о?олоро туспа барбыттарынан эринээн иккиэлэр эрэ. Онон балтыгар балыы?аттан киирэ-тахса, тыаттан кэлэ-бара сылдьан т??эр дьиэлээх буолан чахчы абыранна. Химиялара диэн ??рэммэтэх, урут эмтэммэтэх, систиэмэ ылбатах ки?иэхэ дьаабы да буолар эбит. Били а?атыттан бэрсибит будьур?ай хойуу батта?а модьууннаабыт ньирэй т??т?н?? та?ы-бааччы килэччи т??эн хаалбыта. ?йэтигэр тара?ай сылдьыбатах ки?и аны ол онтуттан кыбыстара. Хата, бу кэлин батта?а уба?ас да буоллар арыый онон-манан, одо?-додо? ??нэн, санаата син к?нн?. Уонна оттон тыыннаах хаалар ба?а ба?аам буолан, туох эми аныыллар да барытын и?эн, куоракка суох эмтэрин со?урууттан булларан кыа?а баарынан эмтэнэ сатыыр м?кк??ннээх.
Ол гынан баран, бу кэнники ыйга туох да т?р??тэ суох санаата-оноото т??эрэ олус элбээтэ. Ба?ар ити кэли??и кэм?э ыарыыта ыбылы ылан и?эриттэн, бэргиириттэн тутулуктаа?а буолуо… Ки?и эрэйдээх санаата аттаах-о?устаах буолбатах, санаа т??эрэ-тахсара ханна барыа баарай.
Сайын ха?аайыстыбаларын к?т??тэ Ньукулааскы к?р?н, ынахтарын балта Лаана ыан, эбэлэрэ ?р??нэ сиэннэрин к?р?н-истэн, дьиэ?иттээн абыраабыттара. До?отторо Дьоо?урун оттообуттара уонна ?сс? ?рг?лдь? кыбыытыгар тиэйэн киллэрэн кэбиспиттэрэ. Инньэ гынан, быйыл абыранна, «ойуурдаах куобах охтубатын, дьонноох ки?и тутайбатын» дьи?-чахчы этинэн-хаанынан биллэ.
Биир дьиктитэ диэн, ки?и бэйэтэ чэгиэн, этэ??э сылдьар буолла?ына атын ки?и ыалдьарыгар, м?лт??р?гэр-ахсыырыгар кы?аллыбат, хайда?ар-туо?ар адьас наадыйбат буолар эбит. Ыстапаан да ыары?ахтыыр, ыалдьар-с?тэр ата?а-до?оро, билэр-билбэт ки?итэ элбэх эрээри, эмиэ аанньа ахсарбатыттан, дьоло?ойугар о?устаран да к?рб?т?ттэн билигин бэйэтэ бу буолан олорон сонньуйар эрэ. Дьэ ?йд??б?т, дьэ билбит курдук. К?р эрэ, ити кини улаханнык ыалдьыбытын до?отторо-атастара, аймахтара истэн-билэн баран, ыарахан сыаналаах эмтэри со?урууттан ылларалларыгар ?б?нэн-харчынан хайдахтаах к?м?л?ст?лэр, с?бэлэринэн-амаларынан хайдах курдук ?й??т?лэр?! Ки?и ки?иэхэ исти? сы?ыана, и?ирэх тыла, бол?омтото тугунан да кэмнэммэт к?нд?ттэн к?нд?т?н Ыстапаан оттон дьэ ити биллэ?э дии…
Эмискэ ойон тураат, Ыстапаан олоппоско ыттан бэйэтигэр с?п гынаары олус ?рд?к гыммыт дуу?ун биэстээх хапта?ын баалкытыгар быатын кылгатан, ыыйылыннары баайан баран, ыга тардыалаан чи?этэн биэрдэ, итиэннэ, былыргы киинэлэргэ к?рб?т?н ?т?ктэн о?орбут маамыктатын кэ?этэн моонньугар кэттэ. Ити быатын синньигэс к??кэгэр моонньугар иилинэн, кыарата тардан баран, икки илиитинэн быатын уобуруччутун хам тутан турда…
Олоппо?ун т??рэ тэбиэн иннинэ олорон кэлбит оло?о хара?ар, киинэ лиэнтэтин т?ргэтэппит курдук, биир к?дь?с элэ?нэтэн кыл т?гэнэ к?ст?н ааста. Оттон дьиэ?э утуйа сыттахтарына, бырастыыла?ан сэрэнэн сыллаан ылбыт ??т-?кч? бэйэтин курдук уолун Ньургунун, баар-суох атаахтатар кыы?ын Ритатын, кэргэнин Ылдьаанатын санаан, уйадыйан хара?а ууланна, с?рэ?э нь??л?йэн т????н и?ин ыарыылаахтык ытырбахтаата.
Суох, кэбис!.. Бу курдук бэйэбин дьа?анан о?олорбун тулаайах, кэргэммин огдообо хаалларарым… ийэм эмээхсини хомоторум, до?отторбун, урууларбын-аймахтарбын кэлэтэрим сатаммат!.. К??стээх санаа ылыныахха… Ыарыыны кытары охсу?уохха, ыалдьары тулуйуохха. Олох олорорго дьулу?уохха. Саатар о?олорбун атахтарыгар туруоруохпун наада бу олох ыараабыт, олус уустук кэмигэр. Истэр была?ын тухары бу ыарыыттан эмтэммит суох курдук эрээри, дэ?нэтэн ?р?тт?б?т, устунан ?т??рб?т да дьон баарын истэбин ээ. Ити биир билэр кырдьа?а?а Ахталба Дьараа?ын очо?о?ун буулаабыт искэнин ылларбыта букатын ыраатта. Бы?ыыта биэстэ о?о?уллубута бада?а. Б?тэ?ик эпэрээссийэтин кэннэ уола Баппат Бааска а?ам олох м?лт?х сытар, эрэл суох диэбитэ да, о?онньордоро барахсан, былыргы хатарыыта таайан, хата, туран кэлбитэ, до?оор. Ити араа?а, умнубатах буоллахпына, уонтан тахса сыллаа?ыта этэ. Дьэ ити. ?сс? мин туспунан истэн-билэн то?ус уончалаах ытык кырдьа?ас тайахха тэптэрэн иллэрээ к?ннээ?итэ кэлэн сэргэхситэн, санаабын к?т????р? кэлэ сылдьыбыта ээ. Барахсаным баара. О?онньорго тэ?нээтэххэ, о дьэ, мин отой м?лт?х ки?ибин. Дьараа?ын таайтаран этэринэн, би?иги ыарыыбыт биир, онон мин эдэр ки?и о?оттордохпуна, харахтан сыы?ы ылбыт курдук ?т??р??хп?н с?п ???. Кинини эмиэ эрдэ химиялаан, искэнин хаптатан уонна саастаах ки?ини ?ч?гэйдик эмтээн, ыарахан эпэрээссийэ?э бэлэмнээн баран биирдэ о?орбуттар. «Ыстапаан эдэргин, онон алыс санаа?ын т??эримэ, до?ор. Эмчиттэр чуолаан эн ыарыыгын кыайалларын билэн эрдэхтэрэ, ол и?ин эйигин дьаны?ан туран эмтииллэр. А?ара харыс хаалыма, олус с??м т???мэ. Мэдэссиинэ сыл аайы балысханнык сайда турар, онноо?ор буолуох ыарахан ыарыыны кыайаллар, чэ, кытаатан ?ч?гэйи эрэ ыралан, эмтэннэххинэ ?т??р???, кэллэххинэ ?сс? да дуобаттыахпыт, баарыстыахпыт», – диэн барбыта.
Уонна оттон ити билигин бэйэтигэр тиийиммит, ол и?игэр быаламмыт дьону аны ии??э т??эриэхтэрин иннинэ м???-м??? та?ыйаллар уонна хоруоптарын и?игэр эргитэн умсары угаллар. Буорун ?рд?гэр ?сс? ??р буолбатын диэн тэти? то?о?отун батары анньаллар. Икки сыллаа?ыта Кэлэ?эй С??дэрдээх уоллара с?рдээх бэ?иэлэй, дэлэй кэпсээннээ?ин и?ин, Ба?аам Бааска диэн ааттаммыт дьо?уннаах ыччат быстах санааттан оннук буолбутун, былыр бэйэтигэр тиийиммит ?л??хс?т? харайыы сиэрин-туомун туту?ан кылабыы?аттан тэйиччи харайбыттара уонна дьиэлэригэр бокуонньук б?тэ?ик а?ылыгын бамыынканы тэрийбэтэхтэрэ да?аны. Эдэр ки?и бэйэтигэр тиийиммитин а?ыммыт да, сиилээбит да баара. Дьи?инэн Бааска таптыыр кыы?а атын ки?иэхэ кэргэн тахсыбытыттан санаата оонньоон быстах санааттан былдьаммыта. Быстах санаа т???л??х ки?ини кылгас ?йэлээбитэ буолуой бу?!.
…Бу быаланаары туран ки?и эрэйдээх т?б?т?н и?игэр дьэ араа?ы барытын эргитэн саныыр ээ. Ким тугу диэ?эр, дьон туох диэн саныахтарыгар, хайдах харайыахтарыгар тиийэ.
Ыстапаан ити курдук дуу?ата аймана ытыллан, ?й?санаата к?л?г?рэ саппа?ыран, хара?а хара?аран олоппо?ун т??рэ тэбиэхчэ буолан и?эн, эмискэ ?л?гэр араа?ы барытын кыл т?гэнэ ыгыллыбыт ба?ын и?игэр эргитэн ылаат, моонньугар иилиммит быатыттан т?л?р?т?ннэ. Ол кэнниттэн баалкыттан быатын с??рэн ылан кыбыстыбыт, сааппыт курдук ылан хоонньугар кистии угунна. Олоппо?ун оннугар ууран баран оргууй та?ырдьа та?ыста уонна ытын тиийэн куу?ан олорон, имэрийэ-имэрийэ: «Бэчээт, акаары иччигин бырастыы гын. Быстах санааттан алдьархайы о?осто сыстым. Кэбис. О?олорум, кэргэним, дьонум-сэргэм, до?отторум уонна эйигин кытары бултуу барарым ту?угар олох и?ин охсу?уом», – диэн кинини к?м?скэ?эн э?э?э да киирэрин кэрэйбэт эрэллээх ыт до?оро Бэчээт тыатаа?ы бы?а хадьырыйбыт мултугур кулгаа?ар анда?айар кэриэтэ сибигинэйдэ…
Кырдьык, ити саас Ыстапааны Дьокуускайга ы?ыран ылан анализтарын туттарбытын кэннэ, туох баар бары ирдэнэр докумуонун бэлэмнээт, Москва куоракка утаарбыттара. Онно федеральнай суолталаах анал Онкологическай кии??э тиийэн, у?аабакка эрэ су?аллык о?о?уллубута. Кини дьолугар Дьокуускайга эмтээбит быраа?а Александр Иванович барахсан чопчу диагноз туруоран ыарыытын бы?ааран, кэмигэр химиялатан уонна с?пк? эмтээн ыарыытын тар?аппатах. Инньэ гынан, эпэрээссийэлээбит кырдьа?ас быраа?а, профессор, к?н сирин иккистээн к?рд?рб?т к?нд? ки?итэ Николай Петрович Мозговой наркозтан тахсан ?йд?мм?т?н кэннэ киирэн а?абыыт курдук с?? куола?ынан чуордук: «Степан, как говорится, ты мужик в рубашке родился. Повезло тебе дорогой, что там в Якутске вовремя и профессионально тебя лечили. Опухоль, к вашему счастью, только благодаря из-за правильного и своевременного лечения не распространилась. Так что Вы будете еще долго жить, внуков и правнуков нянчите», – диэн эппитэ кулгаа?ар сааскы айыл?а у?уктар кэрэ тыа?а-уу?а буолан и?иллибитэ.
Билигин Ыстапаан дьоллоох-соргулаах. Б?г?н бу ы?ыах иннинээ?и нэдиэлэ биир ?т??кэн, ча?ылхай к?ннээх сарсыардатыгар к??лэтин та?ыгар табахтыы олорон, акаарытык бы?ыыланан быстах санаа?а былдьата сыспытын саныы-саныы сонньуйар, бэйэтэ-бэйэтиттэн кэлэйэр. Быстах санаа диэн адьас дьаабы эбит. Арай ол быатын кэтэн кэбилэнэн, аан ийэ дойдутуттан арахсаары туран ал?аска Ахталба Дьараа?ын барахсан ыарыыттан эмтэнэн ?т??рэр эрэл кыыма баарын сахпытын, о?олорун, кэргэнин, ийэтин, до?отторун-атастарын санаабатах буоллун. Олоппо?ун кыл т?гэнигэр т??рэ тэппит буоллун… Оччо?о ытык кырдьа?ас Дьараа?ынтан ку?а?аннык бы?ыыламмытын и?ин бар дьонун ортотугар м???ллэн, сааттаахтык та?ыллан баран, хоруобун и?игэр сирэйинэн умса ууруллан кылабыы?аттан ойуччу, ойуур быы?ыгар Ба?аам Бааска та?ыгар сир анныгар т??н?г?рэн, та?ы-бааччы умнуллан сытаахтыа этэ.
Быстах санааттан, хата, бу саас тэлгэ?этин и?игэр бэйэтигэр тиийиммэтэ?иттэн, чугас дьонун хомоппото?уттан, ?л?р ?л??гэ ал?а?атан сыы?а ?ктээн чуут-чаат оло?ун т?м?кт??р б?тэ?ик биир хардыы о?орбото?уттан, этэ??э эппэрээсийэлэнэн тыыннаах хаалбытыттын ??рэн – са?ата суох са?ахха кытара кыы?ан тахсыбыт са?а к?н? айхаллыы к?рс?, олбуор и?игэр т??н?н босхо ыытыллан харабыллыыр соруда?ын толорон к???л к?чч?йэр, тиэргэни биир гына ти?сирийэ сылдьар булчут ытын Бэчээти кытары исти?ник эйэргэ?э, о?олуу к?лэ-??рэ сэгэйэн, ис и?иттэн сырдаан мичээрдии олордо.
Та?ара кырыы?а эрэ, туох эрэ…
Иннин тымтыктанан к?рб?т суох.
Тулаайах, а?аардас, араас дьыл?алаах, бодолоох, уруута-айма?а суох суос-со?отох хаалбыт дьону мунньар Дьокуускайдаа?ы кырдьа?астар уонна инбэлииттэр интэринээт-дьиэлэригэр б?г?н биэнсийэ?э бу са?ардыы тахсыбыт эрээри, ыарахан олох содулуттан и?эн-а?аан сирэйэ-хара?а иэдэйбит, уос-тиис бараммыт, ыар а?ыыга баттатан адьас кырдьа?ас эмээхсин курдук к?р??нэммит дьахтары тыаттан а?алан олохтоотулар. Эрэйдээх, эмиэ бэйэтин курдук дьыл?алаах, кырдьар саа?ыгар дойдутугар к?р?р-истэр ки?итэ суох хаалан бу дойдуну булбута уонча сыл буолбут, бу а?ыйах хонуктаа?ыта биир хоско олорбут ??лээннээ?э, исти? дь??гэтэ буолбут Маарыйата ?л?н – бу сирдээ?и оло?ор иккистээн со?отохсуйбут Балбаара эмээхси??э дьукаах буолла.
Муоча киирбит к?н?гэр сэбиэдиссэйи кытары сирэй к?рс?н олорон кэпсэтэн, интэринээт-дьиэ олохтоммут бэрээдэгин билсэн, докумуоннарын туттаран баран, са?ата-и?этэ суох икки ки?иэхэ аналлаах 255-с хоско киирэн олорбута ырааппыт эмээхсини кытары дорооболо?оот, а?ыйах та?ас дуомнаах суумкатын орон ата?ар уурда. Ол кэннэ эмээхсини кытары айах атан кэпсэппэккэ эрэ, сиэстэрэ-ха?аайка киллэрэн ыйбыт оронугар ула?а диэки хайы?ан: «Чээ, бэйи, б?г?н миэхэ бу да с?п буолуо», – диэбиттии куттаабыт кыра о?о курдук кумуччу туттан баран сытынан кэбистэ.
Балбаара са?а дьукаа?ын ити дьикти бы?ыытыттан, киниэхэ то? сы?ыаныттан ???ргэнэ санаабата. Бэйэтэ этинэн-хаанынан билбит суола. Т?р??б?т-??скээбит, ки?и-хара буолбут, ыал-к??с буолан олорбут, кыанар эрдэххинэ ?лэлээбит-хамсаабыт, оло?у? ааспыт дойдутуттан, аймах-билэ дьо??уттан, до?отторгуттан-атастаргыттан, дь??гэлэргиттэн аны ха?ан да к?рс?бэттии атырдьах салаатыныы арахсан кэлии сыанан-арыынан а?аабатын бэркэ диэн билэр. «Нэдиэлэ и?инэн, сыыйабаайа ??рэннэ?инэ уоскуйуо, оннун-тойун ?ч?гэйдик булла?ына бэйэтэ кэпсэтиэ, онтон билсэн-к?рс?н и?иэхпит буолла?а… Уонча сыл бу биир хоско олорбут Маарыйам эмиэ бу курдук, бастаан киирэн баран, барахсаным сыы?а ?с к?н устата оронуттан турбакка сы?сыйан ытыы сытаахтаабыта. Т?рд?с к?н?гэр уоскуйан дьэ кэпсэппитэ…» – диэн Балбаара кырдьа?ас ки?и сиэринэн, тайахха тэптэрэн табахтыы тахсан и?эн и?игэр санаата.
Са?а дьукаах к?н?с туран суунан-тараанан баран, бу хос сокуоннай ха?аайката буолбута ырааппыт эмээхсини кытары эбиэттии олорон билистэ. Астара-??ллэрэ тотоойу, ?г??р? эбит. ?ч?гэйэ диэн туалет, душ бэйэлэригэр баарыттан са?а ки?и ??рдэ. ??р?м?нэ. Бу дойдуну булуор диэри Муоча нэ?илиэгэр бар дьонун барытын кэлэппит буор и?ээччи, суунары-тараанары умнубут, ки?илии бодотун с?тэрбит, туохтан барытыттан кэлэйбит, ки?иэхэ барытыгар ?л?рд?? ?ст?йб?т дьахтар этэ буолла?а…
Ону дьи?инэн ?йд??р ки?и букатын а?ыйах. Уон тарбах и?инэн баттанар дьон… Баара-суо?а тарбах эрэ и?инэн.
Оо, олох сокуона, били этэллэригэр дылы, дьэ, чахчы да тыйыс буолар эбиккин ээ тустаахха.
– Хайа, тоойуом, Муочаа, хата, т?ргэнник бэттэх кэлли? дии. Хайа дойдугунуй бу? – Балбаара сэрэнэн ыйытар. – Мин Б?л?? тыатыттан т?р?ттээхпин. Бу дойдуну булбутум уонча сыл буолла. ??рэннэххэ ?ч?гэй. Бэлэм ас-??л, ыраас та?ас-сап, сылаас дьиэ-уот, араадьыйа, тэлэбиисэр баар. Хоскор холодильник, телевизор, ону сэргэ эбии астанары?, чэйдэнэри? к???ллэнэр. Дьарыктаах ки?иэхэ араас барыта баар: иистэнэр ки?иэхэ иис куру?уога, у?анар, уру?уйдуур, ??к??л??р, ыллыыр-туойар дьо??о тус-ту?унан. Онон кыанар ки?и бу манна тутахсыйбат, тэ?ийэр.
– Илин э?ээрбин. ?г?с-элбэх айма?а суохпун. Биир убайдаа?ым ??рэ?ин б?тэриэ?иттэн хоту улууска олохсуйбута ыраатта. Ыал. О?ото-уруута элбэх. Билсибэтэхпит ыраатта, – остуолга сытар кыра чаайынай ньуосканы тарба?ын и?игэр эргитэрин быы?ыгар са?арда. – Бэйэм тус олохпор табыллыбатым.
– Дьэ кы?ал?а диэтэ?и?. Бу дойдуну бары да биир кы?ал?алаах, майгынна?ар дьыл?алаах дьон булаахтыыбыт ээ, – Балбаара т?нн?г?нэн одуула?а олорон кэпсиир. – Мин да?аны манна ?т?? ба?абынан кэлбэтэ?им. Дойдубар со?ото?ун олорор кыа?а суох буолбутум кэннэ, с?б?лэ?мин ылан бу дойдуга утаарбыттара. Эн курдук эмиэ халы? уруута-айма?а суох, тулаайах ки?ибин. Биир убайдаа?ым, Уйбаан ыал буолбакка сылдьан сэриигэ сура?а суох с?пп?тэ. Ийэм, а?ам, эдьиийим, балтыларым сэрии аас-туор сылларын туораабатахтара. Мин да хоргуйан ?л??хп?н детдом?а ыланнар тыыннаах хаалбытым. Кэлин колхуоска, онтон сопхуоска ыанньыксытынан ?лэлээн баран биэнсийэ?э тахсыбытым. Кэргэннээх этим. О?оломмотохпут. О?о ииттиэххэ диирбин, бокуонньугум эрэйдээх буолуммата?а. Оннук кырдьыбыппыт. Онтон о?онньорум Ньукулай ?лб?т?н кэннэ, биэс-алта сыл со?ото?ун олоро сатаабытым да, кырдьан от-мас булуута, тиэйиитэ-та?ыыта кыайтарбакка с????б?н-аспын эспитим. Аны ыарытыйаммын дьоммор-сэргэбэр бо?уу буолумаары, дьи?инэн бэйэм тылланаммын бу дойдуга кэлбитим. Куорат буолан ?ч?гэй. Кыанар дьон к???ллэтэннэр ханна ба?арар сылдьаллар, ыалга да хоно-?р??, аймахтаах дьон сайын дойдуларыгар кытары сайылыы бараллар. Оттон миэхэ дойдум дьоно кэлэ-бара, билсэ турар буоланнар нэ?илиэгим оло?ун-дьа?а?ын, сонунун кэм истэн-билэн олоробун. Онон тэ?ийэбин. Саас ыраатта. Быйыл к?????э этэ??э тиийдэрбин, бу да буолларбын а?ыс уон то?успун туолуом этэ.
– Тыый. Балбаара мин ийэбиттэн уонтан тахса сыл а?а эбиккин дии. Ийэм эрэйдээх эдэригэр да ?лб?т эбит. А?абыт би?иги кырабытыгар была?айга былдьаммыта ???. Онон а?абын бу диэн ?йд??б?пп?н, бэл диэтэр, аатын да билбэппин. Кэлии ки?и диэбиттэрэ арай, – Муоча ???э тыынан баран, чааскытыгар эбии чэй кутунна. – Эн миигиттэн со?уйума. Мин сааспынан букатын эдэрбин. Хата, хайдах эрэ ?лэм ыстаа?а ал?ас хапсан, былырыын биэнсийэ?э тахсыбытым кэннэ, социальнай харалта ?лэ?иттэрэ докумуоммун толоро охсоннор уонна бу сиргэ миэстэ тахсан, арыгыбын эмтэтэн, таарыйа балыы?а?а сытан эмтэнэн баран манна кэллим.
Муоча тус бэйэтин эрэйдээх-буруйдаах оло?ун кэпсээнэ:
– Мин а?ам эрдэ ?л?н, кыра нэ?илиэккэ убайбыныын оскуола?а остуорастыыр а?аардас ийэбитигэр иитиллибиппит. Онон кы?ал?алаах оло?у о?о эрдэхпиттэн билэбин. Остуорас о?ото диэн оччоттон о?олор да ата?астыыллар этэ, билигин кэлэн эттэххэ, учууталлар да а?а?астык сэнииллэрэ. Элбэхтэ баттахпыттан тардыллыбыт, була сатаан м???лл?б?т, быы?ыгар-ардыгар сынньыллыбыт да кыыспын. Ата?астанар баар этэ саамай абалаа?а уонна кы?ыылаа?а. Ону туох диэн ийэбэр ??с??хп?н?й. Ха?ан к?м?ск????н. Ону билэр буоламмын, бэйэбин буолбакка, ийэбин а?ынаммын уонна хары?ыйаммын, ата?астаннахпына да?аны эппэт буолар этим. Убайым эрэйдээх бэрт дэ??э т?бэ?э т?стэ?инэ к?м?скэ?э сатыыр этэ да, улахан уолаттартан эбэтэр кыргыттартан хата бэйэтэ кырбана сы?ааччы.
Би?иги ийэлээх-а?алаах о?олор курдук та?ныбатахпыт-саптыбатахпыт, а?ылыкпыт да кыра хамнастаах остуорас сиэринэн этэ. Эти-арыыны нуорманан ыллахпытына кэмчилээн сиирбит. Минньигэс ас, кэмпиэт-сакалаат ту?унан этэ да барыллыбат. Кистээбэккэ эттэххэ, ити астарын олох хойут амсайбытым.
Ити курдук ортотук ??рэнэн оскуоланы б?тэрэр сылбар ыам ыйын б?т??тэ ийэм эрэйдээх у?уннук ыалдьан ?лб?тэ. Убайым ол са?ана Алда??а ??рэнэ сылдьар буолан ийэтин ти?эх суолугар атаарыыга кыайан кэлбэтэ?э уонна дойдутугар ?ктэммэтэ?э. ??рэ?ин б?тэрээт, хоту т?сп?т?нэн… Онон тура тулаайах хаалбыт уон сэттэлээх кыыс ханна барыахпыный, э?иил ??рэнэ барарбар харчыланыам этэ диэммин учаастакка ыанньыксыттыы тахсыбытым. Эрэйдээх. Акаары санаабар уонна о?отугум бэрт этэ буолла?а.
Ол тахсан са?ардыы ?лэлии сырыттахпына, ийэм а?ыыта дьэ м?л?р?й??х курдук буолан эрдэ?инэ, миэнэ миэнин курдук, биир ки?ийдэх тулаайах диэн сэнээн, ата?астаан сайылыкка дьон суо?ар т?бэ?иннэрэн к????лээбитэ. ?сс? этиэ? да ?л?р?н кэби?иэм диэн сааммыта. Ону мин куттанаммын уонна кыбыстаммын кистээбитим, ханна да ??с?бэтэ?им, кимиэхэ да эппэтэ?им. Ол оннук хаалбыта эрээри, к???н?гэр ол саарбах ки?иттэн хат буолан хаалбыт этим. Хомойоммун, к?????? хара?а т??ннэргэ хаста да тыа?а тахсан быаланан кэби?ээри гынан бараммын тохтообутум. Бу курдук дьыл?аланарбын оччолорго билбитим эбитэ буоллар, биир-биэс тыла суох мо?нубут буолуом этэ.
Аны о?о?остоохпун билэннэр, бэйэм дьонум миигин чэпчэки, содур кыыс эбит диэн ким кэннибиттэн, ким сирэйбэр а?а?астык этэн, сиилээн-сэмэлээн, ?гэргээн-хоо?ур?аан киирэн барбыттара. Кимиэхэ сэлээрчэх, кимиэхэ боростотуукка аатырбытым. Дьи?инэн, атын дьону кытары сылдьыспытым суо?а эрээри. Миигин ???эн тахсар, тиистэрин саа?ын ыраастанар дьахталлар, хата, бэйэлэрэ к?сс??лэ?эн т??эн дьэ с?рдээхтэр эбит этэ. Эрдэрэ субу ааннарын сабан тахсаатын, сорохторо сонно тута т?нн?г?нэн ки?и киллэрэллэрин элбэхтик т?бэ?э к?рб?т?м эрээри, абаа?ыны баран, туора дьон оло?ор то?о эмиэ кыттыстамый диэммин к?р?-к?р? к?рб?т???-билбэтэ?э буоларым. Билигин кэлэн, оччолорго оннук гыммытым саамай с?п эбит дии саныыбын.
Ол курдук ку?а?ан ки?иттэн к????лэнэн, ал?аска хаптаран о?олонон хааллым. Ити кэнниттэн учаастактан дьиэбэр киирэн араас тэрилтэ?э атах-бытах ?лэ?э хара к??сп?нэн сы?аланан, о?обунаан тиийинэр-тиийиммэт б?р?н?н олордум. Ол олороммун, от-мас булунар кы?ал?атыттан тыа?а сытар масчыт ки?ини кытары булсуспутум. Ки?им саа?ынан миигиттэн а?а, ар?аа Украинаттан сылдьар, а?ата поляк, ийэтэ украинка. Бэйэтэ этэринэн поляк икки украинец ыккардынан, поляукраин. Тыаттан киирдэ?инэ миэхэ т??эр. Ол сылдьан чугасы?ан, устунан хоонньо?он ыал буолан хааллыбыт. Мин о?обун Сашаны туораппат, уолум да бастаан утаа аты?ырыах курдук буолан и?эн ки?ибэр сы?ынна. Дьэ ол курдук Петро би?икки иккис сылбытыгар Мария диэн кыыстанныбыт, онтон ?сс? икки сыл буолан баран аны Петя диэн уолланныбыт. Инньэ гынан ?с о?олоох, оччотоо?унан интернациональнай дьиэ кэргэн буолан этэ??э олордубут.
Дьэ онтон биир саас, олорбуппут сыччах, олохпун огдолуппут бастакы ыар охсууну ылбытым. Улахан уолум Саша уон алта саа?ыгар до?ор уолунуун кустуу сылдьан ал?аска саа?а дэ?нэнэн суорума суолламмыта. Дул?а быы?ыгар т?сп?т ку?у куоттарымаары тутуу былдьа?ан, омуна дэлэ этэ дуо, прикладынан охсубута, иитиилээх саата эстэн быттыгынан хорук тымырын бы?а ытыммыт. Быы?аныах ки?ини хаана кэлэрин кыайан бопсубаккалар, суола-ии?э суох биир к?ст??х сиртэн «Беларусь» тыраахтыр бырысыабар оччо тыыннаах тиэллэн кэлэн баран, хирургия?а к?т???н киллэрэн эпэрээссийэлиир остуолларыгар сытыарааттарын кытары быстыбыта. Ити курдук улахан уолбутуттан хомолтолоохтук илии соттубуппут.
