– Мичахь йу газа?
– Ас цунах шаьлтий, доьхкий ийцира.
– КIантехь товш, хьаха, хуьлу шаьлтий, доьхкий-м! Мичахь ду уьш?
– Ас уьш куйнах хийцира…
– И-м дика ду, хьан куй бан а ма бацара, мичахь бу и?
– Со хи мала охьатаьIча, хи чу а боьжна, дIабаьхьи-кх…
– Вай, со йала хьан делаI, ма дика ду-кх Дала хьо суна цIа ваийтина! – аьлла, хазахетта хьаьвзина.
Циггахь эло шен ах мохк дIа а белла, даха хиъна, бах, и шиъ. Доцца аьлча, сайн дика зуда хила лаьа суна а, – аьлла, шен къамел чекхдаьккхира Чорас.
– Дика хIума хууш стаг хилла хьо-м, амма дика зуда дуьнен чохь шиъ бен ца хилла алалур дац соьга. Хьо Мисалматах доллург хаа лууш велахь, сарахь хин коьрте вола, иза ас къастор ду хьуна. Со а вогIур ву сайн алаша а йалош, – элира Iалигирас.
– Бакъахьа ду, делахь, – аьлла, Чора тIе а тайна, ДIай йуьртана чувуллучохь дIасакъаьстира ши доттагI.
ДIавоьдуш волу Чора ДIайн кешнашна тIекхечира.
– Ассалам Iалейкум, хIай кешнийн охIла! – элира цо. – ХIара цун пIаьлдиг биъна ваьлчахьана, со а дIаван мега шуна!
Иштта кешнашца къамел а дина, цIа вахана, шен пIаьлдиг охьа а тесна, ваьлла хин коьрте вахара иза. Циггахь шен алаша а йалош веана лаьтташ Iалигира а вара.
– ХIан, – элира Iалигирас, – Мисалмат гучуйоллушехь, ас говр, дитта тIе а ваьлла, хьалаозор йу хьуна, ахь тIаьхьара лаллалахь.
Мисалмат гучу ма-йелли, дитта тIе а ваьлла, говр хьалаозийра Iалигирас, Чорас тIаьхьара лоьллура.
– Ой, аш хIун леладо? – хаьттира цецйаьллачу Мисалмата.
– Дера, воллу тхойшиъ хIара алаша дитта тIе йаккха, – элира Iалигирас.
– Говр йолу дитта тIе? – хаьттира Мисалмата.
– Дера, кхуьнан нана-м ма йелира кху тIе, – элира Iалигирас.
– Шед тохий, лалла аш, нана йаьллехь, иза а йер йу шуна, – аьлла, дIайахара Мисалмат.
– Вало, Чора, вайшиъ дIаваха веза, – аьлла, шен доттагI а эцна, дIавахара Iалигира.
ТIаккха хиира Чорина шен доттагIчо хин коьрте говр хIунда йалийна хилла.
Дикка хан йаьлча, Iуьйранна, сагатлуш, араваьлла йуьртарчу берийн кортош а даьшна, мIараш а хедийна, чу а веана, охьахиъначу Чорина шен нана чIогIа цомгуш карийра. Чоь меттахйаьлла шен бохуш, Iуьллуш йара иза. Нене хьал-де а хаьттина, мацвеллачу Чорас, пеша тIехула кхозу йоьхь шега даттийтахьара ахь аьлла, дийхира нене. Амма нанас, йоьхь хьешана дитина ду шен, бохуш, ца даттийтира.
Чорина хаьара, нагахь хьаша вагIахь, кхин хьалха дилла рицкъа шайн доций, делахь а, чIогIа мацвеллачу Чорина и йоьхь шена даа лаьара.
Цу ойланца летта йогучу товханна хьалха, гIийла корта а оллийна, охьахиира иза. Лазаро хьийзош йолу нана, гуттар чIогIа «ай-вай» бохуш, мохь хьекха йолайелира. Нанна хаале аьлла, катоьхна схьаэцна йоьхь цIерга а тесна, и марца а мерцина, кхаьллинчу Чорин, вагийна, «Вай!» – аьлла мохь белира.
– Хьуна хIун хилла? – хаьттира нанас.
– Дера, ца хаьа суна-м, ша чо меттах ца йаьллехь, сайна кхин хIун хилла, – элира Чорас.
Цо лелочух шекйаьлла, нана хьалагIатта дагахь тохайелира. И хиъна Чора, йоьхь а эцна, араиккхира.
Шовданан коьрте а вахана, тIе шийла хи а молуш, йоьхь дуур-кх ша аьлла, хьала волавеллачу Чорин бIаьрг кхийтира хи тIе йогIучу хазачу йоIах. ХIинццалц бегаш беш хиллачу Чорина, цуьнга вистхилар-м мича дагадогIура, и шена гуш хилар а доккха ирс лоруш, ша, тIе а вахана, вистхилча, иза, бехк а лаьцна, дIайахарна кхоьруш, цкъа а ца хилла безаман ойла даг тIе йеана, цу йоIе хьоьжуш лаьттара иза. Хи а эцна, и дIайолайелча, цкъа цунна тIаьхьаволавелира иза, йуха а, цхьамма лаьцча санна, тап-аьлла сацавелира.
ЙоI къайлайаллалц цунна тIаьхьа хьоьжуш а лаьттина: «ХIинца сан хилла ойла хуьлда хьох бIаьрг мел кхеттачуьнан а! Дала бакъ безам а, ирсе дахар а лолда хьуна! Ма ирс долуш вацара со, хьо хIусаме хьовззал!» – элира цо ша-шега.
Чубуза лестинчу малхо шен зIаьнарш и йаханчу агIор хьажийра, тIулгаш тIехь декачу ламанан шовдано шен эшарш цунна лоькхура, хьоькху мох а цуьнан лорах хьоькхуш бара, бай кхолуш девллачу зезагаша шайн кортош а и йаханчу агIорхьа теIадора.
И иштта ца хиллехь а, бакъболчу безамо вахийначу Чорина и дерриге а иштта хетара. Жимма ойла йеш а лаьттина, шен доттагI волчу вахара Чора. Iалигира, гуттар санна, шен алаша Iалашйеш воллура.
– Ассалам Iалейкум, хIай къечу нехан баьчча! – аьлла, тIехIоьттира иза Iалигирина, хьалха санна, гучу ца вала бегаш а беш.
– Ва Iалейкум салам, барт боцчу сагIадоьхургийн тхьамда! Хьо ма хьалхе веана? – аьлла, шен доттагIчун бIаьра хьаьжначу Iалигирина дукха хийцамаш гира Чорин йуьхьа тIехь.
– Iалигира, валохьа чу, тхайн ненах дадийна деттина йоьхь деанера ас. И сайгга даа а ца делла, хьо волчу веана со.
– Вало, делахь, доттагIчуьнца хIума-м вай дезачуша йуулда. Сан сийсара йууш йисина сискалан йуьхк а, морзин берам а бу, – элира Iалигирас, Чорас шена тIедеанарг кхин гIуллакх дуй шера-цIена шена гушшехь.
Чувеанчу шина доттагIчо, йекъачу паднара тIе охьа а хиъна, хIума йаа йолийра. Амма бIаьргашна хьалхара шовданан коьртехь гиначу йоьIан сурт лаьттачу Чорига хIума ца йаалора. Цо сел дезаш кхаьллина йоьхь а, легашка хIоьттина, сецира. Вахана тIе хи а мелла, кхин хIума а ца йууш, сецира иза. И шега цхьа хIума схьадийца сиха вуй хиъначу Iалигирас а дIатеттира шена хьалхара шун.
– ХIан, Чора, – элира Iалигирас, – хьо гучуваьлчахьана ву со хьан дагахь цхьа хIума дуй хууш. Дийцахьа хьайн дагара, вайшиннан ницкъ кхочург, дан таро йерг кIелдуьсур дац хьуна, ткъа доцург паччахьна а эшна.
– Нене дийца сацийра ас сайн дагара. Хьоладайн асарша са кхачийна, къеллой, баланой дог дуткъдина йолчу цуьнан кийра сайн бала а боссийна, ненах валарна кхеравелла, ца дийцира. Вешега дийца сацийра ас. Амма шен гIийлачу доьзална напха лаха гIерташ воллучу со цхьаъ бен воцчу сан вашас, со кхоорхьама, суна диканиг хьоьху ша аьлла, суо харцахьарчу новкъа ваккхарна кхоьруш, цуьнга дийцар а ца магий ас. Жимчохь дуьйна цхьаьна кхиъна, вевзаш-везаш цхьа доттагI вара сан. Цуьнга сайн бала ца бийцича ца волу, – аьлла, Чорас дIабийцира Iалигире шен кийрара, ша цIеххьана лаьцна, ловш болу безаман беза бала.
– Ойт, гора, Чора, йаI! – аьлла, хьала а иккхина, катоьхна шен шаьлта йукъах а йихкина, схьаэцна шен нохчтапча, мокхаз а хийцина, хумпIар чу а йоьллина, шаьлтанна тIе ка а диллина, дIахIоьттира Iалигира. – Йаьккхина йуьгу вайшимма йа йадийна, йа йагIахь, бертахь йуьгу вайшимма и Меликан Маржан? Вайн дика дай бийшинчу кашора, стигал тIехерца аьлча, бIаьрг тухур боцуш, лам хаьрцина богIу аьлча, агIо узур боцуш, дегIан мерзачу сих, Iаь тIаьхьа а йолуш, йухавер воцу доттагI хьалха ма волу хьуна тховсалерчу буьйсанна. Бел хьайн сацам!
– Деллахь, Iалигира, йаьккхина зуда йигначу цIенна бала а ца эшнера, йадийна зуда йигнарг къонах а ца леринера, йеъча, бертахь йига реза ма вара со-м, – элира Чорас.
– Вало, делахь, хIинца зудабераш хи тIе гуллун хан йу вайна, иза цигахь хир йу аьлла хета суна. Таханлерчу дийнахь ахь цуьнца дуьххьара а, тIаьххьара а къамел а дина, шуьшиннан хила йогIу йукъаметтиг къастор йу-кх вай. Амма, цхьабакъду, бехачу нехан йоI ша хиларе терра, къен варий, миска варий аьлла, цо вайшимма тIедеана гIуллакх беламе а даьккхина, вайша йухьIаьржа хIоттавой, дика кIант вижинчу кашора, вайша велла бIе шо даьллачул тIаьхьа а дуьйцуш хир ма ду тахана ас Меликан Маржан муха йигна. Нагахь цул тIаьхьа иза дIаэца хьо къонах ца хилахь, и сайна йиттал боьрша со вуйла-м хаьа хьуна. ХIинццалц хьалхаваьлла лелаш хьо хилла, тахана со виталахь, йукъа а ца гIерташ. ХIан, вало, – аьлла, шен доттагI тIаьхьа а ваьккхина, дIаволавелира Iалигира.
ХIара шиъ шовданан коьрте дIакхаьчча, тIаьххьара зудабераш, шайн хи а эцна дIадоьлхуш дара. ХIун дича бакъахьа дара-те аьлла, дIасахьаьжначу Iалигирин бIаьрг кхийтира, тIаьхьахIоьттина жима йоI а йолуш хи тIе йогIуш йолчу Маржанах.
Хьесийн бухкарца кIудал а йихкина, туька йиллал дари шена тIе а дуьйхина, бузучу маьлхан зIаьнаршлахь деши лепош йогIучу Маржана йуьхьIаьржа хIотто там ма бара со аьлла, дагадеанчу Iалигирас, оьгIазвахана, харт-аьлла кийрахь дог тохаделла, шен мекхех куьг а хьаькхна, шаьлтанна тIе кадиллира. ДIахьаьжча, берриге тидам Маржанна тIебахийтина, сан доттагIчун дашна муьтIахь хилахьара иза бохуш, Деле доьхуш санна, дIадахийтина куьйгаш а долуш Чора а гинчу Iалигирас, вела а велла, лахйира шен оьгIазалла.
– Маржан, – элира Iалигирас, цо шен кIудал схьаэцале, – со хьолана къен вара аьлла, сийдоцуш а ца лоруш, тайпа жима дара аьлла, гIийла а ца лоруш, хьайга цкъа-шозза вистхила пурба лохьа. Вайн нохчийн дика кIентий а, цIейаьккхина болу дика мехкарий а шайн оьздангаллица къаьсташ хиллера. Тахана охашимма хьайга ден долчу къамеле, хьайна мел хала делахь а, ладогIахьара ахь.
Ша хьалаэца кечйина кIудал лаьттахь а йитина, гIабалин йух лаца охьатаьIна йоI, хьала а аййалийтина, Маржана элира:
– Со реза йу аш ден долчу къамеле ладогIа, стаг къен вуй, вехаш вуй бохург хIинццалц соьга къестаделла а, йа суна дагадеана а хIума дац.
– Маржан, – элира Iалигирас, – тайп-тайпана чам болуш, бес-бесара бос богуш, хIор а шен духдийларехь кхечарех къесташ, лоькху йиш а шатайпана йолуш, дукха шовданаш ду вайн лаьмнашкахь. Амма дерриге а халкъана дезаш къастийна цхьа шовда а дац вайн, хIор стага а шена дезаш къастийна цхьацца ду. Дуьне, Iалам хаздеш, бIаьста, бай кхолуш, зезагаш довлу вайн басешкахь. Царна йукъахь а хIор стеган безам болуш цхьацца зезаг хуьлу. БIаьстено сенйинчу варшашца олхазарш тIемадевлча, цара массара а лоькху эшарш хаза ца хета вайна. ХIоранна а хазахеташ царах цхьадолчийн эшарш йу. Ахь боккху ког а, аьлла дош а, лекхна йиш а, хьажийна бIаьрг а хазахеташ, хьоьций бен кхин ойла йоцуш, Далла а, нахана а вицвелла, цкъа хьуна дагавагIахьара ша бохуш, гурахь мархаша малх эшийча, ламанан коьрте деза дохк санна, безаман йеза ойла даг тIе йеана, ахь динарг бен, кхин дарба доцуш, лазар кхетта веза доттагI вар-кх сан, йерзайахьара ахь цуьнан чов.
Маржанна хIинццалц хезна дацара иштта хаза, оьзда, кIорггера ойла йолуш дина къамел. ХIинццалц хин коьртехь цуьнца къамелаш дина болу хьоладайн кIентий чIогIа кура а, шаьш бехачу нехан кIентий хилар гайта лууш а хуьлура. Йа цара ден къамел а ца хуьлура шена тIе тидам бохуьйтур болуш а. Ша цIеначу дагца цаьрца къамел дича, цхьамма и ненах дIатухур дуй хууш, ша хIун аьлча бакъахьа хир ду ца хууш, йоьхна хьаьвзира Маржан.
– Деллахь, ца хаьа суна-м и муха хир ду а. Амма нанас хьалххехь аьлла дара соьга, цIейоккхуш болчу, бехачу нехан кIенташна бен дош ма ло аьлла.
– Маржан, – вистхилира Iалигира, – шийтта стерчийн готано пхийтта дийнахь охуш, уьйтIара дуьйна дIаIуьллуш латта а долуш, тIехууш гIарабаьлла дика дин а болуш, цу динан бухкарш йуккъе дашо шед а йетташ, махкахь цIе йоккхуш, вуьйцучу кIанта хьайга йола аьлча, цуьнга йаха реза хир йарий хьо?
– Дера, суо гIур йара-йацара-м ца хаьа суна, амма сан да-нана цу захалонна реза-м хир дара, – элира Маржана.
– Ишттачу кIенташа хьалххе шайн гIайгIа бо. Хьайн дегий, неней а алий, хIокху сан доттагIчуьнга йолахьа, – элира Iалигирас.
Маржанна чIогIа хазахетара Iалигирас ден къамел, шен цIа йаха деззашехь, лаьттара иза.
– Деллахь, ца хаьа суна-м, шуьшиъ долахь туька йолуш а ца хилча, йа, алссам жа ду аьлла, къаьсташ а ца хилча, ненан лаамна тIера а йаьлла, дош дала хала ду-кх суна.
– Маржан, – элира Iалигирас, – туька йезарг сайоккхучуьнга йоьду хьуна, жа дезарг Iуьне йоьду хьуна, ахча дезарг банк лелочуьнга йоьду хьуна. Хьайна кIант везахь, Чорега йолахьа.
ГIадйахана йелайелира Маржан цо и дешнаш дукха хаза аларна.
– Бакъахьа ду, – элира цо, – бехачу нехан там алссам боккхуш Iедал ду, сан дай, наний, хьоладайшна йуккъехь йуьхьIаьржа ца хIиттал шун сох бала там хиллачу дийнахь со шуьга йогIу.
Ша хIун эр ду ца хууш, Iалигира Чорин бIаьра хьаьжира. Чорас, «реза ву» бохуш санна, корта таIийра.
– Бакъахьа ду, делахь, оха хьайна бакъо йаллалц, маре ца йаха дош лой ахь тхуна? – хаьттира Iалигирас.
– Аш бакъо йаллалц аьлча а, шух дог диллина, йаллалц ца йаха-м ло, – элира Маржана.
– Дала сий дойла хьан, хьо иштта оьзда ца хилча, тхуна а халахетар дара, – аьлла, Iалигирас зудабераш дIадахийтира.
Чора а, ша цIа а вахана, ойла йан воллу аьлла, дIавахара. Iалигира, и къайлаваллалц цунна тIаьхьахьоьжуш а лаьттина, хьалавахара.
ЦIа ваханчу Чорас, дикка ойла а йина, оьрсийн махка йолах болх бан ваха сацийра, вагIахь, шеца Iалигира а вуьгуш.
* * *
Сатасале новкъа велара Чорий, Iалигирий оьрсийн махка йолах болх бан ваха. Суьйранна, хьакхар а хаькхна, кечйина ворда атта идайора Iалигирин алашо. Шаьшшиннан са ца гатдалийта, роггIана илли олура цаьршимма. Иштта шаьшшиннан самукъа а доккхуш, схьавогIуш волу хIара шиъ Гуьмсен ара кхаьчча, чIугйина, зуькар а деш богIуш зударий гира Чорина.
– Iалигира, урх озал оцу хьайн динан, – элира цо.
– ХIан, хIун хилла? – алаша сацийра Iалигирас.
– Ой, ца го хьуна оцу зударша лелориг?
– Битахьа, хIун до ахь царах?
– Цара хIун леладо хьажа воллу-кха.
– Хьажал, делахь, – элира Iалигирас.
Зударий дикка герга а кхачийтина, церан тхьамда йу бохуш хьалхайаьлла йогIучу зудче вистхилира Чора:
– ЭхI-хIей-хIай! Деллахьа, ма доккха хIума ду аш лелош дерг, ма боккха мел хир бу шуна! Делан дуьхьа аш хьоькху маьхьарий, кего ченаш, бетта когаш тергалбеш, ворхI стигланийн Iаьршашна тIе а хевшина, и Делан маликаш ду шуьга хьоьжуш. Аш деттачу маьхьарийн гIовгIа хезна, хIордийн маликаш ду гIевттина. Шаьш гIовттучу хенахь цара даржийначу тIемаша шун къинхьегамна йал йоьху Деле. Аш мел кхайкхочу хенахь шайна а дакъа кхочур дац-те бохуш, шуьга хьоьжуш бу йалсаманин шурин Iаьмнашкара хIурлаIан мехкарий.
– Бакъдерг ду ахь дуьйцург, Дела реза хуьлда хьуна! – элира тхьамдас.
– Мичхьара ду шу? – хаьттиа Чорас.
– ЧIинехара ду.
– Стенга доьлху шу?
– Эртан-коьрте зерате доьлху.
– ЭхIе-хIе-хIай! И чIогIа бакъахьа хIума ду! ХIинца аш хIун дей, шаьш зерате дIакхаччалц боккху болу мел а, дIакхаьчча боккху берг а, дикачу нахах цхьа стаг а лахий, хIинццехь дIакхайкхабайта. Дахарна а, йухадахкарна а йал алсам хир йу шуна, – элира Чорас.
ТIаккха йистхилира зударийн тхьамда:
– Деллахь, стаг, сел боккха, беза некъ эцна доьлхучу тхуна хIокху эрна арахь дика стаг ца хилча, хьо дуьхьал а кхетар вацара, ахь дIакхайкхабехьа и мел, оха хьо векал вин хьуна.
– Къобалвой аш со? – хаьттира Чорас вукху зударшка.
– Во! Во! – аьлла, маьхьарий туьйхира вукхара.
– Делахь со къобалхили, – аьлла, Чора мэл кхайкхо волавелира:
– Шу цIера арадевлчхьана аш баьккхинчу когана а, Дела дагавогIуш баьккхинчу когана а, Далла гIуллакхдеш ницкъ хилла дегI дашош даьллачу хьацарна шуна хилла мел, ас, дог реза дина, аш суол векал варна, хьуьлларчу Башламана бели, цунна кIелхула Сонахойн лаьмнашна бели, цул тIаьхьа чIебарлойн БIогина бели, Аптин Iуптарний, Iабазан Лабазаний, Киназан Миназаний бели. ХIан, хьалаайбал куьйгаш. Амин аьллаш!
Массо а зуда «амин» баха йолайелира.
– Тхутантуптин тандар таринта, йухайерзайе, Iовдал зударий, жIуга! – аьлла, шен чоин тIам хьала а лаьцна, ведда Чора ворданна тIехиира. Iалигирас шед тоьхна алаша масйира. Цунна йетта дагахь, тIулгаш кхуьйсуш, тIаьхьабевлира зударий.
Зударех ведда воьду Чорий, Iалигирий Пхьамта йуьрта кхечира. Цигахь, пурх говра тIе а виллина, цIа вахьаш шайн йуьртара стаг гира царна.
– Хьуна хIун дина, ва Якъуб? – аьлла, хаьттира шайн эвлахочуьнга Чорас.
– Э, дIаваьллахь, – элира вукхо. – Эртан-коьрте зерате ваханера со, цигахь долу лазар а кхетта, хIинца, хьуна ма-гарра, цIа вохьуш ву-кх.
Конец ознакомительного фрагмента.
Текст предоставлен ООО «ЛитРес».
Прочитайте эту книгу целиком, купив полную легальную версию (https://www.litres.ru/pages/biblio_book/?art=69446023&lfrom=174836202) на ЛитРес.
Безопасно оплатить книгу можно банковской картой Visa, MasterCard, Maestro, со счета мобильного телефона, с платежного терминала, в салоне МТС или Связной, через PayPal, WebMoney, Яндекс.Деньги, QIWI Кошелек, бонусными картами или другим удобным Вам способом.
