Зоя Донгак "Хамның чаяаны. Книга 1 на тувинском языке"

Первая книга романа Зои Донгак «Душа Шамана» охватывает период с 1870 по 1912 годы, показывая самобытный уклад Тувы и её культуру через историю одного рода, выходцем из которого является и сама писательница. Это эпическое повествование о тайнах открытия в человеке шаманского дара, о становлении в уникальной, сакральной профессии. Книга вышла в финал премии Литературной газеты «Гипертекст».

date_range Год издания :

foundation Издательство :Издательские решения

person Автор :

workspaces ISBN :9785006030220

child_care Возрастное ограничение : 18

update Дата обновления : 20.07.2023

Хамны? чаяаны. Книга 1 на тувинском языке
Зоя Донгак

Первая книга романа Зои Донгак «Душа Шамана» охватывает период с 1870 по 1912 годы, показывая самобытный уклад Тувы и её культуру через историю одного рода, выходцем из которого является и сама писательница. Это эпическое повествование о тайнах открытия в человеке шаманского дара, о становлении в уникальной, сакральной профессии. Книга вышла в финал премии Литературной газеты «Гипертекст».

Хамны? чаяаны

Книга 1 на тувинском языке




Зоя Донгак

Редактор Галина Николаевна Дубинина (Яковлева)

© Зоя Донгак, 2023

ISBN 978-5-0060-3022-0 (т. 1)

ISBN 978-5-0060-3023-7

Создано в интеллектуальной издательской системе Ridero

ХАМНЫ? ЧАЯАНЫ

?Ш КЕЗЕКТИГ РОМАН

Бирги ном

***

Зоя До?гакты? «Хамны? чаяаны» ?ш кезектиг романыны? бирги номунда 1860 чылдан 1912 чылга чедир Тываны? амыдыралын, онзагай б?д?шт?г культуразын бир т?рел б?л?кт? дамчыштыр к?рг?скен. Чараш бойдустуг чурт-девискээр М??ге-Де?гер-Хайыраканга (с??лз?редир Тываны? М??г?н-Тайга кожууну) маадырлыг чонну? байларга, дошкун бойдуска удур демиселин, тыва чонга улуг дузаны хамнар чедирип чораанын чырыткан.

Э? чугула ч??л – чогаалда буру?гу ёзу-ча?чылдарга ?ндезилээн кижизидилге темазы. Хамнаар чорукка чаяалгадан а?гыда, кижилерге боттуг дуза чедирерин Ко?гур оглунга чагып, с?мелеп, угаадып чоруур. Ынчангаш бо чогаалды ыла?гыя аныяк-?скенни? номчууру чугула. Тыва улусту? Шагаа байырлалын, ойтулаашты, куданы, Холураашты? хам болу бээрин к?рг?скени солун. Чи?гине тыва дылга чогаал бижиттингенинден номну ча?гыс туткаш, т?нд?р номчуптар аргазы-биле база сагыш-сеткилге дээптер дээштии-биле онзагай.

«Хамны? чаяаны» романны? бирги ному культураны? делегей чергелиг «Музы на русском Парнасе» форумну? Алдын Дипломунга база 2023 чылды? апрель 3-те «Литературная газета» солунну? «Гипертекст» деп чогаал м??рейини? проза номинациязынга А. Б. Чаковский аттыг ша?налга т?лептиг болган.

ДОПЧУЗУ

Эге с?с.

1. Кара Дээр

2. Кара ?л?м

3. Чажыт-Куй

4. Иени божутканы

5. Шагаа

6. Шыдыраа

7. Каа?даашкын

8. Бойдус дылы

9. Тарбаганнар

10. Элик

11. Б?р?лер

12. Барлык хемни кешкени

13. Хойлак

14. Бодун тиилээри

15. Ойтулааш

16. Куда

17. Салгакчы

ДОПЧУ БИОГРАФИЯ

Зоя Ш?мб?ловна ДОНГАК – эмчи, РСФСР-? кадык камгалалыны? тергиини, Тываны?, Россияны? чогаалчылар болгаш журналистер Эвилелдерини?, «Русский слог» Академиязыны? кежиг?н?. 3 ш?л?к чыындыларыны?, 7 проза номнарыны? автору. Юрий Промптовту? «В центре азиатского материка», Бальтасар Грасианны? «Оракул» номнарын орус дылдан очулдурган. Москвада А. М. Горький аттыг Литертура инстидуну? Дээди курстарыны? (А. А. Ольшанский, А. В. Воронцов, А. Ю. Сегеньни? проза, В. В. Сорокинни? поэзия семинарларыны?) доозукчузу, ол-ла институтту? аспирантызы.

Чогаал болгаш журналистика талазы-биле даштыкыны? база регионалдыг конкурстарны? лауреады, тиилекчизи. 2023чылды? апрель 3-те «Литературная газета» солунну? «Гипертекст» деп чогаал м??рейини? проза номинациязынга «Хамны? чаяаны» романны? бирги ному дээш А. Б. Чаковский аттыг ша?налга т?лептиг болган.

Зоя Донгакты? чогаалдары амгы ?ени? ш?л?к чыындыларында, прозаны? сетк??л-альманахтарында парлаттынып турар.

1. КАРА ДЭЭР

Долгандыр-ла м??ге ме?ги б?рттерлиг бедик дагларга б?зээлеткен, шапкын хемнерлиг болгаш улуг-биче х?лдерлиг бо оранны шаанда М??ге-Де?гер-Хайыракан дээр турган. Алтай дагларны? база моол ховуларны? кызыгаарында бо тыва черни – хам1 Ко?гурну? ?гбелерини? т?рээн чуртун чоорту М??г?н-Тайга2 дижир апарган. Бедик даглардан ужукталгаш, шимээн-дааштыг аккан М?ген-Б?рен, Каргы, Мугур, Аспаты хемнерни? сууну? амданыын ч?? дээр. Даштарга мо?наан Мугур хемни? шаалаан даажы кайы-оранчоктан ды?налырга, харын-даа далай сагындырар. Д?н-х?н чокка саарыглап аккан ол хемнерни? эриинге ?скен чон боттары-даа эскербейн, алгыржып чугаалажыр.

Кайы оранчоктан ды?налып кээр Ко?гурну? ырлаан дег аялгалыг ды?зыг ?н? шапкын хемни? саарыында агым аайы-биле бот-боттарын чууй иткилешкен ч?с-ч?с даштарны? даажын азы чамдыкта дамырактарны? шулураажын сагындырар. Ко?гур деп ону адааны эткир, ?тк?т, шулурааш дег ыыткыр ?нн?нде болбайн аан. Оо? ?н?нден-не улус ону дораан таныыр. Ол ортумак дурт-сынныг, тыры? мага-боттуг, ко?за? хаайлыг, кара карактарлыг, сырый ?нген кежегелиг, чугааккыр, буянныг, топтуг кижи. Оо? оглуну? ?н? кара чажындан адазыныы дег база эткир, ?тк?т боорга, Холурааш деп адаан.

Ко?гурну? х?й д?рг?л-т?релини? аразында а?чылар, чылгычылар, ус-шевер дарганнар, тудугжулар, кадарчылар, тоолчулар дээш кымнарны чок дээр.

Оо? ча?гыс чер чурттуглары т?рээн черини? кадыг-дошкун бойдузунга шыдамык, с??кк?р, сииреш, аажы-ча?ы топтуг, сагыш-сеткили сергек, хат-салгынга, х?нге додуккан х?ре?-х?ре? шырайларлыг. ?е-д?птен ча?чыкканы к?шк?н амыдыралынга таарышкан, б?г? талазы-биле эптиг, к?жер-д?жерде, адырып-эптеп, д?р?пкеш, аът-шарыга ч?д?р?птер, чиик, кидистен кылган ?глерде чурттап, аъттарын мунупкан, адак-бышкаа чииги кончуг халдып чоруурлар. Аътты олар ханы х?нд?лээрлер. Оларны? алгы-кеъштен даараан идик-хеви к?шт?г хат, сооктан камгалаар. Колдуу-ла арбай далганы, ажаап-?ст?рген малыны? ийикпе азы а?-ме? эъди чип ?скеннер.

***

Холурааш кара чажындан торулгалар, ?легер домактар, тоолдарны адазындан, кырган-авазындан ды?нап ?скен.

Кара Дээрни? к?з?лбес к?ж?н?? дугайында Холурааш кырган-авазындан катап-катап ды?наксаар: «Кара Дээр болза кончуг ырак черде, тос дээрлерни?, тос шолбаннарны? ырак ындында болгаш Дээр Тиини?-даа ырак ындында туруп турар. Кара Дээрни? кайдаазын бисти? ?гбелеривис ?нген Х?нн?? база ашкан Х?нн?? шырайындан билип ап чорааннар. Бисти? чуртувуска багай-даа ч?ве, эки-даа ч?ве Кара Дээрни? талазындан болуп турар. Кара Дээрден кээп турар халапты хамыкты мурнай кара кускун билип каар, ынчангаш шыырак хамнарны? хамнаарда кедер тонуну? ийи эктинде ыяштан сиилбип кылган ийи кара кускун бар. Кара Дээрни? хартаачызы кара кускун чер кырынга кандыг халап болурун, кандыг шуурган хадып эгелээрин, кандыг чаъстар чаарын, кандыг хар д?жерин баш буру?гаар билир куш. Кара Дээрни? каргыштыг ол кужу ?г чанынга алгырып эдер болза, чаш уруг сылданыр ийикпе ?л?м-чидим болур, ол бедик ужар болза, х?н аяс болур дижир. Кускун баглааш бажынга олуруп алгаш, эдер болза, ол ?гн?? эр ээзинге багай ч?ве болур. ?г чанынга кускуннар чыглыр болза, улуг хат-шуурган – чоткан болур. Кара Дээр биле кара кускун чажыт харылзаалыг дижири шын ч?ве, оглум

Час д?ж?п кээрге, Улуг М??г?н-Тайга хадып эгелээр. Ол дээрге Кара Дээрни? салдары-дыр. Кезек-кезек болгаш, Кара Дээр улуг-улуг тынарга, ол тыныш хамыкты? мурнунда Тыва чуртуну? э? бедик даа болур М??г?н-Тайганы х?лзедиптер.

М??г?н-Тайга хадый бергеш, чоон дыттарны сый шапкылаптар, чудурук дег даштарны ынаар-мынаар шывадаптар, хой дег даштарны чыткан черинден тура тыртыптар. Ол ?еде аргар-кошкарлар, те-чу?малар бир ыжык черге чашты бээрлер. Малчыннар мал-маганын одарже ?нд?рбейн, чылыг кажааларга так кажаалаптар, чаш ажы-т?лд? ?глеринден ?нд?рбейн баар. М??г?н-Тайганы? коргунчуг хады дээрге Кара Дээрни? тыныжы болур. Ол тыныш Дээр Тиини? ырак ындындан кээп турар, ынчангаш ол чоткан хат боду чайгаар соксай бээр» деп, кырган-авазыны? торулгазын Холурааш ды?нап орда, ачазы ?г даштында д??г?р?н хакпышаан, шуурганга капсырлаштыр хамнап турган. Ачазыны? ?н?н оглу шуургандан ылгап чадап орган. ?гн? долгандыр ч??н ч?кче углай харны таптай базып-базып, Ко?гур ?гже кирип келген.

Чеп курун чешкеш, хой кежи чолдак тонун, хыралып калган тарбаган кежи калбак хаптыга б?рг?н, эттеп каан ?шк? кежи, д?ртегер алгы ч?в?р?н ужулгаш, шыва тонун кедипкеш, изиг шайны аартай каапкаш, Ко?гур оглуну? айтырыгларынга таваар харыылап орган: «Хам тускай д??г?рл?г. Д??г?р болза хамны? мунар аъды болур. Д??г?р туткан хам бодуну? хуулгаазын аъды-биле Алдыы, ?ст?? ораннарга чедип, делегейни дээскинип, октаргайны одуртуп кааптар. ?ст?? оранче к?д?рл?р хамнарны Дээр-де?герни? хамнары дээр. Мээ? угум Дээр-де?гер хамнары боор ч?ве. Хам тускай ээреннерлиг болур. Ээрен чокка хамга ч??-даа ч?ве к?з?лбес, ч??-даа ч?ве келбес.

Хамнаашкын соонда ол ?ске б?г? араттар дег хой, сарлык, ?шк? кадарчызы, балыкчы, а?чы апаар».

– Ачай, ол б?г? шынап-ла ындыг боор бе? – б?з?рексевезе-даа, Холурааш сонуургал-биле айтырган.

– Ынчанмайн канчаар! – Конгур бажын б?з?релдиг согаш кылгаш, уламчылаан: – Мен бичиимде д?в?л?г хат ?ш х?н шуурганнаан. Шуурган эгелевээнде, Хем-Бажындан аныяк ?г-б?ле эмиг эмер чаш уруу-биле т?релдеринче аалдап чорупкаш, сураг барганнар. Кожавыс сураглыг хам отка д??г?р?н д?гээш, алганып-ла эгелээн. К?шт?г-с?рл?г ол хам: «Шупту дириг-дир!» дептерге, аалда бар-ла эр улус коштунчуп алгаш, ол хат-шуурганда х?нзедир дилээш, шуурган соксап чорда, тып алган бис. Шуурганда олар х?рт?кче кастынып киргеш, таалы?да аъш-чемин чип, уруун авазы эмзирип, ол хар бажы?чыгашка ашак-кадай, чаш уруу безин ?ж?п до?маан дириг болдулар. Ындыг база боор-дур, шуут кайгамчык! – сегел салын суйбавышаан, Ко?гур да?зада таакпызын тиге берген, – Аарый бергенде, хай-бачытка таварышканда, улус хамдан дуза дилээрин утпа, оглум. Кажан хам аарыг кижиге хамнаан болза, ол кижини? оруун аза-буктан дозуп чорааны ол болур.

Конгур хаш соруулдуг с??скен кара да?зазын тип, кыпсып, ханы-ханы соруп каап, чугаазын уламчылаан:

– Бо чуртталгада кижиде э? ?нелиг ч?ве кижини? ишти-х??н?, сеткили болур. Бурун шагдан ?гбелерим э?-не ?нелиг эки кижини ак сеткилдиг кижи дээрлер. Мен бодум-даа ынчаар бодаар мен. Ынчаарга э?-не багай аажы-ча?ныг кижини кара сеткилдиг кижи дээр. Кара сеткилдиг кижиге кажан-даа б?з?реп болбас. «Кара д?н бир кончуг, ч?ге дээрге кара?гы д?не кижини? караа ч?н?-даа к?рбес болур» деп кырганнарны? мындыг чугаазын утпайн чор, оглум. Кара сагыштыг кижи бир кончуг, ч?ге дээрге ол ч?гле бодуну? амы-тынын камгалаарын бодаар. Кара?гы д?нн?? халавы-даа, кара сагыштыг кижини? чедирер халавы-даа бир д?мей.

– Кижини? с?незини каяа чоруур ч?вел? – деп, Холурааш айтырган.

– Кижини? с?незини биле хей-аъды ча?гыс болур. С?незин кижээ к?з?лбес. С?незинни? турар черлери бар болур. Улуг кижини? с?незини д?не удуй бээрге, хаваандан чуулгаш, караанга кээп д?жер. Ол с?незин дагдан болгаш хемден чуглур. Ол с?незинни ?ст?? Кудайдан башкарып турар. С?незин баксыраарга, кижини? сузу бастына бээр. Ынчан ?ст?? Кудай: «С?незин, сени дыка ажаап чораан ийик мен, ам ч?ге баксырай берди??» – дээш, кончуг кызар. Д?не эр кижини? с?незини б?рг?н?? иштинге, кадай кижини? с?незини аржыылыны? иштинге д?ннеп хонар.

– Бичии уруг куъду деп ч?л, ачай, ону канчаар камгалаарыл?

– Бичии уруг куъду кавайыны? иштинге чоруур. Ынчангаш ааткыышты до?гайты аспас, чаш уругну д?не ыглатпас, куъду чайлы бээр. Кавайыны? баан д?й?п, чолдайты баглап каар. Уругну? куъдуну? ?гээ дээрге д?в?н ?р? аскан, аксын кудулдур хала?наткан хапчыгаш болур. Уругну? куъдун а?гы-а?гы адагылаар. Уруг куъду, уруг шивээзи, уруг куъду ээрен дигилээр. Уруг куъдун хам кижини? чугаалааны-биле кылыр. Бурун тывалар уруг куъдуну? шивээзин салбактап шимээр, чараштап каастаар турган. Уруг шивээзи дээрге чаш уругну? куъдуну? хай-халаптан камгаланыр, чаштынар, чаглактаныр ээрени болур.

Адашкыларны? баарынга чаа хайындырган х?некте с?тт?г шайын, арбай далганын, ааржыны, саржагны Чинчи салып кааш, одун одай берген.

– Кижи канчап хамнай бээр ч?вел? – Холур сонуургаан.

– ?гбелери хам уктуг аныяк кижи хенертен бажымайлап, шаг чокталып, караанга ?ш-?д?р?м ч?ве к?ст?п, кулаанга бир-ле ?ннер ды?нап эгелээн болза, ону хамназын дээш с?незиннер кыйгырып эгелээни ол. Хам болбас мен дээр болза, хай-бачытка таваржыр, харын-даа амы-тынындан чарлып болур. Хамнап болур шинээ к?ст?п келген ол аныяк кижиге арга-дуржулгалыг, назы-хары д?г?й берген хам ёзулал кылып, ??реткен соонда, ол аныяк кижи к?шт?г апаар, с?незиннер а?аа дузалажып эгелээр.

– Хам болуру чугула бе?

Все книги на сайте предоставены для ознакомления и защищены авторским правом