– Хам болуру буянныг болгаш кончуг чугула. Кижилерни эмнээри – хамны? э? кол ажылы ол-дур. Кижи аараан болза, оо? с?незини чайлай бергени ол. С?незин чайлай бергенде, ону ч?гле хам кижи тудуп шыдаар. Хам кижи хамнап тургаш, с?незинни? чоруй барган оруун дилеп, Алдыы Оранче бадар, ?ст?? Оранче ?скээр. Оон билип алгаш, с?незинни тыва бээр. С?незин хамны? тудуп алган ак п?з?н?? ортузун оя д?ж?пкен боор. Ол п?ст? д??п турда, хам кижини? холунче с?незин кире бээр. П?ст?? уштарын хам д??п кааптарга, ол с?незин оо? соонда кайнаар-даа барбас, хамга туттурганы ол болур. Ынчан ол с?незин биеэ кижини? боду болу бээр. С?незинни эгидип эккээрге, аараан кижи сегий бээр. А бир эвес хам с?незинни тудуп шыдавас болза, аарыг кижи кызыл-дустаар.
Хам база с?незинниг болур. Хамны? с?незини карачал кижиден арай ылгалдыг. Хам хамнап турда, оо? с?незини дээрже ужугуп ?не бээр. Бир эвес орукка шаптараазынны, аза-букту хам тиилеп шыдавайн барза, оо? с?незини дедир ээп келбес, улус хамны? ч?гле ?л?г м?ч?з?н к?р?п каар. Оон ы?ай хамнарны? э? айыылдыг ажылы – м?чээн кижини? с?незинин ?деп аъткарары. Ынчаар ?девес болза м?чээн кижини? с?незини дириг кижилер аразында аъттар хойзуп, тояап, чоок т?релдерин адап, оларны? д?ж?нге кирип, оларны Алдыы Оранче кыйгырып туруп бээр. Ынчан ч?гле хам кижи дузалаар. Ол хамнап тургаш, с?незинни тыпкаш, Алдыы Оранче ?дээр. Ол б?г?ден а?гыда, хам кижи келир ?йде ч?? болурун баш удур билип, читкен кижилерни болгаш мал-маганны дилээринге улуг дузаны к?рг?зер ужурлуг» – деп, Ко?гур чугаазын т?нд?рген.
М??г?н-Тайга чону Конгурну ?л?м чок Хам деп база адаарлар, ч?ге дизе ол хамнап тургаш, хамык улус к?р?п турда, чээни оолга боону беш ок-биле октаткаш, «мени беш улай ат!» – деп, дужаар. Чээни беш улай ону адар. Корткан хамык улус караан ажыдып кээрге, кээп д?шкен хам дириг болур.
…Шаг шаандан тура-ла, буру?гу Тывага, чер-чурт аайы-биле т?рел аймак б?р?з? та?ды-тайгалыг чораан.
Ко?гурну? ?гбелерини? т?рел аймаа долгандыр-ла даглар, б??релчиннер-биле б?зээлеттинген бо оранга х?й-ле чылдар чурттап келген. Кайда-даа базырыктар-ла базырыктар, кижи-к?жээлер, хаяларда чурумал-бижимелдер…
– Бо хамык хая-дашта, кижи-к?жээлерде х?й бижик-чуруктарны кымнар кылып турган чоор? – Холурааш ачазындан айтырып-ла турган. – Ол кижилер канчап барганыл? Каш кижи турганыл?
– Адыр, далашпа, оглум. Хая-дашта, кижи-к?жээлерде чурумал-бижимелдерни кым-даа санап т??невээн. К?зээр болзу?за, ?з?п келгеш, санаар сен. Ону кылган кижилер м??гези-биле чортканы ол-дур. Ол кижилерни база кым-даа ончалап турбаан.
– Канчап улус м??гези-биле чоруй баар ч?вел?! Кай, бис база ?л?п каар бис бе? Сен база? Авам база? Мен база? – карактары чаштыг оглу ачам баштактанмаан ирги бе дээнзиг Ко?гурже бир-ле идегел-биле к?рген.
Ачазы боданмышаан, бажын сога?наткаш, чуртталга м??ге эвес дээрзин оглунга тайылбырлаан…
– Дываажа? биле Эрлик ораны деп ч?л, ачай?
– Кандыг-даа кижи ?л?р?н?? мурнунда ч?? дээш чурттап чорааныны? шынныын билип каар. Ол билигден кайы оранга баары билдине бээр. Эрлик ораны – ?л?р?н?? мурнунда чуртталгазыны? байлакшылынга таалал албаанын миннири-дир. Бир эвес сен ?л?р??н?? мурнунда боду?га: «Частырыгларны кылзымза-даа, кортук чорбаан мен. Чуртталгамны чогум-на к?зээним дег бодум тавында чурттап эртим» дээр болзу?за, ол дываажа?-дыр.
2. КАРА ?Л?М
Чинчи удуп чыдырда, Ко?гур кадайыны? аарый бергенинге сагыш човап, ханы бодалдарже д?лн? берген олурда, оглу Холурааш салдыкпайн айтырган:
– Авам ?рг?лч?-ле чыдар апарган. Ч?з? канчап барганы ол, ачай?
– Ава? аарый берген, Холур. А?аа ам чымчак с?с, сагыш човаашкын херек. Ол биске даянып, оожургаар ужурлуг, – дээш, Ко?гур оглуну? бажындан чыттап каарга, ону Холур деп чассытканынга ??рээш, кырган-авазыны? ??нче ч?г?р?п ы?ай болган.
…М??г?н-Тайгаа чурттаары берге-ле: оо? кадыг-дошкун бойдузу м??г?н-тайгажылардан ка? кадык боорун, ажыл-ишке могап-турбас дадыгыышкынны негээр. Аарыг кижи ма?аа кымга-даа херек чогундан чааскаанзыргай апаар. «Х??к?й Чинчини! Аалда хамык кижилер Бады-Доржу байны? оюн-тоглаа, х?глээшкинин шоодуп, каттыржып турда, аарыгны? какпазында хактырып алган чыдар!?» – деп хам ханы боданган.
Ынчаар боданып чорааш, Ко?гур ?гден ырак эвесте ?л?г ?ргени к?р?п кааш, секти идии-биле теп чортупкан. Ч?ге-ле ийик, ол ?рге сеги оо? сагыжындан ?нмейн чораан.
– ?л?г ?рге кайыын келгенил, ол ч?н? оштап турары ол? – деп, кожазы Серенден хам айтырган.
– Ыттар дегбээн болганда, кым-бир кижи ?жегээр октапкан боор. Таанда канчап ынчаар баштактаныр деп, – Серен харыылаан.
Кежээликтей Ко?гур ?гже чоокшулап орда, бир-ле ч?ве оо? кичээнгейин хаара тудупкан. Ындыг кончуг ырак эвесте ??г?рден ?н?п келген улуг ?рге чиктии кончуг оожум соястап чораан. Кежи к??г?с к?р?ш чок, к?к м??н апарган ?рге Ко?гурже углуг арга чадаарда кел чыткаш, турупкаш, ча?гыс черге дээскингеш, дыка шагжок черже кээп д?шкен. Оо? аксындан хан аттыга берген.
Ко?гурну? кадайы Чинчи шагда аараан, ыжа берген дискектерини? аарышкылыынга арай боорда кылаштаар апарган. М??г?н-тайгажыларны?, алтайларны? база моолдарны? х?лчок ?нелээри, ч?с-даяк аарыгларынга дыка дузалаар Ала-Тайга аржаанынче чоруурунга ол белеткенип турган.
* * *
Чинчи одунмаанда, да? бажында Ко?гур оглун оттурупкан.
– Мындыг эрте мени ч?ге оттурупту?, ачай? Хиндиктиг-Х?лге балыктап турганывыс дыка таптыг д?жеп чыттым.
Чоокта чаа Холурааш ??р?-биле Хиндиктиг-Х?лге балыктап чораан. Ме?гилери чайынналган, бедик даглар-биле х?рээленген ол кыла? арыг шилдегер, улуг х?лд?? ортузунда ногаан ??н?г эртине даш дег ортулукту к??рге чаражын! Ынчангаш-ла Хиндиктиг-Х?л дээни барымдаалыг. Ында балыкты? х?й?н! Оолдар кадыргыларны эрикче сыындырыпкаш, холдап-даа, дузактап-даа, улуг кадыргыларны айыыр-биле шашкаш, шелип турганнар. Кижи б?р?з? олчалыг, ырлыг-шоорлуг чанып келгеннер.
Даштарга мо?нап, саарылган хемни? дааш-шимээни ?где ды?налып турган. Ол шимээн ?тт?р холдары-биле имневишаан, Ко?гур сымыранган:
– Тура халы, оглум! Мен се?ээ оргаадайны канчаар чалаарын айтып бээр мен. Б?г?н ону чалап аар ?ези келген деп бил.
Ачазыны? ?йлеп-?йлеп «?ези келген» дей бээрин билир болгаш, кеттинмишаан, Холурааш айтырган:
– Ч?ге ыяавыла б?г?н оргаадайны чалаар х?н ч?вел, ачай?
– Ч??-даа ч?ве ?елиг боор, ону билзе чогуур. – дээш, Ко?гур тонуну? куруну? мурнунга шалы?дан камгаланыр, ?стелип калган таалы?чыгашты, артынга – сериин х?нде шыкка алыспазы биле черге д?жей орар тарбаган кежин, белинде курга оттук-бижээн азынган, холунда дазыл казар даянгыыш тудупкан, чоруурунга шуут белен турган.
– Д??н чалап шыдавас турган бис бе?
– Арай боорда, к??г?с эвээшти чалап аар турган бис.
– Улуг к?шт? ?нд?р?п тургаш, д?мей-ле олчалыг боор бис бе?
– ?рг?лч? эвес, – дээш, Ко?гур б?рг?н кедипкен.
– Ч?ге? – кеттинмишаан, Холурааш айтырган.
– Ч?ге дээрге, кижи долгандыр турар бойдусту? элдээртиглерин эскербес болгаш олчага душпас. Ынчаар-ла ч?пшээрежилге чокка бойдуска ?регдел эгелээр, а кижилер оон аарып, эрте-ле кырыырыны? чылдагааны ол-дур.
Чинчи-биле байырлашкаш, адашкылар ?гден ?н?пкеннер. ?ргелер оларны-даа тоор хире эвес, х?й санныг ??г?рлеринче ?не-кире халышкан, а кымыскаяктар х?н херелдеринде д?геленмишаан, чымыштыг иженип тургулааннар.
Адашкылар элээн кылашташкаш, аргар-кошкарларны?, чу?ма-телерни? таптай базып кааны, оът-?н?ш чок черлеп чоруп кааннар. Улуг эвес б??релчинге чоокшулап келгеш, даштар аразында шоолуг эскертинмес кокпалааш, чер адаанда шулураан дамырак барын эскергеннер. Ыйгыл д?ж?лгекке олар кээрге, дамырак оон агып баткаш, ынаар хаялардан ажыр шурап чыткан. Оортан х?й-ле ?нд?р чаагай п?штерлиг, дыттарлыг улуг арт харап турган. Артче ?н?п-?н?п, оон бадып оргаш, кушкаштарны? мыжырашкан ?ннерин чаптап, ды?нааннар-даа. «Ыраажы куштарны? чоогазын» олар эртип кээрге, ам мыры?ай ?ске оът ?н?шт?г база бир тускайла? чоога к?ст?п келген.
– Оргаадайже баар оруувусту эки сактып ап чор! – дээш, Ко?гур чамдыкта дыт ч?в?рээзинде шыйган демдекче, азы тенниг хараганда сыйыкче айтып, оглун угаадып чораан.
Ынчаарга, ачазы ч?н? кылырын баш буру?гаар билир-даа ышкаш, Холураашка сагындырган.
– Бир эвес часкы ?ер демдектиг дытты ужур шааптар ийикпе тенниг хараганнарже орукту дуй даштар к?шкелени берген болза, оргаадайны канчап тып аар бис, ачай?
– Оргаадай дилээр кижини? арын-н??р? арыг база таптай баспаан оруунче хая к?рбес болза, кандыг-даа моондак а?аа шаптараазын болбас.
…Хем уну, шынаа эгелээн. А?аа олар доктаап, чемненип оргаш, дамыракты? шулураажын, тырлаашпайларны? база шергилерни? тырылаажын ды?нап, дыш ап органнар.
– Аарыгларны? шуптузун эмнептер арга бар бе, ачай? – Холурааш сонуургаан.
– Мен бодумну? аарып эрткен аарыгларымны эмнептер мен. Чогум аарыглар ындыг кончуг х?й эвес, а ч?гле оо? а?гы-а?гы хевирлери х?й.
– ?рг?лч? артыш ап чоруурга, оо? ажыы ч?л?
– Аарыглар эмнээринден а?гыда, артыш кандыг-бир айыылдарны болдурбас. Ол ышкаш адааргал болгаш каргышты? уржуктарын узуткаары-биле артыш ажыктыг.
Дамыракты кежилдир чыткан дытты? унун кырлап, ол чарыкче кеже бергеннер.
Х?й оът-?н?ш аразынга Ко?гур дискектенип олурупкаш, адыштарын катташтыр туткаш, алгыш-й?рээлин эгелээн:
О, Дээр адам!
О, Чер ием!
?ршээ Хайыракан!
??р?п четтирдим!
Силерни? ачы?арда оргаадай чечектелген.
Силерни? ачы?арда бис база дириг бис,
Чуртталгавыс чулуу аттыгып тур!
Бисти? кадыывыс, аас-кежиивис дээш,
Буяны?ар дээш ??р?п четтирдим!
Х?н?м се?ээ камгалакчывыска
К?д?к базып м?гейдим. Чолукшудум.
Хуулгаазын кара суг бажында келгенин миннип, Холурааш ачазыны? чанынга дискектенип олурупкан. Ам-на ачазы хамык оът-сиген аразындан кижи-сиген – оргаадайны тып алгаш, холдарын камныг чада тудупкан. Ол ?н?шт? оглу к?р?п кааш, кижиге д?мейин кайгап ханмаан – кижини? мага-бодун сагындырар бичежек, чи?ге ундан холдар, буттар, моюнда баш адырланган, а дазылды? чиирбейин ол узун салааларга д?мейлээн. Кандыг кончуг элдеп, кайгамчык оргаадай боор!
– ?ршээ хайыракан, айыыл-халапка таварышпайн, канчап ?з?п келгени? ол! – деп, Холурааш аажок ??р?п сымыранган.
– Оът-?н?шт? чыып, кургадып тургаш, олар хинчектенмезин дээш ?нелиг камгалал с?стер айыткаар апаар.
– А?аа мени ??редип каайт, ачай.
– Херек кырында ?р ??ренмээн кижи ону сактып албас. Амдыызында ч?гле ч?ге хереглээни?ни чугаалааш, ?н?шт?? шуптузун адырбайн шын сеткили?ден ч?гле дилеп-колдап ал. Аазаан аксы? ээлевес болзу?за, оът-?н?штер, дамырактар, даглар – олар шупту сени буруудады бээрлер.
* **
Адашкыларны? эккелген оргаадайын к?р?п кааш, Чинчи дыка амыраан.
– Оглум ачазы, мен черле шору аппардым, – дээш, боду безин билбейн, х?л?мз?р?й каапкан.
?гн?? хараачазындан бакылаан айны? имирти? чырыында эргим кижизини? арнынче Ко?гур к?р?пкеш, Чинчизини? аныяанда дег чаражын магадаан. Чаш уругнуу дег кем чок оо? х?л?мз?р?? хинчектиг аарыгны? сомазын безин чок кылыр дээнзиг болган?! Бышкан чодураа дег кара карактарлыг, чойган дег ээлгир дурт-сынныг, ч?н?-даа кылып билир, чымчак, хоюг холдарлыг Чинчи-даа кайгамчык-ла чараш кижи. Кылагар, чоон, сырый кара, узун чаъштары ону улам хевир киирер. Кандыг-даа кижи ону к?ргеш, чарашсынар. А ол бодуну? чаражын эскербес, ыядыычал, биче сеткилдиг, ээлдек-эвиле?и хевээр арткан.
– Удуп дыштанырын кызыт. Эртен угба? Хорлуу чедип кээрге, Холурааш ?желээн Ала-Тайга аржаанынче чоруур болгай силер, – деп, Конгур с?мелээн.
Ол кадайыны? шала дериде берген хаваан суйбап каан. Чинчи ашаа ?нг?жеге х?л?мз?р?в?шаан, чазык к?р?п чыткан.
Да? бажында Чинчи арга чадаарда тургаш, орукче чоруурунга белеткени берген. Аржаанга херек б?г? ч??л э?мелеттинген, аъттарда ч?д?рт?нген. Аржаанчыларны ?дээри-биле Ко?гурну? авазы Севил ??нден ?н?п келген. Аалды? малын араатаннардан, манаваан аалчылардан камгалаар, кадарар, мойнунда ак д?ктерлиг, улуг кара Мойнак дээр Холураашты? ынак ыды ч?ъкт?г аъттар чанында д?в?реп, кудуруун ы?ай-бээр чайып каап, халып турган. Буру?гу тывалар ытты азырал малды? санынга киир санап чорааннар. Кижи азыраан малдар дээрге хой, ?шк?, инек, сарлык, чылгы мал, теве, иви, элчиген болгаш ыт болур. Тос ч?з?н малды? бирээзи Мойнак кудуруун чайып, ма?нап-ла турган.
– Ч?ге ?ргелер ?л?п эгелээн чоор? – деп, Чинчи ашаандан айтырган.
– Ону бодум безин билбейн тур мен. Элдептии кончуг харын. Че, шупту ч?ве анаа боор, ажырбас.
Боостаазында борбак ч?ве чыдыпкан дег харлыгып, Конгур, эгени аарак, ам-на кадайынга чугаалаан:
– Чинчи, мени ?ршээп к?р! Сенче эвээш сагыш салып, кичээнгей чок болганым дээш мени ?ршээп к?р, сарыым.
Чинчи ашаан ыыттавазын дилээн дег бажын чайып турда, Ко?гур уламчылаан:
– Кажан сен аржаандан кээри?ге шупту ч?ве анаа болур. Мен база. Хамык ч?вени чаа ёзу-биле таптыг эгелээр бис.
– Ийе, – Чинчини? чодураа дег кара карактары кыла?нашканнар. – Таптыг эгелээр бис харын.
Чинчи хая к?р?нгеш, ыдык, бедик, ынак даа Биче-М??г?н-Тайгазын кайгай берген. Кажан кадайы Ко?гурже эглип кээрге, карак чаштарындан оо? арны ?л болган.
– Ынчанма даан, Чинчи, – деп, ол кадайын эргелии кончуг чазамыктаан.
Карактары чаштыг Чинчи х?л?мз?р??р?н оралдашса-даа, ч??-даа ?нмээн. Оо? эриннери бырла?айнып, ишкирниккен дег, улуг-улуг тынган.
– Оожурга даан, Чинчи, шупту ч?ве эки боор, ажырбас, – дээш, кадайын куспактааш, аъттангы таладан ону эзерже олуртупкаш, чагаан:
– Оваарымчалыг чор, боду?ну камна! Улуу-биле сенден дилеп тур мен.
* * *
Ол-ла х?н Харам-бай оо? ??н?? чаны-биле эртип чыткан Ко?гурну доктааткаш, оо? ?дээнче бир-ле кара сагыштыг кижилер ?ш ?л?г ?ргелер октапканын ды?наткан. Ону ды?нааш, хам х?лзей берген. Ч?вени? ужурун тывары-биле Ак-Хемде Хам-Даанда чурттап турар ие т?рели ядыы араттарже баар деп шиитпирлеп алган. Белеткенипкеш, ынаар аъттыг челзипкен. Хам-Даанче чоокшулап оргаш, аалдарны? б?лген ?дээнде он шаа ?ргелер сектерин ол эскерген.
Ядыы араттарны Ко?гур халас эмнээр ийикпе азы ч?н? бергенин алыр турган. Ча?гыс ол-ла ?еде ядыы биле бай харыугда чалай берзе, ол баштай ядыы аратче, оон байже баар ча?чылдыг.
Баштай-ла кирген ??нде Мыйманны? адазы кырган аараан чыткан. Кажан хам ?гже кирип кээрге, ол шагжок ковайып келген. Оо? арып-доруп хинчектенгенин соглу берген арны, сырый кара кирбиктерлиг, элдептиг кыла?нашкан, о?гак карактары херечилеп турган.
– Амыр-ла амыр! – Конгур ?где улус-биле мендилешкен.
– Амыр! Амыр! Амыр менди! – ?где улус хам-биле удур мендилешкен.
Конгур далаш чокка да?зага таакпызын тиккеш, таваар таакпылаан. Оон артыш ?рттеткеш, оо? ыжы-биле д??г?р?н болгаш идик-хевин артыжааш, д??г?р?н отка д?гей берген. Шык х?м тунук ?нн?г боорга, хамнаар мурнунда черле ындыг кижи. Чылыккан д??г?р оон эткир апаар.
?с биле чаап эттээн чу?ма кежи х?мн? ыяш тырыкыда хере шаап каан д??г?р ыяш тудалыг. Ол х?мн?? ишти, даштында кызыл будук-биле к?шк?н амыдыралды чуруп каан. Халайты аскан демир ко?гулуурларлыг доора ыяш – киришти, ?гбе хамны? д?рз?з?н сомалаан д??г?рн?? тудазы – ча-согунну оштаан. Ынчап кээрде, д??г?р хамны? мунар аъды база аза-букче адар ча-согуну-дур.
Ко?гур хамнаарда, чылды? ?елерини? аайы-биле кышкы, чайгы (к?ск?-часкы) тон, б?рг?н кедер. Бо удаада оо? кеткен хеви – мурну ажык, о? талазынче ??ктенир, чолдак турум моюндуруктуг, алгыг-делгем, хостуг кылдыр чымчадыр эттээн те кежинден даараан тон. Авазы тонну? че?нерин, эдээн ч?з?н-баазын ??н?г п?стер-биле минчип, янзы-б?р? кожаалар-биле каастап каан. Мурнуу эдекте, ооргада чылан д?рз?л?г долгактарны чыпшыр даараан, оорганы? дал ортузун куду тос х?н демдектерлиг кызыл кожааны сиир-биле ыскыттап даараан. Тонну? ийи талазында чес ко?гулуурлар хала?нашкан. Хаваан долгандыр шарыгдан б?ткен б?рг?н?? ?ст?нде кара дасты? ч?глерин быжыглаан, адаанда быжыглаан чаламалар арынны? ийи талазынче хала?айнып турган. Хамнаар хевин кедипкен Ко?гур д??г?р?н орбазы-биле аяар д?кк?летпишаан, алгыш биле эгелээн.
– Оой! Алас! Алас! – артышты? ыжы-биле ?г иштин арыглавышаан, алганган.
