X?b?rl?ri ?zl?rind?n tez ?atmisdi zastavaya. Basda mayor B?d?lov olmaqla hami ?m?liyyatda istirak ed?n s?rh?d?il?ri g?zl?yirdi. T?z? g?lmis leytenantin q?hr?manligi da ?z yerind?. ?sg?rl?r bir-birin? onun f?ndl?rind?n b?hs edirdil?r. ?avus Ibrahimov az qala ?z?n? t?z? g?lmis leytenantin dostu – yaxin qohumu kimi aparirdi.
?evik s?rh?d?i manqasindan ayrilmis ?? n?f?rin m?saiy?ti il? x?susi s?b?nin zabiti kapitan Seyfullayev Kor Miseyibi s?rh?d d?st?sinin q?rargahina apardi. H?rt?r?fli arasdirma aparmaq ???n magarada gizl?dilmis qara torbani da ?zl?ri il? g?t?rd?l?r. Onlar ged?nd?n sonra mayor B?d?lov zastavanin s?xsi hey?tini c?rg?y? d?z?b t?z? g?lmis leytenanti onlara t?qdim etdi.
–D?zl?n! Faragat! – dey? komanda verdi. – S?rh?d Qosunlari Komandaninin ?mri il? d?vl?t s?rh?dl?rinin m?dafi?si v? m?hafiz?sinin t?skili m?qs?dil? xidm?t ke?m?k ???n leytenant Osmanov bizim zastavaya g?nd?rilib v? zastava r?isinin d?y?s hazirligi ?zr? m?avini v?zif?sin? t?yin olunub. O, el? ilk g?lisi il? ?z s?ca?tini v? bacarigini g?st?rdi. Onu siz? t?qdim edir?m. Zastavada xidm?t ke??n b?t?n gizir, ?avus v? ?sg?r hey?tinin ona tabe olmasini, ?mr v? g?st?risl?rini s?zs?z yerin? yetirm?sini n?z?riniz? ?atdiriram. Eyni zamanda cinay?tkarin yaxalanmasinda g?st?rdiyi s?ca?t? g?r? t?s?kk?r elan edir?m.
–Az?rbaycan Respublikasina xidm?t edir?m! – Leytenant Osmanov sag ?lini gicgahina dayayaraq h?rbi salam verdi.
–Azad! – Bundan sonra mayor B?d?lov komanda verdi. – Indi s?rb?stsiniz, dagilisin.
?sg?r v? ?avuslar c?rg?l?rd?n ?ixib dagilisaraq xidm?t yerl?rin? yollandilar.
–Siz is? gedin, istirah?t edin. N?y? ehtiyaciniz olarsa bas leytenant ?zimovdan sorusun, ??kinm?yin. Axsam yem?yin? d? gecikm?yin. Asbaza tapsirmisam, s?nin masana iki n?f?rin payini qoyacaq. S?n axi s?h?rd?n bir sey yem?mis?n.
–Oldu!
Leytenant Osmanov indi hiss etdi ki, basinda sidd?tli agrilar var. ?vv?lc? tibb m?nt?q?sin? yollandi. Orada basina buz qoydurub yarim saatad?k uzandi. Sonra ona ayrilmis xidm?ti otagina g?ldi. S?liq?-sahman yaradib uzandi.
S?h?r tezd?n onu yuxudan qapinin tiqqiltisi oyatdi.
–C?nab leytenant! – Qapinin arxasindan ?aparin gur s?si esidildi. – Sizi mayor B?d?lov ?agirir.
Tez yataqdan qalxib paltarini geyindi. Otaqdan ?ixib iti addimlarla mayor B?d?lovun d?ft?rxanasina yollandi.
–C?nab mayor!
G?lisi haqqinda m?lumat verm?k ist?y?nd? mayor B?d?lov onu saxladi.
–Osmanov! K?nd m?kt?bind? s?rh?d?il?rl? bagli t?dbir t?skil edibl?r.
–Bu ?ox yaxsi isdir, c?nab mayor. D?n?n bu bar?d? m?n siz? t?klif verm?k ist?dim, ancaq fikirl?sdim ki, bird?n yersiz olar. Siz ill?rl? qazandiginiz t?cr?b?y? uygun n? etm?k lazim oldugunu m?nd?n d? yaxsi bilirsiniz. – Leytenant bir az fasil? verib sonra s?z?n? davam etdi. – T?dbird? ?ixis edib Habill? C?ms?d? “s?rh?d?il?rin dostu” elan etm?k lazimdir. Qoy onlar bundan sonra s?rh?d?il?ri g?r?nd? qorxub qa?masinlar. ?razid? rastlarina ?ixan b?t?n s?bh?l?r bar?d? d?rhal s?rh?d?il?r? m?lumat versinl?r.
–Bax, bunlari gedib m?kt?bd?, toplantida s?yl?y?rs?n.
–C?nab mayor, m?n t?z? g?lmis?m. h?l? ki, zastavani, qorudugumuz ?razini d?z-?m?lli tanimiram. B?lk? g?r?s? bas leytenant ?zimovu g?nd?r?siniz.
–M?n d? ist?rdim bas leytenant ?zimovu g?nd?r?m. Ancaq icra n?may?nd?si z?ng edib m??llim v? sagirdl?rin s?ni g?rm?k ist?dikl?rini bildirdi. ?avus Ibrahimova tapsirmisam, ?z? il? iki n?f?r n?mun?vi xidm?t ke??n ?sg?r g?t?r?c?k. S?h?r yem?yind?n sonra yola d?s?rsiniz. – Mayor B?d?lov bunu deyib s?rm?d?n iki ?d?d d?s nisani ?ixartdi v? onlari leytenanta uzatdi. – Al, bunlar “s?rh?d?inin dostu” d?s nisanidir, Habill? C?ms?d?n yaxasina taxarsan.
–C?nab mayor, o nisandan varsa, birini d? verin.
–???nc? nisani neyl?y?c?ksiniz?
–B?lk? m?kt?bd?, ya k?ndd? el? bir f?al tapildi ki, onun da yaxasina nisan taxasi olduq.
–Yaxsi, qoy olsun. – Mayor B?d?lov siyirm?d?n daha bir d?s nisani ?ixardib leytenanta verdi.
K?nd ?ox da uzaqda deyildi – zastavanin iki kilometrliyind? yerl?sirdi. Leytenant Osmanov s?rh?d?i ?sg?rl?rl? m?kt?b? ?atanda saat doqquzu ke?misdi. N?vb?t?i m??llim onlari qarsilayib m??lliml?r otagina apardi – otaq ?atismadigindan m?kt?b direktoru da m??lliml?r otaginda otururdu. Direktor v? m??lliml?r s?rh?d?il?rin g?lisin? ?ox sevindil?r, ayaga qalxib onlarla ?ox mehriban, lap dogmalari kimi g?r?sd?l?r. Leytenant Osmanov burada he? kimi tanimasa da, bir dogmasini axtarirmis kimi diqq?tl? hamini n?z?rd?n ke?irdi. Direktor oturdugu masadan b?rid?ki masanin arxasinda ?yl?s?n qarayaniz suyusirin qiz ona yaman xos g?ldi, harada, n? vaxt g?rd?y?n?, yaxud qarsilasdigini xatirlamaga ?alisdi. Dey?s?n, m??llim? qiz da ona altdan-altdan g?z qoyurdu. “Bu n?dir, yoxsa m?n vuruluram, asiq oluram?” dey? leytenant tez d? n?z?rl?rini h?min m??llim? qizdan yayindirmaga ?alisdi.
Toplanti h?y?td? t?skil olundu. ?vv?lc? m?kt?bin direktoru ?ixis el?di. ?ox danismadi, toplantiya yigcam giris verdi. Onun ardinca iki-?? n?f?r m??llim ?ixis nitqi s?yl?di, sagirdl?r s?rh?d?il?rin s?nin? yazilmis seirl?rd?n par?alar oxudular. Leytenant Osmanovun n?z?rl?ri izdihamin i?ind? h?min o qiz m??llim?ni g?zirdi ki, ?ixis ???n s?z ona verildi.
–Indi d? ?ixis ???n s?z dil-?d?biyyat m??llimi Sara B?yd?mirovaya verilir.
Sara s?hb?ti t?l?b?lik ill?rind?n saldi, tez-tez h?rbi m?kt?bl?rd? t?hsil alan m?daviml?rl? g?r?sl?rind?n b?hs etdi, bir d?f? S?rh?d Qosunlari Akademiyasinda ke?irdikl?ri g?r?sd?n, ayrilmaq ist?m?diyi xos t??ss?ratlardan danisdi.
O, danisir, leytenant Osmanovun x?yallari is? geriy? qayidirdi, onu h?min xos g?nl?r? s?yah?t? aparirdi. Osmanov bayaqdan diqq?t yetirdiyi h?min qizi xatirlayirdi, ?z? d? yaxsi xatirlayirdi.
–Indi d? s?z s?rh?d zastavasinin n?may?nd?si leytenant Osmanova – d?n?nki g?n?m?z?n q?hr?manina verilir. – Alqislar i?ind? ani olaraq fikir-x?yal al?mind?n ayrilan leytenant Osmanov ?z?n? c?ml?sdirm?y? ?alissa da t?r onu basdi, birt?h?r iki addim atib qabaga ?ixdi.
–H?mv?t?nl?rim! D?vl?t h?m d? m?k?mm?l qorunan s?rh?dl?ri il? taninar. S?rh?dl?ri qorumaq is? mill?tin ?n vacib v?zif?sidir. Biz s?rh?d?il?r d?vl?t s?rh?dl?rinin m?dafi?sini t?skil edirik. Bu isd? haminin k?m?yi olmalidir. Nec? ki, d?n?nki ?m?liyyatda, Kor Miseyibin tutulmasinda Habill? C?ms?d biz? lap yaxindan k?m?klik g?st?rdil?r. Onlar olmasaydi cinay?tkar bel? tezlikl? yaxalanib ifsa edilm?y?c?kdi. Kim bilir, bundan sonra o, d?vl?t s?rh?dl?rini ne?? d?f? pozmaga c?hd g?st?r?c?kdi, daha hansi fitn?-f?sadlar t?r?d?c?kdi. Zastava r?isinin ?mri il? Habil v? C?ms?d “s?rh?d?inin dostu” d?s nisani il? t?ltif olunurlar. Buyursunlar.
Alqis s?dalari altinda Habill? C?ms?d leytenanta yaxinlasdilar. Osmanov ?vv?lc? Habilin, sonra C?ms?d?n yaxasina d?s nisanlarini taxaraq onlarin ?lini sixib t?s?kk?r?n? etdi.
–H?r k?s ?alismalidir ki, Habill? C?ms?d kimi s?rh?d?il?r? k?m?k etsin. – Habill? C?ms?d daha gur alqis s?dalari altinda c?rg?d?ki yerl?rin? qayitdilar v? alqislar k?sildi, g?zl?r leytenanta dikildi, o, ?ixisini yekunlasdirmaliydi ki, toplanti basa ?atsin. – Sizin aranizda s?rh?d?il?rin daha bir dostu var. – Leytenantin son k?lm?si izdihami t?lat?m? g?tirdi, hami onu axtarmaga ?alisdi. Onun kim oldugunu c?rg?l?rd? axtardilar, leytenant susdu. Tapmadiqda sual dolu baxislar yenid?n leytenanta dikildi. Hami h?y?canla g?zl?di ki, g?r?s?n leytenant kimin adini ??k?c?k. – O insan haminizin yaxsi tanidigi Sara xanim B?yd?mirovadir. Onun soragini m?n h?l? Akademiyada oxuyanda almisdim. F?dakar qizcigaz m?daviml?r? ?ox k?m?klikl?r g?st?rirdi, kitabxanalardan ?z adina kitablar, lazim olan ?d?biyyat d?rslikl?ri tapib g?tirirdi, v?t?np?rv?rlik disputlarinda f?al istirak edirdi, t?l?b?l?rl? m?daviml?r arasinda m?vzu m?badil?l?ri t?skil edirdi. Hamimizin sevimlisin? ?evrilmisdi Sara. He? t?s?vv?r etm?zdim ki, burada, ucqar bir dag k?ndind? onunla rastlasa bil?r?m. Sara B?yd?mirova da “s?rh?d?inin dostu” adina layiqdir. Buyursun!
Sara xanim c?rg?d?n ?ixib sux addimlarla leytenantin qabagina yeridi, bir anliq baxisdilar. “Bu ki, Savalan babanin evind?ki s?kilin ?z?d?r” yadina d?sd? Osmanovun, ?r?kd?n g?l?ms?nd? Saranin ?z?n?, Sara da ona g?l?ms?nd?, harda is? o da Osmanovu xatirlayirdi dey?s?n.
X?yallardan ayrilan leytenant Osmanov Saraya t?r?f yarim addim atib ???nc? nisani onun yaxasina taxdi. H?zin ?s?n mehin g?cl? t?rp?tdiyi palid yarpaqlarinin yaratdigi xisiltiya b?nz?r qiriq-qiriq s?sl?r ?ixartdilar, yalniz ikisinin g?cl? esid? bil?c?yi t?rzd?, y?ni dodaq t?rp?nisind?n anlasilacaq kimi pi?ildasdilar.
“Tanidin?”
“Tanidim…”
“?hs?n!”
“Xos g?rd?k!”
Nisan taxilma m?rasimind? ?ox qisa, amma g?n?sin ?z? q?d?r isti dialoq alindi aralarinda. Bu isti h?r ikisinin sif?tini qarsdi, yanaqlar allandi. Toplanti bununla da dagildi. M?kt?b direktoru G?loglan m??llim onlari nahara d?v?t ets? d? qalmadilar. Leytenant Osmanov zastavaya qayidib olanlari mayor B?d?lova danismaga t?l?sirdi. K?ndd?n yenic? aralanmisdilar ki, o, dayandi. ?r?yi ?z?nd? deyildi dey? ayaqlari getmirdi. Ona el? g?ldi ki, m?kt?bin p?nc?r?sind?n Sara onun arxasinca baxir. “Ilahi, bu n?dir, olmaya esq? d?sm?s?m, vurulmusam? G?r?s?n, esq? d?sm?k nec? olur?” Geri qanrilib k?nd?, m?kt?b?, bir d? a?iq s?maya baxdi… “Ilahi, m?n? v?t?ni sevdirdin, v?t?ni sevm?yi ?z?m? borc bildim. V?t?n borcu canima, qanima el? hopdu ki, basqa n?y?s? yer qalmadigini d?s?nd?m! Borcumu yerin? yetirm?y? g?ldim, burda da qarsima sevgimi ?ixartdin!”
K?ndd?n xeyli aralanmisdilar, m?kt?b bir kibrit qutusu boyda g?r?n?rd?, p?nc?r?l?r is? n?qt? kimiydi, g?z?n b?b?yind?ki n?qt?d?n d? balaca. “Sara, m?n s?n? bunu ?oxdan dem?k, ?r?yimi a?maq ist?yirdim, lakin s?n bir daha qarsima ?ixmadin. He? kim inanmaz ki…”
“… g?r nec? g?z?l v?t?nim var. Borcunu yerin? yetirm?k ???n ?n ucqar yer? yollanirsan, orda da sevgin qarsina ?ixir…”
Basdasindaki s?kil
Iran t?r?fin g?mr?k m?nt?q?sini ke??nd?n sonra ?lli-altmis addim gedib dayandim. G?n?sd?n qorunurmus kimi ?limi g?zl?rimin ?st?n? tutdum – bu, m?nim ad?timiydi, g?n oldu, olmadi baxanda bel? eliyirdim. Indi d? ?razid? sira il?, sirasiz dayanan masinlara g?z g?zdirdim.
–T?briz…
–?rd?bil…
–?h?r…
D?llallarin bir-birin? qarisan s?si bas-beynimi apardi. Lap ist?dim ?ll?rim il? qulaqlarimi tixayim, h?mis? qarmaqarisiq yerl?rd?n k?nar g?z?rdim, s?s-k?y? he? usaqliqdan xoslamazdim. H?yatimda bir ne?? d?f? bel? yerl?r? tus g?ls?m d? ?yr?s? bilmirdim, haray-h?sir, vur?atlasin m?nlik deyildi. Tez bir tanis masin tapib aradan ?ixmaq, bu qaraguruh?u d?llallarin bas-beynimi aparan qarga-quzgun s?sl?rind?n canimi qurtarmaq ist?yirdim.
Tanis dey?nd? ki, basqa bir ?lk?d? m?nim n? tanis masinim olacaqdi? Burda – al?min bir-birin? qarisdigi, bes t?m?n qazanc yolunda qonsusunun da hulqumunu ?zm?y?, ayaqlarinin altina salib tapdalamaga hazir olan y?zl?rl? “ac-yalavac” in arasinda kimi taniyirdim?
Irana gedisim ???nc?, ya d?rd?nc? d?f?ydi, d?qiq yadimda deyildi. Ilk d?f? Xudaf?rind?n, qalan vaxtlari Bil?suvardan ke?misdim. He? hansinda problemim olmamisdi, ged?nd? d?, g?l?nd? d? rahatliqla adlamisdim, basiriga, cigan-vigana d?sm?misdim. Amma n?d?ns?, bu d?f? yaman ehtiyat edirdim. El? bilirdim ki, biz t?r?fi adlasam da Iran t?r?fi ke?? bilm?y?c?y?m. G?mr?k is?il?ri n?yi is? b?han? g?tirib m?ni saxlayacaq, saatlarla sorgu-suala tutub z?hl?mi t?k?c?k, sonra da geri qaytaracaqlar, qoymayacaqlar gedib niyy?timi hasil eyl?yim.
Inc?vara, bu d?f? d? rahatliqla ke?dim, he? bir ?ng?l-filan olmadi.
…M?nd?n altmis-yetmis metr aralida dayanmis bir masin diqq?timi ??kdi. S?s?sind? bizim dild?, y?ni latin ?lifbasi il? “Culfa” yazilmisdi. G?r?n kimi tanisini, qohumunu tapmis adam t?ki sevindim. Ne?? d?f? gedib-g?lm?yim? baxmayaraq Iran h?rfl?rin? alisa bilmirdim. He? danisiqlarina da alisammirdim, baxmayaraq ki, eyn?n bizim kimi danisirdilar, amma bir az s?zl?ri uzadirdilar. K?hn? kisil?r demis, o taydakilara qusum qonmurdu…
G?lm? oldugumu g?r?b h?r t?r?fd?n ?st?m? d?sd?l?r. ?agirmaqlarina baxmayaraq ?h?miyy?t verm?d?n masinlarin arasi il? ke?ib getdim. Arada h?tta biri qolumdan tutub dartdi.
–Babaamm, haraa bel? t?l?sirs?n? Indi s?ni hara gonlun ist?s? aparariq. Tez v? rahat… Day bizi b?y?nm?yib yanimizdan niy? d?z ke?irs?n?
–Babam, sizin h?rfl?rl? yazmisiq ki, bilasiinz. Xosun ??kir latin oxu, xosun ??kir kiril.
??n? d?ym?m?k, onsuz da basa d?sm?y?c?k, ya da basa d?sm?k ist?m?y?c?kdi dey? uzun-uzadi n?yi is? izah el?m?m?k, ?z?m?n d? z?hl?mi t?km?m?k x?trin? yavasca qolumdan tutanin qolunu k?nara it?l?yib yoluma davam etdim.
S?r?c? podpresind? “Culfa” yazilmis masinin yaninda dayanib ?z? m?n t?r?f? baxirdi, b?lk? d? el? m?n? baxirdi, uzaqdan ona t?r?f g?ldiyimi g?rm?mis deyildi. D?qiql?sdirm?k ???n bir d? podpres? baxdim. Indi n?z?rim? ?atdi ki, iki d?f? “Culfa” yazilib, biri kiril, biri d? latin h?rfl?ri il?. G?lm?kd?n ?z?m? g?cl? saxladim; az qala on il olacaqdi ki, kirill h?rfl?rin? “?lvida” deyib latin h?rfl?ri il? yazib oxuyuruq, amma kiril h?rfl?ri h?l? d? ekrandadir.
Sif?tind?n oxunurdu ki, s?r?c? Arazin bu tayindandi, b?lk? d? m?n? el? g?lirdi, ?z? d? danismasa bel? nax?ivanli oldugunu d?s?nd?m. N?d?ns?, fikirl?sdim ki, Arazin G?ney tayindakilar daha xossif?t, daha m?sumdular. Sovet hakimiyy?ti, rust?bi?tli davranis, t?lim-t?rbiy? onlari gerid? qoysa da fel-firildaqdan, bic-bic?ng?likd?n d? nisb?t?n k?narda saxlamisdi.
–Salam! – Yaxinlasan kimi ucadan salamlasdim.
–?leyk?m?salam. – S?r?c? bildiyim s?xs sakitc?, lap quyunun dibind?n g?l?n g?cl? esidil?c?k s?sl? salamimi cavabladi. M?n? el? g?ldi ki, o, haray-h?sirl? m?st?ri toplayanlardan ??kindiyi ???n astadan salamlasir, qorxur ki, yegan? m?st?risini d? g?lib ?lind?n alacaqlar. Ancaq y?z o tayli g?ls? d? m?n onlarin he? birinin masini il? ged?n deyildim.
Masina n?z?r saldim, salonda oturanlar vardi.
–Culfaya gedirikmi? – Podpresd?ki yaziya isar? el?dim.
–Allahin k?m?kliyi il? Nax?ivana. – Sualimi s?r?c? eyni t?rzd? astadan cavabladi.
–Sizd? sixliq olar… – Xalax?trin qalmasin astadan pi?ildadim.
–Babam, sizd? sixliq olar. – S?r?c? dill?nm?mis qulagimin dibind?n kims? s?sl?ndi, zalim oglu el? bil m?ni g?d?rm?s, yana ?evril?nd? onu g?rd?m, ?l?ng?nin, yek?p?rin biriydi.
S?r?c? g?l?ms?nd?, n? cavab verm?di, n? d? ?h?miyy?t… Sonra ke?ib s?kan arxasinda ?yl?sdi. M?n d? masina yaxinlasdim. Bir n?f?r qabaqda, iki n?f?r arxada oturmusdu. Arxa qapini a?dim, bir kisi, bir arvad idil?r.
–Salam. M?n d? otursam narahat?iliq olmaz ki? – H?r ehtimala qarsi sorusdum.
Onlardan s?s ?ixmadi.
–H?mis?ki kimidir. Niy? narahat?iliq olsun ki? – S?r?c? kefik?k v?ziyy?td? g?l?ms?nd?.
–Onda n?yi g?zl?yirik? – M?ntiqsiz d? olsa sorusdum.
–Sizi. Buyurun, ?yl?sin, ged?k.
–Ist?yirsiniz, m?n arxaya ke?im. – Qabaq oturacaqda oturan, m?nd?n bes-alti yas cavan olmasina baxmayaraq da, on-on bes kilo agir g?r?n?n kisi t?klif etdis? d? razilasmadim.
–Eyb etm?z.
Salona ke?ib oturdum, yerimi rahatladim. He? birimiz bir-birimiz? mane olmurduq.
–S?leyman. – Tanisliq verdim, amma he? biri buna ?h?miyy?t verm?di.
–Siz Culfaya gedirsiniz? – ?v?zind? s?r?c? he? n? esitmirmis kimi az qala pi?ilti il? sorusdu.
–Yox. ??dibin? gedir?m.
–Onda S?f?rlid? d?s?c?ksiniz, yoxsa T??lid??
–S?f?rlid?.
Masin yerind?n t?rp?ndi.
M?h?rr?m ?minin qirx m?rasimin? gedirdim. O, ??dibind? yasayirdi – o tayli qohumlarimizdandi.
S?r?fnis? qocam ??dibin qiziydi. ?slind?, S?r?fnis? qocamin babasigil ??dibin? bizim S?rt?n k?ndind?n k???b getmisdil?r, bunu S?r?fnis? qocam b?y?kl?rind?n, biz d? ondan esitmisdik.
Babam H?seyxan kisi S?r?fnis? qocami bahar bayrami vaxti, ??dibin?, qohumlarigil? bayramlasmaga ged?nd? g?r?b b?y?nib. Ail? qurandan sonra S?rt?n k?ndind? yasamali olublar, daha dogrusu, S?r?fnis? qocam bura g?lin g?lib.
K?ndin basqa sakinl?ri kimi t?s?rr?fatla m?sgul olurmuslar, mal-heyvan saxlayirmislar. Qisi Araz qiraqlarini, Hasani bagi, Sigirt d?zl?rini otarir, yayi Al?aliya, ?v?likliy?, Miyand?r? yaylagina qalxarmislar. S?r?fnis? qocamin dediyin? g?r?, ?? y?zd?n ?ox qoyun-ke?il?ri, on-on bes sagilan iribuynuzlu mal-qaralari variymis. Sovet h?kum?tinin dalgasi onlari yaylaqdan en?nd? vurub. Ki?ik k?ndl?rin birl?sdirilm?si, kollektiv t?s?rr?fatin yaradilmasi m?s?l?si ortaya ?ixanda H?seyxan babama bolsevik dostlarindan kims? qabaqcadan x?b?r g?tirib. Deyib b?s n? durmusan, t?z? h?kum?t g?lir, ?lind? n?yin var, hamisini alacaq, ?z?n? d? kulak damgasi il? damgalayib Sibir? s?rg?n eliy?c?k. H?seyxan babam da ha yenis?-yoxusa fikirl?sir, bir ?ar? tapa bilmir. H?kum?tl? h?kum?tlik eliy?si deyil ha… G?z?n baxa-baxa on ill?rl? z?hm?t ??kib t?s?rr?fat yaradasan, g?lib qapindan yigib aparalar, ciqqirini da ?ixarda bilm?y?s?n, bir s?z dey?mmiy?s?n. Bununla da qane olmayalar, adinin qabagina bir kulak nallayib ?z?n? g?nd?r?l?r ged?r-g?lm?z?, xaraba qalmis Sibir?. N? s?nin ail?-usagindan x?b?rin ola, n? onlarin s?nd?n… Sonra da kim harda ?ld?, ?ld?…
“Agilli fikirl?sinc?, d?li vurub ?ayi ke??r” deyibl?r. H?seyxan babam da fikirl?sm?kl? ?ixis yolu tapa bilm?y?c?yini g?r?b gec? il? t?s?rr?fatini s?r?r Arazin o tayina. S?r?fnis? qocama da tapsirir ki, hazirlasin, bir gec? d? g?lib sizi aparacam. S?r?fnis? qocamin da el? o vaxtdan g?z? yolda, qulagi s?sd? qalir, amma n? H?seyxan babam onlari aparmaga g?lir, n? d? bir x?b?rini alirlar…
Rus qaradovoylari Araz boyu m?hafiz?ni el? g?cl?ndirirl?r ki, n? o taydan b?ri, n? bu t?r?fd?n o taya bir adam ged? bilir. Sonra da ??-d?rd yerd?n tikanli m?ftill?r ??kib bird?f?lik ?laq?ni k?sirl?r. H?seyxan babam o tayda qalir, S?r?fnis? qocam da iki k?rp? usaqla bu tayda.
–Dey?s?n buralara birinci d?f?dir g?lirsiniz? – S?r?c?n?n s?si m?ni fikird?n ayirdi.
–Nec? ki? – Sualin m?nasini basa d?sm?diyimd?n d?qiql?sdirm?k ist?dim.
–Hee??! Bel? g?r?n?rs?n?z. – S?r?c? cavabladi. – Fikriniz, diqq?tiniz gerid?di. El? hey Araz t?r?f? baxirsiniz…
–H?… el?dir… Fikir-x?yal insani rahat buraxir ki…
–H?l? xeyli yol ged?c?yik. Bir ist?yiniz olsa, utanmayin, deyin. ?ay-filan, ayaqyolu…
Dinm?dim. Bayaqdan he? fikir verm?misdim, indi baxdim ki, b?yr?md?ki arvadla kisi xisin-xisin danisirlar. Qabaqda oturan da, masallah, div yuxusuna getmisdi, bir xorultu-n?rilti salmisdi ki… Deyirdin b?s, bu d?qiq? masinin hava filtirl?rini sorub i??riy? g?tir?c?k.
Basa d?sd?m ki, s?r?c?y? s?hb?t el?m?k ???n yol yoldasi lazimdi, amma bu, indiki halda m?nlik deyildi. He? bir s?z dem?d?n ?z?m? bayaqki s?mt? ?evirdim. S?r?c? d?, dey?s?n, bunu basa d?sd? v? daha he? bir s?z dem?di.
…S?r?fnis? qocam ?mr?n?n sonunad?k s?ks?k? ?st?nd? yasadi, gec? d?, g?nd?z d? g?z? Xa?amas yalinda, qulagi xos x?b?r soraginda qaldi. S?ks?nbesi adlayib, doxsani haxlayanda artiq n? dizind? t?p?r qalmisdi, n? ?r?yind? yag. ?ti d? ?rimisdi, bir s?m?k, bir d?riydi. Amma ?midini ?zm?misdi, el? hey g?z? yol ??kirdi, bayatilarla ?z?n? t?skinlik verirdi: “Haminin ged?ni g?ldi, b?s m?nim ged?nim hani?”
…Bir g?n x?b?r g?ldi ki, b?s hami Arazin qiragina toplassin, tikanli m?ftill?ri qirib dagidacaqlar. H?kum?tin z?if vaxtlariydi, ?lk? daxild?n dagilirdi. Bir t?r?fd?n d? erm?nil?rl? dava qizismaqdaydi. Ancaq he? kimin aglina g?lm?zdi ki, tikanli m?ftill?r qirila bil?r. Yatsaydin, he? yuxuna da girm?zdi bu. Amma bu bel?ydi, s?n dem?, tikanli m?ftill?rin qirilmasi il? d? h?kum?tin dagilmasinin s?r?tl?nm?si baslayacaqdi.
Hamimiz Araz ?ayinin qiragina toplasdiq. Qonsu k?ndl?rd?n d? axisib g?lmisdil?r, usaqli-b?y?kl? bir ne?? y?z adam olardiq. Bununla bel?, c?r?timiz n? idi ki, tikanli m?ftill?r? yaxin ged?k. T?s?vv?r etdiyimiz kimi deyildi, tikanli m?ftill?r boyunca s?rh?d?i ?sg?rl?r d? d?z?lm?misdi, yalniz s?rh?d?i q?ll?sind?n bir ?sg?r durbinl? bizi m?sahid? edirdi.
S?rh?d xofu h?l? d? canimizdaydi. Biz he? vaxt s?rh?dd? yaxin getm?zdik. M?cburiyy?t qarsisinda s?rh?d boyu addimlayanda da o taya – Iran t?r?f? baxmaz, he? qolumuzu bel? t?rp?tm?zdik. D?f?l?rl? bel? hal oldugundan s?rh?d?il?r mal-heyvan otaran k?ndlini tutub zastavaya aparmis, sorgu-sualla z?hl?sini t?km?sd?l?r.
“Ay, n? bilim, s?n Irana isl?yirs?n, agents?n, spionsan. ?linl? Irana isar? verirdin. De, g?r?m harda, kiminl? g?r?s?rs?n? S?n? n? q?d?r pul verirl?r?” Bir s?zl?, basini asagi salib k?nd?iliyini ed?nin d? bes d?qiq?nin i?ind? k?nd?iliyini burnundan g?tirir, bu isiqli d?nyaya g?ldiyin? pesman qoyurdular.
Indi bizim c?r?timiz n? idi ki, s?rh?d? yaxin ged?k, ya tutalim, ?limiz? k?lb?tin alib tikanli m?ftill?ri qiraq, dir?kl?ri asiraq. ?ox da ki, yuxaridan sifaris g?lib. G?zl?y?k, qoy ?zl?ri g?lib ?ixsinlar. G?r?k tikanli m?ftill?ri nec? qirirlar.
