Nar ?ubugu
?li B?y Az?ri
Bu hekay?l?r toplusunda m?asir Az?rbaycan yazi?isi, Az?rbaycan yazi?ilar birliyinin ?zv? "X?zan" ?d?bi jurnalinin bas redaktoru ?li B?y Az?rinin m?xt?lif vaxtlarda yazdigi hekay?l?ri verilmisdir. Kitabda canli b?s?riyy?tin ?z? il? yasatdigi sevgi-m?h?bb?t, etibarliliq kimi ali anlayislarla yanasi, h?r bir insanin c?miyy?t qarsisinda tutdugu yerin, ?z?nd? dasidigi v?t?ndasliq borcunun ?h?miyy?ti t?r?nn?m olunur. Kitabda balacalar ???n maraqli ola bil?c?k hekay? d? var.
?li B?y Az?ri
Nar ?ubugu
Qirgig?z S?m?nd?r
Qizmar yay g?nl?ri bir-birini ?v?zl?dikc? Qirgig?z S?m?nd?rin yuxusu ?rs? ??kilirdi. Bel? istil?rin sonu m?tl?q yagisla m?sahid? olunacaqdi. Birc? d?f?, lap el? birc? saatliga da olsa yagis yagmaliydi, ?z? d? sidirgi. D?d?-babadan sinaqdan ?ixartmisdilar. Z?mid? bi?ilmis ot m?r?y? dasinmasaydi, qalib islana bil?rdi. Yagis aramsiz yagsaydi lap qaraldib ??r?d? d? bil?rdi, ondan sonra da at getsin, hansi heyvan ??r?m?s, kifl?nmis, qaralmis ota agiz atacaqdi?
Odur ki, tezd?n obasdan durub ?z qoydu qonsu k?ndl?r?, at, qatir axtarmaga. Kim? ?z tutdusa, ?li bosa ?ixdi. Indi isin qizgin ?agiydi, hami qisa t?dar?k g?r?rd?, ot, yarpaq dasiyirdi. K?nd yerind? kim idi kim? at, qatir ver?n. N? olsun ki, ona s?z vermisdil?r…
Bel?c?, Qirgig?z S?m?nd?r ?? g?n g?zdi, tanidigi, s?z?n?n ke??c?yini g?man etdiyi yeddi-s?kkiz k?nd? bas ??kdi, ancaq niyy?ti hasil olmadi. K?ndl?rind?n d? xeyli aralanmisdi, b?lk? d? otuz-qirx kilometrd?n ?ox olardi. ?li ?t?yind?n uzun kor-pesman geri qayidirdi. Bir xeyli yol g?lib yorulmusdu, nec? dey?rl?r, lap ?ld?n-ayaqdan d?sm?sd?, dizl?rind? taq?t qalmamisdi, daha ayaqlari da s?z?n? baxmirdi. Acliq da bir yandan ?h?dini k?sirdi, ?r?yi u?um-u?um u?unurdu.
Axsamt?r?fi olardi. Qarayazi mes?sinin gir?c?yind? t?st? qalxdigini g?rd?. “Balam, bu n? t?st? ola bil?r? Indi buralarda ferma-zad da qalmayib, hamisi G?d?b?yin, S?ms?ddinin, Bor?alinin yaylaqlarina qalxib”, – dey? fikrind?n ke?irdi.
Vaxt itirm?yib tez ?z?n? yetirdi ora. N? g?rs? yaxsidir?!
G?rd? ki, yasi qirx-qirx bes arasi qivrimsa?, ses?big bir adam ocaq qalayib, ?z? d? ocaqdan bir az aralida s?fr? a?ib oturub nahar el?yir. Ati da ondan bir az aralida otlayir.
Lap yaxina g?ldi, baxdi ki, s?fr?, n? s?fr?. Kartof, yumurta soyutmasi, pendir, yaninda da t?z? g?y-g?y?rtisi; ??l kisnisi, x?z?z, k?v?r… ?r?yind?n ke?di ki, bir “nus olsun” deyib ?z? d? s?fr?y? ?yl?ssin. Tez d? fikrind?n dasindi: “Ey dili qafil, bu adam bura adami deyil, nab?l?ddir, g?r?n?r, gec?ni d? burda qalacaq, ocagi da qalayib ki, migmigalar, agcaqanadlar, ditdilil?r g?lib onu yem?sin…”.
– Nus olsun! – dedi v? ucadan, ?z? d? yogun s?sl? sorusdu. – Ay adam, kims?n, buralarda n? g?zirs?n?
Adam tez ?z?n? yigisdirdi, el? z?nn etdi ki, g?l?n mes?b?yidir, bir az qorxuya d?sd?.
– N? el?y?c?m? He? n?. G?r?rs?n ki, ??r?k yeyir?m. – N? fikirl?sdis?, s?z?n? bir az ara verib dedi. – Ajdigin var, g?l qonaq ol.
Qirgig?z S?m?nd?r? d? el? bu lazim idi. Tez ??m?lib oturdu s?fr?nin qiragina. Lavasi g?t?r?b arasini pendirl? doldurdu. ?st?n? d? g?y-g?y?rti qoyub b?rm?l?di, d?rm?k el?di. Basdi agzina, ovurdlarini sisird?-sisird? sirin-sirin ?eyn?yib uddu. Arxasinca kartof soyutmasi, onun dalinca da iki yumurta yeyib qarnini b?rkitdi. G?zl?rin? isiq g?ldi.
– S?fr?n a?iq, ruzin bol olsun! – dedi.
G?zl?rini s?fr?d?n qaldirib aralida otlayan ata baxdi. “P?rv?rdigar?! S?n he? vaxt m?ni darda qoymamisan, dar macalda olsa da ?z?n imdadima yetmis?n. S?k?r yaranisina!”. ?r?yind? Tanriya qabagina ?ixartdiqlarina g?r? dua etdi.
N?z?rl?rini bir xeyli atin ?z?rind?n ??km?di. At, ?z? d? n? at. K?h?r at, min ?st?n?, d?sm? yer?, ancaq ?ap. Adam he? bel? ata y?k vurmaga da qiymaz. B?s neyl?m?li? M?cburiyy?t insani ?ox sey? vadar edir. G?l indi qism?tind?n qa?. Tanri ?z? qabagina at ?ixardib. At yox e, b?sl?nmis k?hl?n, cilovu da basinda. Cilovun ucuna bir k?ndir baglanib. K?ndir g?lir-g?lir, adamin ayaginin yaninda yer? basdirilmis d?mir mix?aya baglanir.
– H??, s?n he? dem?din axi… kims?n? Buralarda n? g?zirs?n? – Qirgig?z S?m?nd?r bir d? sorusdu.
– Yol adamiyam, agrin alim. Varib o t?r?fl?r? ged?siy?m. – ?li il? Qarayazi mes?sinin anri t?r?fl?rini, daglari, yaylaq yerl?rini g?st?rdi. – G?rd?m ki, gec? d?s?r, dedim el? burda gec?l?s?m yaxsidir. Tezd?n obasdan ged?r?m. Gec?yk?n gedib yolu tapammaram. At da ki, xamdir, h?rk?b eliy?r, m?ni yixar.
– Ay?, agrin alim, b?s qorxmursanmi, gec? g?lib atini ogurlayarlar?
Qirgig?z S?m?nd?rin bel? yumsaq, bir az da m?lh?m danisigini ciddiliy? almadan zarafat kimi basa d?sd?, el? o t?rzd? d? cavab verdi:
– Ati h?r?kl?mis?m, mixi da dizimin dibin? basdirmisam. Kim g?lib ogurlayacaq?
– M?nim kimi yoldan ke??nin biri…
– S?n d? s?z dedin d?… G?z?m g?r?-g?r? hancari g?lib ogurlaya bil?rl?r?
– Indi m?n g?st?rim, s?n d? tamasa el?. G?st?rimmi?
– G?st?r g?r?m. – Bigalti qimisdi.
– Dem?li, ogru ehmal-ehmal g?lir, yaxinlasib dizinin dibind?n mixi ?ixardir. – Qirgig?z S?m?nd?r ehmalca durub ona yaxinlasdi, dartib mixi ?ixartdi, k?ndird?n aralayib adama uzatdi. – S?n h?l? bu mixi bir tut.
Adam h?l? d? n? bas verdiyini anlamadan bir usaq maragiyla Qirgig?z S?m?nd?r? baxa-baxa mixi aldi.
– K?ndiri d?, bax bel?c? d?st?l?yir. – K?ndiri d?st?l?y?-d?st?l?y? atin yanina g?lib y?h?r? bagladi.
– Tuxu, tuxu… – deyib atin yalmanina bir-iki d?f? sigal ??kdi.
Sonra ayagini ?z?ngiy? basib qalxdi atin belin?. El? ki, ati mindi, baxib g?rd?, adam, ?lind? mixca quruyub qalib yerind?.
– N? quruyub qalmisan? – Ona t?pindi. – Bir t?rp?ns?n?, qirisigin a?ilsin. ?lind?ki qam?ini da b?ri el? g?r?m, h?l? s?nin atin nec? qa?ir. Deyirs?n xamdi, k?hl?ndi, n? bilim n?di…
Adam yerd?n qalxib ata yaxinlasdi. Qam?ini ona uzatdi. Qirgig?z S?m?nd?r qam?ini alan kimi ucadan s?sl?ndi:
– Di salamat qal, m?n getdim. On g?nd?n sonra g?lib atini G?yyurddan sag-salamat geri g?t?r?rs?n.
– Axi he? adinizi da dem?diniz… – Adam, sanki yuxudaydi, indi ayildi.
– Adim S?m?nd?rdi, m?ni bu mahalda tanimayan yoxdur, kimd?n sorussan, nisan ver?c?k.
– S?m?nd?r?! ? kisi, b?lk? o m?shur at ogrusu Qirgig?z S?m?nd?r s?ns?n?
– D?z tapmisan, ?z?d?r ki, var. – Tanisliq verdi.
– Baloyun basina dolanim, ay S?m?nd?r, m?ni d? al t?rkin?, burda qoyma, bir d? o boyda yolu payi-piyada g?lm?yim. – N? fikirl?sdis?, s?z?n? bir az ara verdi. – Otun varsa, onu da ?z?m dasiyaram…
Qirgig?z S?m?nd?r el?-bel? ad qazanmamisdi, q?ns?r? ?ixib g?z?n? qiyib baxdimi, b?sdi. Ona g?n kimi aydindi, harda mal otlayir, harda at, qatir, harda da heyvan. G?z?nd?n he? n? yayinmazdi. Mahalda onu tanimayan yox idi – m?shur at ogrusuydu. ?z? at, ess?k, qatir saxlamazdi. “N?yim? g?r?kdi, artiq x?rcdi, on-on bes g?n y?k dasitdiracam dey?, il boyu at-qatir b?sd?m?liy?m? Lazim olanda birinin ati, ess?yi il? dasiyaram”, deyirdi. Ogru olmagina ogruydu, amma basqa ogrular kimi deyildi. Ild? ikic? d?f? ogurluga ged?rdi, bir yayda, bir payizda. ?z? d? gedib yeddi-s?kkiz k?nd o t?r?fl?rd? at, qatir ogurlayardi ki, yiy?si soraqlasa-soraqlasa g?lib tapana kimi isini g?r?b qurtarsin. Yayda ot, yarpaq, payizda da odun dasiyardi. Bax, onun ogurlugunun q?rib?liyi bundaydi.
Xeyli vaxtdi, ogurlugun dasin atmisdi. K?nd camaati, el? iki qonsu k?ndin kisil?ri d? ?zl?ri raziliga g?lib kisi kimi s?z vermisdil?r ki, m?vs?md? n?vb? il? onlarin at, qatirlarindan istifad? etsin. Ancaq n? etm?li? Kim ?z y?k?n? saxlayib atini Qirgig?z S?m?nd?r? ver?c?kdi?
H?rd?n d? deyirdil?r ki, onun isini Allah ?z? sahmanlayir.
Bu d?f? d? bel? alindi. G?r?n?r, yen? Tanri ?z? r?va bildi, yoxsa bu boyda ogurluq isini d?z?b-qosmaqmi olardi?
Qaygikes qoca
S?s? yuxudan ayildim, qapinin z?ngi dayanmadan ?alinirdi. S?nb? g?n? idi, yatib dinc?l?c?kdim. H?r g?n s?h?r obasdan yuxudan alayarim?iq qalxib s?h?rin o basina is? getm?k, axsam da isd?n sonra yenid?n o boyda yolu avtobuslarda sallasa-sallasa, metronun sixliginda, basabasda gedib-g?lm?k m?ni ?ld?n salmisdi. Birc? ?midim istirah?t g?nl?rin?ydi ki, yatib dinc?l? bilirdim, o da evin ?sasli t?mizliyind?n basqa bir hoqqa ?ixmasaydi… Ancaq, n?d?ns?, ?t?n bir il ?rzind? h?l? dalbadal iki g?n dinc?ldiyim olmamisdi, h?r d?f? n?s? bir is ?ixmisdi.
C?ld yatagimdan qalxdim. S?h?rin bu alatoraninda m?ni narahat ed?n kim ola bil?rdi? Ilk aglima g?l?n su sizmasi oldu. C?ld hamama v? ?d?bxanaya baxdim, h?r sey qaydasindaydi. Ordan ?z?m? atdim m?tb?x?, bird?n, Allah el?m?mis, n?s? yanar, ya qaz sizmasi ola bil?r. S?k?r, burada da salamat?iliqdi, h?r sey ?z qaydasindaydi.
Qapinin z?ngi is? lap iliyim? isl?yirdi. El? gec? paltarinda d?hliz? y?y?rd?m.
– G?ldim e.., g?ldim. – S?sl?ndim ki, b?lk? z?ng d?ym?sini basan esid?, ?l saxlaya, amma o da h?r kimidis?, inadindan d?nm?rd?.
M?cbur olub gec? paltarinda qapini a?dim.
Ariq, h?nd?rboy kisi il? ?zb??z qaldim, taniyirdim, adi da Muxtar idi, qonsu blokda yasayirdi, h?rd?nbir binanin h?y?tind? rastlasirdiq. Salam?leykimiz olmasa da bir-birimizi taniyirdiq, bilirdik ki, bir binada yasayiriq. N? ?z?nd?n, n? d? adindan xosum g?lirdi. "Ay s?n? ad qoyanin… demisdim… ?sl muxtar olmali adamlar qalmisdi qiraqda, bu adam muxtarliq edirdi…".
Muxtar kisinin qoltugunda qovluq variydi, bildim ki, el?-bel? g?lm?yib, n?s? isi var.
– ? kisi, noolub? – Salamsiz-k?lamsiz yeridim ?st?n?. – Qoymazsan yatib dinc?l?m. Bilmirs?n ki, m?n is adamiyam, ancaq s?nb?-bazar g?n? dinc?l? bilir?m.
– El? m?n d? ona g?r? tezd?n g?lmis?m. N? vaxt g?lir?m, evd? yoxsan. Qonsulardan sorusuram, deyirl?r, is? getmis?n.
– H?, n? m?s?l?di? N?y? g?lmis?n?
– ?vval?, salam. – He? t?mkinini pozmadan davam el?di. – M?n bu boz binada yasayan sakinl?rin etimadi il? imza toplayiram.
Muxtar kisini h?m d? demaqoq kimi taniyirdiq. Bir problem-zad olanda ora-bura z?ng vurur, lazim g?l?nd? ?riz? yazib g?nd?rir, isi yoluna qoydurardi.
– N? imza? – T??cc?bl? sorusdum. – Indi d? m?nd?n demaqoqluq etm?k fikrind?s?n? Zibili aparib atmamisam? Suyu a?iq qoymusam, axib qonsularin m?nzilini batirib? Lifti zibill?mis?m? Kommunal ?d?nisi vaxtinda ?d?m?mis?m?
Muxtar kisini tez-tez Tofiql? birlikd? g?r?rd?m – komendant Tofiql?. Ikisi d? bir ??km?nin taylariydi, he? se?ilmirdil?r. Birc? f?rq Muxtar kisinin yasli olmasiydi, az qalirdi s?ks?ni haqlasin… Tofiqin d? yasi az olmazdi, yetmisi ?oxdan haqlamis olardi. H?r ikisinin isi-g?c? onun-bunun arxasinca baxib qeyb?tini qirmaqdi.
N? is?… H?r ikisinin ?z?n? g?rm?k ist?mir adam. Deyir?m birc? n? olaydi, bunlarin ?z?n? m?rd?sir tez yuyaydi…
– N? imza, Muxtar kisi? – Baxdim ki, Muxtar kisi qabagimda karixib qalib, matdim-matdim m?n? baxir, sonra gedib m?n? d? s?z qosmasin ki…
Basi il? isar? verdi. Bunda istaha bir bax?! Ev? ke?m?k ist?yir kaftar.
– Yox! – ??mkirdim. – Ev? olmaz. N? s?z?n var, burda de.
– Bax! – Muxtar kisi qoltugundaki qovluga isar? verdi. – Burda b?t?n s?n?dl?r var. G?r?k g?st?rim ki, oxuyub qol ??k?s?n.
– Eybi yoxdur. Oxumadan qol ??k?r?m. S?n el? burda g?st?r, n? yazdigini de, s?n? inaniram…
– Olmaz! – Muxtar kisi ?l ??km?di, inadkarliq g?st?rdi. – Bir bel? adamin evin? girmis?m. S?n indi m?ni evin? buraxmayacaqsan? N?d?n qorxursan? M?n s?ks?ni ?oxdan haqlamisam. Bilirs?nmi?
– Ist?yirs?n lap doxsani, y?z? haqla, n? isim? qalib.
– Imkan ver, ke?im i??ri. – Muxtar kisinin dir?sm?si lap ciddil?sdi. – S?ni orda basa salaram.
– Indiy? kimi g?rm?s?n, ya esitmis?n ki, bir adam m?nim qapimdan i??ri ayaq basib?
– Isim-g?c?m qurtarib, durub s?ni g?d?c?y?m. – Muxtar kisi g?l?ms?nd?. – Ist?yirs?n h?r g?n qonaqliq el?, qohumlarin, dostlarin gec? d? qonaq qalsinlar, ?ixib evl?rin? getm?sinl?r.
?lq?r?z, g?rd?m ki, Muxtar kisi lap dir?sib, ?l ??kmir, razilasdim.
– Yaxsi, ke?. – Dedim. – Ancaq m?tb?x?. ?z? d? s?n?dl?ri tez g?st?r?c?ks?n, qol ??k?c?m, g?t?r?b ?ixacaqsan.
Muxtar kisini i??ri buraxib qapini bagladim. M?tb?xin yolunu ona g?st?rdim. O, ayaqqabisini, g?d?k??sini ?ixarib m?tb?x? ke??n? kimi otaga g?lib ?st paltarimi geyindim. H?r ehtimala qarsi v?siq?mi d? g?t?r?b m?tb?x? g?ldim. Muxtar kisi qovlugunu masanin ?st?n? qoyub i?ind?ki b?zi kagizlari ?ixartmisdi.
– Bax, bu ?riz? s?h?r sovetinin s?dri c?nabinadi – boz binanin sakinl?ri adindan, – dey? Muxtar kisi izahat verm?y? basladi. – Yazib xahis edirik ki, asagida – d?mir yolun qiraginda m?skunlasmis m?cburi k??k?nl?rin evl?rin? ged?n yolun yerini d?yisin, bizim binanin qabagindan gedib-g?lm?sinl?r. Iki qonsu binanin sakinl?ri d? biz? qosulacaqlar. K?nd adamidirlar, yerisl?rini-duruslarini bilmirl?r. Zibill?rini d? g?tirib bizim binanin sakinl?ri ???n n?z?rd? tutulmus m?is?t tullantilari qablarina atirlar. Biz bu xosag?lm?zlikl?r? ?oxmu d?zm?liyik?
?riz?ni t?l?mt?l?sik g?zd?n ke?irdim. Muxtar kisi dediyi kimi, h?r seyi t?fsilati il? yazmisdi, h?l? bes d? ?st?n? qoymusdu. Sonda da bel? bir qeyd etmisdi: "Artiq d?r?c?d? xahis edirik, yolun yerini d?yisdir?siniz, biz asagida imza ed?nl?r bu biabir?iliga daha d?z? bilm?rik…".
– Muxtar kisi, b?s niy? t?klif vermirsiniz? Demirsiniz ki, yolu hara d?yism?k olar? – Sorusdum v? ?z?m d? fikirl?s?-fikirl?s? qaldim, ger??kd?n yolu hansi t?r?f? d?yism?k olardi.
M?nc?, yolu d?yism?k m?mk?ns?zd?. Binanin sol t?r?find?n m?h?ll?y? ged?n yol hansisa idar? t?r?find?n tutulmusdu, h?nd?r hasar lap d?mir yolun qiraginad?k ??kilmisdi. Sag t?r?fd?n d? bizd?n sonraki iki bina qurtaran yerd? basqa bir qaraj ?razini tutmusdu, orda da iritonnajli masinlar saxlanilir, h?m d? t?mir-xidm?t isl?ri h?yata ke?irilirdi. Oradan da yol salmaq m?mk?n deyildi.
– M?n? n? var! Hara d?yis?c?kl?r, qoy d?yissinl?r.
– G?lin, ?z aramizda el?-bel? g?t?r-qoy ed?k, – dey? t?klif verdim.
– Onlar v?zif?d? oturublar, qoy onlar da baslarini isl?tsinl?r.
