Социалисттик коом, – деп к?рс?тк?н В. И. Ленин коомдун бардык м?ч?л?р?н?н толук жыргалчылыгын жана алардын эркин ?н?г?ш?н камсыз кылат. Социализмдин тушунда керект?? байлыктарын ?ст?р??, мунун ичинде материалдык байлыкты ?ст?р?? эч бир максатсыз эле ишке ашырыла бербейт.
?н?кк?н социалисттик коомго, жала? гана эко- номиканын жогору болушу эмес, анда жетилген социалдык-саясий мамилелер, а?-сезимд??л?кт?н жогорку де?гээли, илимдин, маданияттын, турмуш-тиричиликтин ар тараптан г?лд?п ?с?ш? да м?н?зд??. Ошондуктан Совет адамдарынын а?-сезиминдеги, турмуш-тиричилигиндеги ?тк?нд?н калдыктары, саркындылары менен келишпес к?р?ш ж?рг?з?? партиялык, советтик, чарбалык жана коомдук уюмдардын биринчи баскычтагы маанил?? милдеттери болуп саналат. Бул ?т? маанил??, актуалдуу проблемалык милдеттерди учурунда чеч?? коммунисттердин, комсомол жаштардын, активисттердин, интеллигенттердин к?чт?р?н бириктир?? менен гана ж?з?г? ашырууга болот.
Айылдык эмгекчилердин турмуш-тиричилик маданиятын жогорулатууда, калк жашаган пункттарды б?г?нк? к?нд?г? тейл??н?н талабына карата ын?гайлаштырууда, жашоонун шартын жакшыртууда, эмгекчилердин эмгектен??с?н, эс алуусун уюштурууда, адамдардын а?-сезиминдеги жана ж?р?ш- турушундагы ?тк?нд?н калдыктарын, саркындыларын жоюуда Тянь-Шань районунда бир кыйла тажрыйбалар топтолгон.
Бул китепчеде де?из де?гээлинен 2000 метрден бийик турган тоо арасындагы райондун эмгекчилеринин социалдык турмушунда, маданиятында болуп ?тк?н ири ?зг?р??л?р ж?н?нд?, турмуштун социалисттик образынын орношу ж?н?нд? с?з болот.
Бул брошюрада айылдык турмуштун бардык ч?йр?с?н кайра куруунун негизги факторлору: эко- номиканы ?н?кт?р??, соода, медициналык жактан айылдык эмгекчилерди тейл??н?н, маданий агартуу мекемелеринин иштеринин де?гээлин жогорулатуу, калктын турмушуна жа?ы салттарды киргиз??, айылдык эмгекчилердин турмуш-тиричилик маданиятын к?т?р?? боюнча партиялык, коомдук уюмдардын ж?рг?з?п жаткан иштери баяндалат.
Совет коомунун ?н?г?ш?н?н азыркы этабында коммунисттик партиянын жетекчи ролу ?с?п жаткандыгы м?н?зд??. Ошондуктан жергиликт?? партиялык иштин к?нд?л?к практикасын ?йр?н??, жыйынтыктоо, илимий анализ бер?? менен алдынкы, пайдалуу тажрыйбаларды жайылтуу объективд?? зарылчылык болуп саналат. КПСС Борбордук Комитетинин Генеральный секретары, СССР Жогорку Советинин Президиумунун Председатели жолдош Л. И. Брежневдин тарыхый зор мааниси бар «Кичи жер», «Кайра жаралуу», «Дын жер» деген эмгектери, айыл-кыштактагы социалдык ?згер??л?рд?, партиялык иштин негизги участогу болгон райондун экономикасын, эмгекчилердин турмуш-тиричилигин, маданиятын жогорулатууда ж?рг?з?лг?н жумуштарды изилдеп ?йр?н??д?, авторго эбегейсиз зор жардам к?рс?тт?.
Райондун жана областтын масштабында ж?рг?з?л?п жаткан иштерди жана тажрыйбаларды жалпылап-жыйынтыктаган эмгектер республиканын китеп басмасынан кийинки мезгилдерде к?б?р??к чыга баштады. Бул эмгектер район аралык тажрыйба алмашууда ?т? маанил?? экени белгил??. Алардын ичинен 1974-жылы жарык к?рг?н Т. К. Кошоевдин «Социалдык-маданий курулушка жетекчилик кылуу боюнча эмгекчилер депутаттарынын Советтеринин иши» аттуу китебинде социалдык-маданий курулушка жетекчилик кылууда советтик уюмдардын жургузг?н иштери ж?н?нд? окурмандар менен кенири пикир алмашат. Шаар менен айыл-кыштактын, акыл
эмгеги менен к?ч эмгегинин ортосундагы журуп жаткан жакындашуу жагынан, советтик адамдардын турмушунун маданий де?гээлин к?т?р?? жагынан областтагы топтолгон тажрыйбалар ж?н?нд? баяндалат.
Социалисттик Эмгектин Баатыры К. Акназаровдун 1976-жылы басылып чыккан «Биздин башкы камкордук деген китеби жерди сарамжалдуу пайдалануу, интенсификациялоо менен жалпы эле Дыйканчылыктын маданиятын жогорулатуудагы жетишкен ийгиликтери жана аны камсыз кылууда партиялык, советтик уюмдардын ж?рг?зг?н иштери ке?ири баяндалган.
Бул эмгектерде баяндалган ?рн?кт?? иштер, алдынкы тажрыйбаларды эске алуу менен ушул китепчении автору Тянь-Шань районунун ?зг?ч?л?г?н? байланышкан проблемаларды чеч?? тажрый баларынан, тоолуу райондун ?з?н?н ?н?г?? жолундагы ?лг?л?? эмгектеринен, жетишкен ийгиликтеринен жана келечекке карата умтулууларынан баян бер??г? аракет жасалды.
Ал эми Тянь-Шань районунун айрым алдынкы чарбаларынан экономикалык, талдоого алынган, б. а. колхоздук маданий ?с?шт?р? жыйынтыкталып-жалпыланган бир катар эмгектер масштабда республикабыздын басмасынан жарык к?рд?. Тянь- Шань районунун Октябрь революциясы орденд?? «Жаны-Талап» колхозунун председатели Э. Дайракуновдун 1972-жылы жарык к?рг?н «?с?? жолунда», деген китепчелери 1976-жылы басмадан чыккан «Колхоздогу эмгекчилердин авангардында» колхоздун экономикалык ?с?ш?нд?г? жетишилген ийгиликтер тууралу, аны ж?з?г? ашыруунун башында турган коммунисттердин иштери ж?н?нд? баяндалган. Ы. Турсунов 1970-жылы «?н?г?? жолунда» деген китепчеси аркылуу ушул райондун Куйбышев атындагы колхозунун экономикалык ?с?шу ж?н?нд? с?з козгогон. Ушул жогорку эки колхоз ж?н?нд?г? эмгектерде райондун калган чарбалары тууралу, жалпы эле Тянь-Шань районунун буткул экономикалык ?н?г?ш?, социалдык ?н?г??догу шарттар, айрыкча маданий-тиричилик жагындагы к?рд??лд?? ?зг?р??л?р ж?н?нд? с?з болгон эмес.
Ошондуктан бул китепчеде социалдык-маданий курулушка жетекчилик кылууга, селолук калктын турмуш-тиричилик маданиятын к?т?р??д?г? жаратылган ийгиликтерге жана райондун алдында турган милдеттерге токтолуу, бул багытта эмгекчилерди тарбиялоодо саясий-идеялык иштердин жолго коюлушу ж?н?нд? белгил?? ?лч?мд? талдоо ж?рг?з??г? аракет жасалды.
Кыргызстан Компартиясынын Борбордук Комитетинин биринчи секретары жолдош Т. У. Усубалиев «Ленинизм элдердин достугунун жана туугандаштыгынын улуу булагы» деген эмгегинде мындай деп жазат. «Кыргызстандын эмгекчилери закондуу т?рд? да?ктуу же?иштердин жана жетишкендиктердин басып ?тк?н жолуна сыймыктануу менен к?з чаптырышат. Социалдык экономикалык жана рухий турмуш жактан 50 жыл ичинде алардын же?ип алгандары чынында да укмуштуудай чо?.
Биздин республикабыздын ар биринин коомдук ?нд?р?шт?н жана маданияттын белгил?? бир жагынан жетишкен к?р?н?кт?? ийгиликтери ушул республиканын жумушчуларынын, колхозчуларынын, интеллигенциясынын к?ж?рм?н эмгегинин гана натыйжасы болбостон, ошону менен бирге б?ткул совет элинин биргелешкен эмгегинин да натыйжасы болгонун абдан баса белгилеп кет?? керек. Биздин жалпы ийгиликтерибиз бардык улуттардын жана элдердин эмгекчилеринин социалисттик ?з ара жардамдашуусунун аркасында, алардын бузулбас саясий, социалдык-экономикалык жана идеялык жалпылыгынын аркасында м?мк?н болуп олтурат».
Тоо койнунда жайланышкан Тянь-Шань району нун айыл-кыштактарында Совет бийлигинин жыларында болуп ?тк?н социалдык-экономикалык ?зг?р??л?р жана маданий жагындагы т?п-тамырынан берки кайра куруулар биздин Родинабыздын бардык райондорунда эле кездеш??ч? жетишкендиктерден экендиги талашсыз.
ТОО КОЙНУНДАГЫ СОЦИАЛДЫК-ЭКОНОМИКАЛЫК ?ЗГ?Р??Л?Р ЖАНА МАДАНИЙ КАЙРА КУРУУЛАР
Улуу Октябрь социалисттик революциясынын же?иши, адамдарга чыныгы эркиндикти бер?? менен ошол эле убакта коомдук мамилелердин бардык системаларын т?п-тамырынан бери ?зг?рт??н?н башталышы болду.
Революцияга чейинки Кыргызстандын социалдык т?з?л?ш? жагынан к?п укладдуулугу революциячыл кайра т?з??л?рд?н ж?р?ш?нд? бир катар татаал проблемаларды койду жана аларды чеч?? айыгышкан тап к?р?шт?рд?н кырдаалында ?тт?. Кыргызстандагы эксплуататордук таптын басымдуу б?л?г?н т?зг?н феодалдар жердин Октябрдын алдында, ?нд?р?ш каражаттарынын дээрлик бут баарын ээлешип, дыйкандар массасы а?осуз эзилип келген. Бул коомдук-социалдык мезгилдеги феодалдык-патриархалдык, структура ар т?рд?? урук-туугандык сыяктуу татаал, ар кандай чиелешкен мамилелер революциячыл кайра т?з??л?рд?н ?зг?ч? кырдаалда ?т?ш?н шарттаган.
Совет бийлигинин биринчи жылдары Кыргызстанда турмуш-тиричилик укладынын ?зг?ч?л?г?, революциячыл кайра куруулардын тере?деши, экономикалык, социалдык, маданий жана турмуш-тиричилик проблемаларын чеч??н?н ж?р?ш?нд? таптык к?чт?рд? тере? дифференциялоо жана поляризациялоо зарылдыгын талап кылды.
Социалисттик кайра куруулардын темпи жана революциянын андан аркы салтанаттары кыргыз элинин экономикалык жана маданий жактан артта калуучулугун тарыхый кыска м??н?тт?н ичинде жоюуга алып келди.
Бул багытта В. И. Лениндин коомду маданий жактан кайра курууга арналган чыгармалары зор роль ойногон. Маданий революция ж?н?нд?г? лениндик окуу б?т?нд?й идеялардын, акыл-ойдун, теориялык корутундулардын системасы болуп, массанын арасындагы агартуу иштеринин методдоруна жана принциптерине чейин камтыган.
Советтер Союзунун Коммунисттик партиясынын бул багыттагы революциялык кайра куруу иштеринин натыйжасы ?н?кк?н социалисттик коомдун толук ишке ашырылышы болду.
Советтик коом – бул б?г?н кубаттуу социалисттик индустриянын жана ?н?кк?н айыл чарбасынын, жумушчулардын, колхозчулардын, интеллигенциянын моралдык-саясий улуттар менен элдердин бир туугандык достугунун, биримд??л?г?н?н, бардык эмгекчилерди жалпы элдик мамлекетти башкарууга катыштырган социалисттик демократиянын, советтик илимдин жана маданияттын, пролетардык жана социалисттик гуманизмдин идеяларынын салтанат курушу.
Ал эми б?г?нк? Кыргызстан жогорку ?н?кк?н ?н?р жайлуу, ири механизацияланган айыл чарбасы бар, г?лд?г?н маданиятка ээ болгон Советтик социалисттик республика болуп эсептелет.
«Коммунисттик партиянын жана анын Лениндик Борбордук Комитетинин жетекчилиги астында, орус эли жана биздин ?лк?н?н башка элдери менен бир туугандык биримдикте Кыргызстандын эмгекчилери бир муундун ?м?р?н?н ичинде кылымдардан бери артта калуусун бир?т?ло жойду, экономиканы жана маданиятты ?н?кт?р??д? зор ийгиликтерге жетишти, коммунисттик курулушка татыктуу салымын кошууда».
Революцияга чейин Тянь-Шань районунун территориясында, бирин-серин ылайдан согулган там ?йл?рд? (жер кепелер) эсепке албаганда турмуш образы боюнча к?чм?н болгон. Бул жерде жашагандар Кыргызстандын башка аймагындагыдай эле революцияга чейин жакырчылык, туташ сабатсыздык ?к?м с?рг?н, эмгекчи массалар ырайымсыздык эз??г? дуушар болушкан.
Жергиликт?? эл к?чм?нд?? болгондуктан мал чарбасы менен кесип кылган. Ошол убакта к?ч?п ж?р??г? к?ч унаасы, саап ич??г? колунда бирин-экин малы, баш калкалоого ?йл?р? (боз ?й) жок гана кедейлердин айрымдары отурукташкан. К?пч?л?к кедей-кембагалдар бай-манаптарга жалда нып, алардын малын багып, ?й оокатын жасап, эптеп к?н?мд?к тамак-аш ?ч?н алар менен бирге к?ч?п, малай болуп ж?р?шк?н.
Отурукташкан кедейлер ы?гайлаштырылган орок, кетмен, айрымдары гана жыгач буурусундун жардамы менен жерди иштетишип, анча-мынча т?шум алып турушкан. Алынган т?ш?м ?й-б?л?с?н тамактандырууга, келерки жылдагы т?ш?мг? жетишчу эмес. Негизги айдоо жана сугат жерлер, жайлоолор жергиликт?? бай-манаптардын колунда болуп, чарба ж?рг?з?? артта калган.
Эл уруу-уруу болуп отурукташкан. Алсак, Он- Арча суусу менен Нарын суусунун ортосунда «ты- нымсейит», Нарын суусунун чыгыш тарабына «мо?олдор ал эми Он-Арча суусунун батыш тарабы- на «сарбагыш» уруулары жайгашкан дешет карыялар. Азыркы областтын жана райондун борбору Нарын шаары да ал кезде ?р??нд?р?н байланыштырып турган соодагерлердин Кашкар менен Ч?й конуп ?т??ч? бекети (жайы) болгон.
Архивдеги материалдарга караганда 1913-жылы Нарында бир жарым ми? адам жашаган. Кол ?н?рч?л?рд?н беш майда д?к?н? болгон. Бир орус-туземдик мектеп болуп, анда эл??г? жетпеген балдар окушкан. Ал кездеги жергиликт?? эл билим алуу дегенди билишкен эмес. Бул ж?н?нд? Карл Маркс атындагы колхоздогу карыя коммунист Сарымсаков Абдырай мындай деп эскерет: «1920-жыл. Кеч к?з. Жан-Булак айылында бирин-экин саман кепелер Кара-Тоо коктусунун Нарынга чыга беришине жайгашкан. Кепелерге канатташ тигилген кара алачыктар. Алма-Атада окуган «илимпоз» келиптир деген кабар д?? дей т?шт?. Айылдын четинде бир топ тестиер балдар ойноп ж?рг?н ма?дайдагы д?б?г? чуркадык. Ал д?б?н? «Ке?еш д?б?» деп ко? турган эле. Эрте? менен кечинде айылдагы «Ак сакалдардын баарысы ?тк?н-кеткенден кеп салышып ошол д?б?д? отурчу. М?мк?н ошондон улам «Ке?еш д?б?» аталып калган болуу керек.
Биз ошол д?б?г? чогулган учурда айылдын четиндеги Жутаке деген аксакалдын боз алачыгынан бир киши д?б?н? карай ж?н?д?. Жакын келгенде жашы отуздарга барган ак саргыл, орто бойлуу, биз мурда эч качан к?рб?г?н кара кемсел кийген жигит экен.
– Балдар! – деди, ал бизге кайрылып: – Мен сиздердин жердеши?ер Жутакенин баласы Абылкасым деген боломун. Алма-Атадагы мугалимдик курсту б?т?р?п келдим. Силерди окутамын.
Мына ошондон тартып айылдан обочороок жерде саман менен чопо аралаштыра салынган жалгыз б?лм? тамда 15 баланы чогултуп окуу ?тк?р? баштады. Абылкасымдын к?н сайын биринчи сабагы улуу Ленин ж?н?нд?, ал т?зг?н Большевиктер партиясы ж?н?нд?, жыргалдуу заман жана бактылуу келечек ж?н?нд? болор эле. Анын ошол кездеги жомок катарында айткандарын мына б?г?н биз ?з к?з?б?з менен к?р?п олтурабыз. Ошондогу биринчи мугалимибиз Абылкасым Жутакеев кийин «Ленин кошогу», «?ч доор» поэмалары менен элге ке?ири белгил?? болгон акын».
Мал чарбачылыгы дагы начар болгон. Тянь- Шандын каардуу суугу, жайкы кургакчылыгы малдын башын ?ст?р??г? м?мк?нч?л?к берген эмес. Тоюттун дээрлик жоктугунан малдын басымдуу б?л?г? жутта кырылууга учурап турган. Тянь-Шань ?р??н?нд? аба ырайы улам бат алмашып, айрым учурда суук катуу болуп, жаз эрте келсе, экинчи бир жылы кар калы? т?ш?п, жаз кеч келип, май, июнь айларында кар жааган мезгил болуп турат. Ошондуктан эл арасында «Нарын менен Жанызакка ишенбе» деген макал калган. Уламыштарга караганда бул макалдын пайда болушунун ?з?нч? тарыхы болгон. «Нарынга ишенбе» дегени, мезгилдин кайсыл учуруна карабай аба ырайынын улам кескин ?зг?р?п, кала берсе май, июнь айларында кар жаап малды жутка учурата тургандыгына байланыштуу болсо, ал эми «Жанызакка ишенбе» дегени илгери бир айылда Жанызак деген бай болуп, ал ары-бери ?тк?н жолоочуларды кеч курун ?й?н? кондуруп, ми?ген аттарына уу ч?п бердиртип коюучу. Ал ч?пт? жеген ат бир аз ж?рг?нд?н кийин уугуп жатып калуучу. Аны байкап турган Жанызак: «Конокко кыйын болуптур, аты мурт ?л?мг? дуушар болгон турбайбы! Кана балдар, тезирээк союп жибербесе?ер б??д? арам ?л?м болот» – деп жигиттерине буйрук берип, ал жолоочуну ж?? кетир??ч? экен деп айтылат. Демек мында ошол кездеги бай-манаптардын амалк?йл?г?, башкаларга жасаган ач к?зд?г? баяндалат.
Бардык жерде туташ кайра куруу б?тк?л ?лкед?г?д?й эле Тянь-Шань районунда да Улуу Октябрь социалисттик революциясы же?генден кийин башталды. Бай-манаптар, бийлер талкалангандан кийин райондун айыл-кыштактарында жа?ы турмуштун курулушу ке?ири кулач жайды. Колхоздук туз?л?ш дыйкандардын турмушундагы кылымдардан берки келаткан патриархалдык укладды с?р?п чыгарып социалисттик укладдын орношун камсыз кылды. Ошонун натыйжасында к?чм?нд?? мал чарбачылыктан жана примитивд?? иштет??д?н механизациялашкан, жогору ?н?кк?н чарбага секирик жасап, талаачылыктын жана мал чарбасынын маданияты к?т?р?лд?. Социалдык турмуш образы туп тамырынан бери ?зг?р?ш?н?н улам социалисттик коомдун бардык м?ч?л?р? толук эмансипацияга ээ болду.
Социалисттик кайра куруу мезгилинде айылдык турмуштун б?тк?л уклады т?п-тамырынан бери ?з- г?рд?, к?п кылымдан бери дыйкандардын майда жеке менчикчил нравалары жана адаттары сакталып калган турмуш-тиричилиги кулады.
Маданий революциянын ж?р?ш?нд? социалисттик, чыныгы элдик маданият т?з?лд?. Эмгекчилердин миллиондогон массасынын социалисттик а?-сезиминин т?з?л?ш? маданий революциянын э? улуу жетишкендиги болду.
Айыл-кыштактын маданиятын жогорулатуудагы жана айылдык эмгекчилердин турмуш-тиричилигин кайра куруудагы негизги факторлор болуп партия менен ?км?тт?н акылман жетекчилиги жана к?нд?л?к камкордугу астында колхоз, совхоздордун экономикасынын тынымсыз ?с?ш?, коомдук байлыктын барган сайын к?б?й?ш?, ошонун негизинде эмгекчилердин ?зд?к доходдорунун кыйшаюусуз ?с?ш? болуп эсептелет.
Республиканын айыл чарбасын райондоштуруу боюнча Тянь-Шань району мал чарбачылык зонасына кирет. Бул зона ?з?н?н климаттык шарты жагынан мал чарбасын, анын ичинен кой чарбасын ?ст?р??г?, ал ?ч?н мол тоют топтоого ынгайлуу. Райондун чарбаларына 804424 гектар жер аянты бекитилген. Структуралык жагынан: 26780 гектары айдоо аянтка, 517256 гектары жайыттарга, 5713 гектары ч?п чабындыларга тийишт??.
Мал чарбачылыгынын ичинен, жогоруда белги ленгендей кой чарбасына басымдуу экономикалык орун таандык. Партиялык, советтик органдардын, коммунисттердин, комсомолдордун, колхозчулардын, совхоздордун жумушчуларынын зор демилгеси менен жетишилген ийгиликтер райондун айыл чарбасынын ?н?г?ш?н? айрыкча кой чарбасын ?ст?р??г? м?мк?нд?к т?зд?.
Азыркы этаптагы айыл чарбасынын ?с?ш?, партиянын ХХ? съездинин, КПСС Борбордук Комитетинин андан кийинки Пленумдарынын чечимдерин турмушка ашыруу ?ч?н ж?рг?з?лг?н уюштуруучулук жана саясий иштер, ири экономикалык иш-чаралар айыл чарба ?нд?р?ш?н?н кошумча м?мк?нч?л?кт?р?н ачууга, коомдук ?нд?р?шт?н ?с?ш? учун чарбалардын, айыл-кыштак эмгекчилеринин кызыкчылыгын, демилгелерин арттырууга к?мекчу болду.
Айыл чарбасынын материалдык-техникалык базасын чындоо ?ч?н жыл сайын капиталдык салым- дар к?п жумшалып жатат. Колхоз-совхоздор тракторлор жана транспорт каражаттары, жер семирткичтер, уу химикаттар, гербидциттер менен талап кылынган ?лч?мд? камсыз кылынып жатат.
Район Нарын дарыясынын боюна жайланышканына карабастан суу баскан аянт ?т? аз болуп, жаратылыштын «ырайымын» гана к?т??г? туура келген. Жерди сугаруу боюнча ке?ири кулач жай ган иштер ж?рг?з?л?п, боз топурак болуп жаткан жерлер ?зд?шт?р?л??д?.
Куйбышев атындагы колхоздун ветераны 1921-жылдан бери КПССтин м?ч?с?, 83 жаштагы карыя Борсунбаев Жунус мындайча эскерет: «1930-жылдары колхоздоштуруунун алгачкы мезгили баш- талды. Алды менен ТОЗго биригиштик. Анда биздеги болгон байлык 150г? жакын теше жер, 50 куч ат, 15—20 т??, ми?ге чукул кой-эчки болгон. Буурусун менен айдап, ага кол менен ?р?н сээп, маласын чычырканак менен тартучубуз. Ырас, ал кезде жерди ж?нд?п иштет??н? билбеген, жаратылыштан гана «ырайым» к?тк?н дыйкандарыбыз азыркы учурда мол т?ш?м ?ст?р??н?н устаттары болуп чыга келишти. Эзели суу к?рб?й бозоруп жаткан ми?деген гектар жер аянттары кулпурган бакчага айланат деп ким ойлоптур. Колхоздоштуруунун алгачкы мезгилинде жаан-чачындуу жылдары ар гектар аянттан 3—4 центнерден т?ш?м алганга с?й?нс?к, эми 40—50 центнерден т?ш?м алып жатышкан дыйкандарыбыз ондоп саналат.
Б?г?нк? к?нд? райондун айыл чарбасы к?п тармактуу, жогорку ?нд?р?мд??, азыркы замандагы техника менен жабдылган чарбалардан болуп калды.
Советтер Союзунун Коммунисттик партиясынын Борбордук Комитетинин март (1965-жыл) Плену- мунун жана КПССтин ХХII, XXIV, XXV съезддеринин, партиянын Борбордук Комитетинин кийинки Пленумдарынын чечимдеринде белгиленген иш-чараларды, б. а. айыл чарба ?нд?р?ш?н механизациялоонун, электрлештир??н?н, химиялаштыруунун жана мелиорациялоонун негизинде айыл чарба ?нд?рг?ч к?чт?р?н андан ары ?н?кт?р??н? ишке ашыруу алда канча олуттуу т?рд?г? сапаттык жылыштарга алып келди. Бул мезгилдин ичинде райондун чарбасын ?н?кт?р??г? каралган капиталдык салымдардын к?л?м? да бир кыйлага ?ст?.
Орто Азияда жер сугартуу: «баарынан к?п керек жана крайды баарынан к?п кайра т?з?т, аны кайра жаралтат, ?тк?нд?г?с?н бир?т?ло орду тобу менен жок кылат» деген В. И. Лениндин к?рс?т- м?л?р? б?г?нк? к?нд? да биздин тоолуу край ?ч?н ?зг?ч? маанил??. Улуу к?с?мд?н бул к?рс?тм?с?н? ылайык суу чарба курулушу районубуздун аймагында тынымсыз ке?ейтилип жатат.
Республиканын бардык райондорундай эле Тянь-Шань районунда да сугат аянты к?б?й??д?. Райондун айдоого жарактуу аянттары улуу Нарын дарыясынын боюна жайгашкандыгына карабастан, буга чейин суудан ?т? эле кемчил болуп келген. Ми? жылдар бою не бир жайык талаа-т?з??д?р шор басып жаткандыктан, азыркы г?лд?п жаткан Куланактын талаасын «Туздун талаасы» деп ата-бабаларыбыз ?кс?? менен айтып келишкен.
Райондун сугат жерлерин к?б?йт?? 1941-жылы чо? Нарын каналын куруу менен башталды. Шаар- ды аралап зоока-таш, жар бойлоп кеткен бул каналдын сыйымдуулугу 2,5 куб. м/сек. суудан ашпагандыгына карабастан, аны куруу ?т? татаал болгон. Каналдын курулушуна к?пч?л?к эл катышып, кыска м??н?тт? б?тк?р?лг?н. Натыйжада азыркы Карл Маркс атындагы колхоздун 1595 гектар аянтын сугарууга м?мк?нч?л?к т?зд?. Муну менен катар Каптал-Арык, Топон-Арык, Байдулу, Кажырты, Жа?ы-Арык, Алыш, Узун-Арык, Он-Арча каналдары биринин артынан бири жалпы элдик кыймылдын негизинде б?тк?р?л?п, сугат аянттары к?б?й? баштады.
Айрыкча сугат системасындагы бурулуш «Куланак» насостук станциясы менен «Он-Арча» насостук станциясынын биринчи жана экинчи кезектерин б?т?р??д?н кийин болду. 15 млн. сомдон ашык капиталдык салымдардын жумшалуусу менен бул эки насостук станция райондун «Куланак», Куйбышев атындагы, «Коммунизм», «Эмгекчил» кол хоздорунун бозоруп жаткан талааларын к?к жашыл ?р??нд?рг? айландырды.
Азыркы багыт Со?-К?лд?н суусун пайдаланууга жумшалууда. Ошентип ми?деген жылдар бою какырап жаткан Кара-Талааны ?зд?шт?р?? ?ч?н 4,664 млн. сомдук каражат жумшалуу менен Кажырты насостук станциясы курулуп жатат. Бул насостук станция ми? гектар кара топурактуу Кара-Талааны ?зд?шт?р?п, тажрыйба станциясына Тянь-Шань мал чарба жана «Жа?ы-Талап» колхозуна жаны сугат жерлерди кошот.
Кийинки кездерде майда ирригацияны пайдалануу, к?чм? насостук станцияларды куруу, табигый булактарды пайдалануу иши кызуу ж?рг?з?л?п жатат. Азыркы кезде 28 к?чм? насостук станция иштеп, «Ленинчил жаш» жана «Тешик» деген суу сактоочу к?лм?л?р курулууда.
Райондун сугат аймактарынын ке?ейиши менен бирге айыл чарбасынын д?н продукциясы ?с??д?.
К?р?лг?н бардык чаралар колхоздордун жана совхоздордун жумушчуларынын, адистердин берилип иштешкен зор жумуштары, партиялык, советтик уюмдардын уюштуруучулук иштери, партия менен ?км?тт?н к?н сайын берген жардамы дыйканчылыктын маданиятын к?т?р??г? м?мк?нч?л?кту т?з?п, мурда к?чм?н болуп келген тоо айылында жерди агротехникалык жетишкендиктердин негизинде ишт??г?, б. а. илимий дыйканчылыкка багыт алынды.
Жогорку таблицадан к?р?н?п тургандай айдоо аянтты к?б?йт?? менен дандын д?н т?шуму жогорулай баштады.
Тармактык жалпы территориялык б?л?шт?р??де Тянь-Шань району республикада мал чарбачылыгын ?ст?р?? жана анын продукциясын ?нд?р??г? багытталган ири район болуп эсептелет. «Ак-Сай», «Арпа», «Со?-К?л», «Кара-Кужур», «Солтон-Сары» сыяктуу атактуу жайыттарга ээ болгон Тянь-Шань районунда 500 ми?ге жакын койлор, 12 ми?ден ашык бодо мал, 10 ми?ден ашык жылкылар ?ст?р?л?т. Мамлекетке эт, ж?н сатуу боюнча республиканын ири райондорунун бири.
Айыл чарбасынын тармактарын адистештир??ну туура айкалыштыруу айыл чарбасынын бардык системасын ?н?кт?р??н? к?ч?т??н?н негизин т?з?т. Райондо айыл чарба ?нд?р?ш?н?н туура адистештирилиши коомдук эмгекти ?н?мд?? пайдаланууга, ?нд?р?лг?н продукциянын бирдигине аз чыгым жумшоого жана продукцияны ?нд?р??н?н к?л?м?н ?ст?р??г? ке?ири м?мк?нч?л?к ачат. Мунун ?з?, эмгек чыгымдарын ж?к ташуудан ?н?мд??н?н, айрыкча айрым айыл чарба ?с?мд?кт?р?н жана мал чарбасынын тармактарын туура жайгаштыруунун, райондо бул маселелер ?ч?н ы?гайлуу жаратылыш жана экономикалык шарттардын болушунун натыйжасында жетишилет. Биздин райондун шартында адистештир?? маселелерин ?йр?н?? жана киргиз?? бардык чарбалардан мал чарбасын, айрыкча кой чарбасын ?ст?р??г? адистештир??н? туруктуулук менен талап кылды.
Тянь-Шань районунда 1930-40-жылдарга чейин кылчык ж?нд?? кыргыз кара койлор ?ст?р?лг?н. Ошол жылдарда азыркы Октябрь революциясы орденд?? «Жа?ы-Талап» колхозуна (беш колхоздон ирилештирилген «Тогуз-Булак» колхозуна) бир короо меринос тукумундагы ак койлор алынып келинген. Аны Ч?к?таев Исакка (азыр пенсионер, коммунист) ?тк?р?п беришкен. Жа?ыдан келген койлор жа?ы жерден жакшы конуш алды. Кыргыздын кылчык ж?нд?? койлоруна караганда т?лду жана ж?нд? арбын берди. Исак жакшы к?рс?тк?чт?рг? жетишип, Москвадагы айыл чарбасынын алдынкыларынын К?рг?зм?с?н? катышты. Анын ?з аты калып, айылдаштары Ч?к?таевди «Ак-койчу» деп аташкан.
Б?г?нк? к?нд? ал кездеги биринчи келип конуш алган ак койлордун саны 500 минден ашты. Эгерде республикада ар бир колхозго 26 ми? баш кой туура келсе, биздин чарбаларга 47 ми? баш кой туура келет.
Мал чарбасын асыл тукумдаштырууга, малдар ды тоюттандырууга жана кармоого карата багытталган иштер жогорку продукциялуу асыл тукумдагы малдардын санын кескин ?ст?р??г? м?мк?нч?л?к т?зд?. 1977-жылы колхоз-совхоздордогу уян ж?нд?? койлордун саны 19,6 процентке, жарым уян ж?нд?? койлордун саны 80,4 процентке жетти.
Райондо Тянь-Шань мал чарба тажрыйба станциясы иштеп, ал малдардын породалык составын жакшыртуу боюнча тийишт?? иштерди ж?рг?з?т. Малдарды жасалма уруктандыруу методу колхоз-совхоздордо ке?ири колдонулат.
Бийик тоолуу жайыттарды эффективд?? пайдалануу менен кой чарбасынын продуктуулугун андан ары жогорулатуу жана Борбордук Тянь-Шандын колхоздорунун, совхоздорунун экономикасын к?т?р?? максатында Кыргызстандын мал чарба жана ветеринардык илим-изилд?? институтунун кызматкерлери Тянь-Шань мал чарба тажрыйба станция-ынын адистери менен бирдикте 1938—1966-жылдарда койдун жаъы «Тянь-Шань» жарым уян жунд?? эт, ж?н багытындагы т?р?н табышкан.
Бул кой ?з?н?н тез ?с?п жетил??с?, бийик тоолуу климатка жана жайыттагы тоютка ы?гайлашкан эт-ж?н бер?? багытындагы кой болуп эсептелет. Жергиликт?? куйруктуу
койлор Новокавказье меринос жана Вюргенберский, ал эми кийинчерээк Линкольнами тибиндеги кочкорлор менен аргындаштырылып алынган. Кочкорлордун салмагы 100—110 килограммды т?з?п, тубар койлор 60—70 килограммга жетет. Жайытта багылган соъ союлгандан кийинки салмагы («убойный выход») 54—60 процентти т?з?т. Бул койлор жалтылдаган ак ж?н?, бышыктыгы жана чыъдыгы менен айырмаланат. Аларды жыл бою жайытта кармоого ылайык келгендиктен, айрыкча тоолуу шарттарда ?т? жакшы ?с?т.
«Тянь-Шань» жарым уя? ж?нд?? эт жана ж?н багытындагы койлордун породасын чыгаргандыгына байланыштуу анын авторлору Кыргызстан мал чарба жана ветеринария илим изилд?? институтунун илимий кызматкерлери Т. Э. Друженьков, В. С. Друженькова, Тянь-Шань мал чарба тажрыйба станциясынын мурдагы директору К. Жангабылов, чабандар С. Абакиров, К. Жамгырчиев 1974-жылы Кыргызстан мамлекеттик сыйлыгынын лауреаты болушкан.
Койлордун «Тянь-Шань» породасынын пайда болушу Кыргыз ССРде таптакыр жаны, ?т? баалуу эт, ж?н берген кроссбредд?? койлордун чыгышын камсыз кылды.
Породалуу мал ?ст?р??ч? чарба Ленин орденд?? эксперименталдуу Тянь-Шань мал чарба тажрыйба станциясы Борбордук Тянь-Шань тоолорунун 2500—3000 метр бийиктигинде жайланышкан, анын Кара-Кужур ?р??н?н? караган бети дениз де?гээлинен 3000—4000 метрге бийик туруп, т?б?л?к кар катмары менен капталган.
Жогоруда белгиленгендей «Тянь-Шань» тукумундагы койлору, ?з?н?н жогорку этт??лугу жана тоолуу жайыттын карлуу шартында кармоого ылайыкташтырылгандыгы бул тармакты кирешелуу чарбага айландырууга зор ?б?лг? т?з?т.
Ордендуу Тянь-Шань мал чарба тажрыйба станциясынын айрым чабандары ар бир кочкордов 9,7 килограммга чейин ж?н кыркып алышкаан Академик А. И. Николаевдин айтуусу боюнча «Тянь- Шань» тукумундагы койлорун кроссбред жуну, дуйнолук эталон болуп эсептелген Жа?ы Зелландиялык койлордун жунун?н кем эмес. Ал д?йн?д?г? бийик тоолуу шартка ынгайлашкан эт-ж?н багытындагы тукум болу саналат.
Тянь-Шань мал чарба тажрыйба станциясынын айрым чабандары мисалы, 1978-жылы Усубалиев Асан, Туюкбаев Тынчтык ар ж?з тубар койдон 130—140дан козу алышкан.
«Тянь-Шань» тукумундагы ж?н бер??ч? койлордун райондо ?ст?р?л?ш- жана Тянь-Шань району ?ч?н эмес, республиканын бийик тоолуу райондорунун колкоздорунун жолдорунун экономикасын к?т?р??г? ке?ири жол ачат.
Коомдук малдарды чыктуу, кесек, концентраттык тоюттар менен толук кылуу проблемасы жылдан-жылга жакшырууда. Кесек топтоо 1978-жылы 1970-жылга салыштырганда 21 процентке ?ст?, же 61,6 ми? тоннадан 90 ми? тоннага жеткирилди. К?п жылдык ч?т?н т?ш?мд??л?г? 38,7 центнерден 55 центнерге жогорулады.
Колкоз, совкоздор малдарды багуу ?ч?н тийиш туу шарттары бар темир бетондуу кашарларды, типтуу короо сарайларды курушту. Койлор 100 процент электромеханикалык жол менен кыркылып, механикалаштырылган купкадан ?тк?р?л?т.
Партиянын агрардык саясатынын к?р?г?чт?г? жана акылмандуулугу бардык райондордой эле биздин райондун мисалынан да ?зг?ч? к?ч менен к?р?нд?. Партия менен ?км?т айыл чарбасынын материалдык-техникалык базасын чындоо ?ч?н орчундуу чараларды к?рд?. Жыл сайын жа?ы тракторлор, автомашиналар, айыл чарба техникалары, минералдык жер семирткичтер берил??д?. Электр энергиясын пайдалануу толук чечилди. Мына ушунун бардыгы айыл чарба ?нд?р?ш?н жогорулатуу ?ч?н бекем негиз т?з??г? жана жаратылыштын стихиялык к?чт?р?н?н анын к?з карандылыгын азайтууга толук шарт тузду.
Дан эгиндеринин орточо т?ш?мд??л?г? 25 центнерге, коп жылдык ч?пт?р 55 центнерге жетти. Ар бир уйдан с?т саап алуу 2 ми? килограммга, ж?н кыркуу ар бир койдон 3 килограммга жетти. 1965-жылдагы март Пленумунан кийинки ?тк?н 12 жыл ичинде Тянь-Шань районунун эмгекчилери мамлекетке эт, ж?н сатууну кескин к?б?йтт?. Же болбосо 1965-жылы 3226 ми? тонна эт, 1387 тонна ж?н сатылса, 1977-жылы 8197 тонна эт, 2082 тонна ж?н сатылды, же эт 2,5 эсе, ж?н 1,5 эсе ?ст?.
Ж?зд?г?н алды?кылар жана б?т?нд?й чарбалар чынында эле э? сонун натыйжаларга жетишишти. ?ст?р??д?, айыл чарба Айыл чарба ?нд?р?ш?н продуктыларынын даярдоо пландарын орундатуу- да, мелиорациялык жумуштарды ж?рг?з??д? же- тишкен ийгиликтери, ?нд?р?ш процесси боюнча натыйжалуу илимий изилд??л?рд? иштеп чыкканды- гы жана айыл чарба ?нд?р?ш?нд? колдонгондугу учун Тянь-Шань мал чарба тажрыйба станциясы 1967-жылы 25-майда Ленин ордени менен сыйлан- ган. Ал эми «Жаны-Талап» колхозу айыл чарба жана беш жылдык ?нд?р?ш?н ?рк?нд?тк?нд?г? планда белгиленген мамлекетке мал чарба жана талаачылык продукцияларын сатууну ашыра орундаткандыгы ?ч?н 1971-жылы 25-январда Октябрь революциясы ордени менен сыйланган. Тянь-Шань району 1974-жылы Кыргызстан Коммунисттик пар- тиясынын Борбордук Комитетинин, Кыргыз ССР Министрлер Советинин, Кыргызсовпрофтун жана Кыргызстан ЛКСМ БКнын Эстелик Туусун алуу- га татыктуу болду.
Атактуу дыйкандар «Куланак» колхозунан Со- циалисттик Эмгектин Баатыры Абдылдаева Расия, Жданов атындагы колхоздун механизатору Ленин жана Эмгек Кызыл Туу ордендеринин кавалери Мамырканов Асанакун, белгил?? данчылар Ад??- л?т?в Ниязбек, Имеров Бейшенбек, Арыкова Жума- б?б?, Мамбетисаева Сайраке, Садыков Абдыкапар лар жерди ?зд?шт?р?? боюнча ?з ишинин устатта ры болуп чыгышты.
Мал чарбасын ?ст?р??д? Социалисттик Эмгек- тин Баатырлары чабан Исаев Шарше, жылкычы- лар Эликбаев Аалы, Кулумбаев Жусубалы, Кыргызстандын мамлекеттик сыйлыгынын лауреаттары Жангабылов Намазбек, Абакиров Сабыр, Жамгыр- чиев Качаган, Ленин ордендеринин кавалерлери Акматова Сонунб?б?, Мамбетаитов Жумагул, Курманов Каамыт, Октябрь революциясы орденинин кавалери, «Баатыр эне» Сулайманова Алтындар к?п эмгектер си?иришти. ВЛКСМ Борбордук Ко- митетинин м?ч?с?, Карл Маркс атындагы колхоздун чабаны Ишеналиев Жолболду жаштарды тарбиялоодо, кой чарбасын ?ст?р??г? жаштарды тар- тууда ченемсиз эмгек жасап жатат.
