Мікола Міхайлавіч Адам "Беркут. Кніга першая"

Стары Беркут не спаy усю ноч. Раз-пораз прыкладаy халодную вялiкую далонь да гарачага iлба yнука, астужаy яго, запавольваy ашалелую кроy у маладым арганiзме, ахопленым, здавалася, агнём. Хлопец неспакойна варочаyся, стагнаy у сне, мармытаy нешта незразумелае, але не прачынаyся. Скiдаy з сябе коyдру, утаптваy яе нагамi y сцяну. Дзед зноy укрываy унука, шаптаy цi не замову над iм. Калi той прачнуyся ранкам, першае, што пабачыy, – дзедавы вочы, стомленыя, але добразычлiвыя. Ён нi словам не папракнy малога, запрасiy раздзялiць з iм ранiшнюю трапезу i па-змоyнiцку падмiргнуy. Беркут падмiргнуy у адказ, як падмiргнуy i бацьку, калi пабачыy таго пасля вяртання дамоy, чым абяззброiy амаль да слёз непахiснага старшыню.

5. Снежань 1988 года. Горад Шахцiнск. Казахская ССР

Калi Мiшка, брат пакойнага мужа Ларысы, паведамiy праз тэлефанаванне пра бяду з яго бацькам i папрасiy пасядзець са свякроyю, пакуль ён не вернецца з лякарнi, куды павезлi на хуткай Пятровiча, жанчына незадаволена паморшчылася. У яе былi iншыя планы на вечар, больш прыемныя i шматабяцальныя. Якраз толькi-толькi прыйшоy Андрэй, Андрэй Вiктаравiч, з шампанскiм i цукеркамi y прыгожай вялiкай каробцы, iнжынер з завода мыючых сродкаy, на якiм яна працавала падавальшчыцай. Чалавек, з якiм Ларыса меркавала yзяць неyзабаве шлюб. Вядома, ён пра яе намеры нiчога не ведаy i yпершыню аказаyся y кватэры настойлiвай супрацоyнiцы, чарам якой не змог супрацьстаяць, але гэта пакуль. Ларыса не сумнявалася y паспяховым завяршэннi задуманага. Андрэй быy чалавекам новым у горадзе. Яго перавялi на yзмацненне прадпрыемства з вобласцi як працаyнiка з вялiкiмi паказчыкамi прадукцыйнасцi працы, а y вобласць з iншай вобласцi. Так i пражыy да сарака гадоy бы перакацi-поле. Выглядаy жа yсё ж прадстаyнiча, нягледзячы на, здавалася, зацятую халасцяцкасць: высокi, з ледзь заyважнай сутулаватасцю (што, хутчэй, ад узросту, бо гады бралi сваё), чорнавалосы, без анiводнага сiвенькага валосiка (бабы y цэху жартавалi, што ён iх фарбуе, але яна iм не верыла), але, галоyнае, вусаты, i вусы яму пасавалi, як нiкому. Ён нагадваy з тымi вусамi акцёра Панкратава-Чорнага, хiба што прыгажэйшага. Менавiта да вусатых мужчын Ларыса мела слабасць, напэyна, з-за таго, што тата яе насiy шыкоyныя пышныя вусы, аб якiя яна малою церлася шчакою i адчувала нi з чым не параyнальнае задавальненне, зноy жа таму, напэyна, што яны належалi тату, а тата – ёй. Касцюм на Андрэю заyжды выглядаy як з iголачкi, стрэлкi на нагавiцах бездакорнай роyнядзi, гальштук завязаны iдэальна прапарцыянальна, кашуля аж хрумсцела, здавалася, чаравiкi блiшчэлi iдэальнай чысцiнёй. Цуд, а не мужчына! Магчыма, калi б не вусы, Ларысу i не пацягнула б так шалёна да яго, бо мужчынскай увагай яна не была абдзелена. Зразумела, ёй падабалiся заляцаннi, камплiменты, недвухсэнсоyныя прапановы, але сур’ёзна iх не yспрымала i не лiчыла мужчын за паляyнiчых, каб здавацца iм у якасцi прыза. Паляyнiчай была яна. Упалявала пакойнага мужа, упалюе i Андрэя Вiктаравiча, да якога адчула штосьцi падобнае, што адчула да Беркута – першага кахання i бацькi яе дачкi. Зрэшты, усе Беркуты валодалi магнетычным прыцягненнем, якому хацелася скарыцца, невытлумачальнай харызмай.

Яна любiла Пятровiча. Яе незадаволенасць не распаyсюджвалася на яго, хутчэй на факт бяды менавiта з iм. Мiшка не распавёy падрабязнасцей, спяшаyся. Вiдаць, часу сапраyды бракавала, што азначала сур’ёзнасць становiшча. А Еyдакiю Дзянiсаyну сапраyды нельга было пакiдаць надоyга адну, яна залежала ад мужа i сына як фiзiчна, так i маральна. Ларыса жыла блiжэй за yсiх астатнiх сваякоy, у суседнiм пад’ездзе, у кватэры, якую Пятровiч выбiy на вяселле яе i яго старэйшага сына, а калi той памёр, не прагнаy, паводзiy сябе як з роднай дачкой.

Нiчога не паробiш. Давядзецца перанесцi на iншы раз прыемнасцi з Андрэем Вiктаравiчам. Да таго ж вось-вось i дачка мусiла з’явiцца. І так недзе доyга забавiлася.

– У вас непрыемнасцi? – здагадаyся доyгачаканы госць, адарыyшы Ларысу пранiзлiвым позiркам разумных цёмных, як горкi шакалад, вачэй.

Яна кiyнула.

– Мне непрыемна гэта казаць, – мовiла да яго, – але мушу папрасiць вас сысцi, бо самой трэба сыходзiць па неадкладных справах. Прабачце мяне, калi ласка.

Ларыса yмела пераключаць сябе, нягледзячы на тое, што yсялякае пераключанне ненавiдзела, бо зазвычай яно толькi перашкаджала ёй, з аднаго стана y iншы згодна з сiтуацыямi, бескампрамiсна i yпэyнена. Яе выпальвала знутры прыкрасць, яна злавала на Пятровiча, на Мiшку, на свякроy, якiя бязжальна руйнавалi з такiм клопатам, з такой надзеяй на лепшае yзведзены замак, ну а калi не замак, то yтульнае памяшканне, што сэнсу не змяняла, магчымага шчасця, хiсткага, вядома, нетрывалага i пакорлiвага yсiм мясцовым вятрам… Андрэй Вiктаравiч мог пакрыyдзiцца i меy на тое права: не паспеy прыйсцi, як ужо гоняць… Што ён пра яе, Ларысу, падумае? Што yжо падумаy?

– Я разумею, – сказаy ён i накiраваyся y вiтальню, пачаy абувацца. Яна бачыла: яму было няёмка, але не за сябе, за яе. Ён нi аб чым не пытаy, не патрабаваy тлумачэнняy, не псiхаваy, што сведчыла, вiдаць, аб выхаванасцi альбо аб выпрацаванай самастойна стрыманасцi i павазе да чужых таямнiц. Ларыса адчула ад усведамлення апошняга, як вочы яе набрыняюць слязьмi. З-за жалю да сябе. Яна адвярнулася, каб ён не заyважыy iх, хоць цьмянае асвятленне y вiтальнi не дазволiла б усё адно тыя слёзы разгледзець.

Андрэй Вiктаравiч абуyся, апрануy палiто, насунуy на галаву пыжыкавую шапку, узяyся за дзвярную ручку, каб нацiснуць на яе, адчынiць дзверы i сысцi, магчыма, назаyжды. Мужчына Ларысавай мары вось-вось мог знiкнуць з яе жыцця i нiколi не вярнуцца y яго.

– Андрэй Вiктаравiч! – у адчаi кiнула яе да дзвярэй. – Андрэй!.. – прытулiлася яна да мужчыны, якi адпусцiy дзвярную ручку i аберуч прыхiнуy жанчыну да сябе. Вiдавочна, яна яму таксама падабалася. Ён не зусiм разумеy, хоць i сказаy, што разумее, чаму яго выстаyляюць, але сапраyды падумаy пра форс-мажорныя абставiны, да якiх не меy нiякага дачынення, а таму i не прэтэндаваy на iх веданне. Шчыра кажучы, iх узнiкненне нават паспрыяла пазбегнуць нялоyкiх момантаy, якiя б абавязкова паyсталi бярлiнскай сцяной, застанься ён сам-насам з Ларысай на кухнi пад музычным наглядам радыё «Маяк». Вусны Ларысы, здавалася, гарачым шакаладам частавалi губы Андрэя Вiктаравiча, якiя жарсна i y некаторай ступенi сквапна наталялiся iх смакам. Ларыса верыла i не верыла y тое, што адбывалася, калола шчокi аб вусы Андрэя Вiктаравiча, але yколы тыя яе не раздражнялi вядома. Тым не менш абодва разумелi, што развiтвацца трэба было неадкладна, ды yсё адно марудзiлi. Дапамагла iм Наташка – дачка Ларысы. Яна адчынiла дзверы y кватэру, якiя адчынялiся знадворку на сябе, чым ледзь не справакавала падзенне мацi i яе госця на лесвiчную пляцоyку.

– Пардону просiм, – кiнула iм i, не павiтаyшыся, шмыгнула y свой пакой.

– Прабачце, – першаю ачомалася Ларыса, але не адпускала Андрэя Вiктаравiча ад сябе.

– І вы прабачце, – таксама вырашыy быць ветлiвым той.

– За што? – чаплялася Ларыса за апошнiя секунды спаткання з мужчынам сваёй мары.

– Проста прабачце, – казаy Андрэй Вiктаравiч абы казаць.

– Гэта я павiнна прасiць прабачэння, – не здавалася Ларыса.

– За што? – у сваю чаргу запытаy Андрэй Вiктаравiч.

– Мы пабачымся яшчэ? – праiгнаравала яго пытанне Ларыса i задала сваё.

– А вы хочаце? – свiдраваy ён яе позiркам.

– Па мне нябачна?

– Тады, вядома, пабачымся, – паабяцаy Андрэй Вiктаравiч.

– Вы не крыyдуеце на мяне? – зазiрала яму y вочы Ларыса.

– Ну што вы, – супакойваy яе Андрэй Вiктаравiч.

– Патэлефануйце мне тады… Альбо я патэлефаную, калi yсё yляжацца, – прапанавала жанчына.

– Так, вядома, – пагадзiyся Андрэй Вiктаравiч. – Я буду чакаць.

– Да пабачэння?

– Да пабачэння.

Ларыса лiтаральна адарвала сябе ад мужчыны i закiнула y кватэру, як футбольны мяч у вароты. Зрэшты, на слабасць бракавала часу, таму яна перасмыкнула плячыма, пазбавiлася yсяго лiшняга, i накiравалася y пакой дачкi, адкуль ужо чулiся салодкагалосыя «Белые розы».

Яны былi незвычайна падобнымi адна на адну знешне. Прынамсi, так здавалася Ларысе. Жанчына бачыла копiю сябе y дачцэ, копiю тых часоy, калi сама знаходзiлася y пяшчотным узросце. Абедзве светлавалосыя, не бландзiнкi, але побач з iмi. У абедзвюх аднолькава вытыркалiся кудзеры з прычосак i струменiлiся yнiз па скронях пакручастымi завiтушкамi. Абедзве мелi выразныя вялiкiя вочы колеру насычанага блакiту, праyда, Наташкiны выглядалi цямнейшымi, бо iх яшчэ не абмылi дажджы жыццёвага досведу i не акупавалi сляды лёсавызначальных рашэнняy. Твары абедзвюх вылучалiся матавасцю скуры, на якую нi разу не спакусiyся прыродны грыбок у вобразе прышчэй. Вусны, напэyна, у Ларысы былi бляднейшымi i вузейшымi, якiм не пасаваy чырвоны колер, як Наташцы, аднак ружовы прымушаy засяроджвацца выключна на iх адных. Аднолькавая канстытуцыя целаскладаy мацi i дачкi дазваляла насiць iм рэчы адна другой, што, хутчэй, падабалася Наташцы, якая неаднойчы фарсiла y матчыных сукенках i спаднiцах: яны сядзелi на дзяyчыне так, быццам адмыслова для яе i былi пашытыя. Ларыса нязлосна злавался, калi дачка брала без дазволу яе рэчы, але y думках зайздросцiла самой сабе, бо захавала, нягледзячы на цяжар гадоy, паставу старшакласнiцы. Нават галасы абедзвюх мелi агульнае падабенства. Калi спецыяльна не прыслухоyвацца, лёгка можна было памылiцца, хто з iх хто.

Пакой Наташкi yяyляy з сябе тыповы прытулак падлетка савецкiх часоy. Па yсiх сценах Вiктар Цой у розных iпастасях, кнiжная зашклёная шафа, у якой наяyнасць вiнiлавых кружэлак i магнiтафонных касет пераважала колькасць кнiг. Пад акном пiсьмовы стол, на iм шкло па памеры стальнiцы, пад шклом зноy жа Вiктар Цой; сшыткi, падручнiкi, часопiсы «Ровеснiк» i «Мы», настольная лямпа. Падлога y паласе, бялiзнавая шафа на ёй, грувасткая, на гнутых ножках, цёмнакарычневага колеру i рыпучая, калi адчыняеш дзверы, з замкнутымi на ключыкi, што тырчалi з замкоy язычкамi, шуфлядкамi. Фатэль, старэнькi, з праплешынамi на падлакотнiках, але закiданы, як малады, рознымi рэчамi i адзеннем, якое лянота скласцi y шафу. Палутарны ложак, зусiм нядаyна заменены не y карысць жалезнага панцырнага монстра, што адправiyся на балкон, бо там яму i месца, уражваy вока далiкатна засланым покрывам, на якiм Наташка пачэсвала каленку праз апранутыя гамашы. Магнiтафон ляжаy у яе пад рукой злева, блiжэй да дзвюх узбiтых, як крэм на торце, падушак пад напаyпразрыстым цюлем.

– Выключы! Размова ёсць, – голасна запатрабавала Ларыса ад дачкi. Яна без груку зайшла y яе пакой, чаго нячаста дазваляла сабе. Пасля смерцi мужа i бацькi сем гадоy таму асiрацелыя дзяyчаты вырашылi жыць па-даросламу i паважаць асабiстую тэрыторыю кожнай, праyда, спачатку нараyлiся i прадэпрэсавалi. Цi, хутчэй, прадэпрэсавала Ларыса, суткамi не падымаючыся з ложка i забыyшыся пра iснаванне дачкi. Што ж, дзяyчынцы самастойнасць пайшла толькi на карысць, i менавiта яна, Наташка, выцягнула мацi з ямы безнадзейнасцi i гора. У той час яны як бы памянялiся месцамi. Малая адчувала сябе больш дарослай за мацi, клапацiлася аб ёй, уходжвалася, гатавала ежу, хадзiла па крамах, пры гэтым не забывалася размаyляць з Ларысай на самыя розныя тэмы. Пакуль жанчына не абудзiлася, бо i сапраyды быццам спала.

– Што? – незадаволена выключыла Наташка магнiтафон, але без агрэсii y голасе.

– Пятровiча завезлi y бальнiцу на хуткай, – паведамiла тады Ларыса. – Мiшка тэлефанаваy, прасiy пасядзець з бабай Дусяй, яна там зусiм адна. І, напэyна, наyрад цi ведае, што здарылася.

– А ты? – напружылася Наташка. Яна любiла дзеда i чамусьцi не сумнявалася y тым, што з iм нiколi нiчога дрэннага не здарыцца, такiм упэyненым i непахiсным волатам ён выглядаy у яе вачах. Мацярыны словы не маглi быць праyдай, толькi не з дзедам!..

– Што я? – не зразумела пытання дачкi Ларыса.

– Ты ведаеш? – удакладнiла Наташка.

– Нiчога i я не ведаю, – расчаравала яе мацi. – Вось кажу табе як ёсць.

– Тады хадзем хутчэй, – ускочыла з ложка дзяyчына. – Бабулi сапраyды патрэбна наша падтрымка. Толькi, – задумалася на iмгненне, – захаплю тое-сёе з сабой.

Яна адчынiла кнiжную шафу, прысела на кукiшкi, пацягнулася за нечым аберуч пад самую нiжнюю палiцу i неyзабаве выпрасталася, трымаючы y руках важкi скрутак з полiэтыленавымi пакетамi, якiя збiрала y якасцi хобi. Хтосьцi збiраy маркi або значкi, або паштоyкi цi календарыкi, або машынкi цi фiгуркi салдацiкаy, або партрэты артыстаy кiно ды эстрады, а Наташка захаплялася пакетамi, якiмi, звычайна, нiколi не карысталася па прызначэннi. У яе калекцыi iх ужо налiчвалася амаль сто, большасць з выявамi Пугачовай, Ратару, Баярскага i Лявонцьева, а таксама з кошачкамi, сабачкамi, прадстаyнiкамi дзiкай флоры i фаyны ды дзiснэеyскiх мульцiкаy. Рэдка каму Наташка паказвала сваю калекцыю, нават мацi не заyсёды, але бабуля павiнна ведаць пра захапленне yнучкi. Дзяyчына спадзявалася, што бабулю хоць ненадоyга пакiне неспакой пра дзеда, пакуль яна будзе разглядаць пакеты. Да таго ж зразумее не зусiм прыгожыя yнучкiны yчынкi, павязаныя з крадзяжом грошай з бабулiнага гаманца (мiнiпадробкi пад рыдыкюльчык), што нязменна знаходзiyся y шафцы пад тэлевiзарам. Да гэтага моманту Наташцы нiколi не было сорамна за выцягнуты рубель цi два y давесак да абазначанай сумы на хлеб, малако i блiны, па якiя нярэдка хадзiла для бабулi. Больш за тое, падобныя паходы y краму лiчыла сваiм абавязкам. Яна не думала, што бабуля заyважае знiкненне большай за агавораную суму грошай, бо тая нiколi не папракнула яе, адно зараз дапетрыла, што сорамна было бабулi назваць унучку злодзейкай. Немалую колькасць пакетаy Наташка набыла за тыя скрадзеныя y бабулi грошы, яна пакажа старой калекцыю y апраyданне сябе i, калi трэба, выбачыцца. Выпадак якраз спрыяy.

– Ты сур’ёзна? – не ацанiла Ларыса доччынага iмпэту y дачыненнi да яе калекцыi.

– Вядома, – безапеляцыйным тонам адгукнулася Наташка i накiравалася з пакоя y вiтальню.

– Знайшла час выхваляцца незразумела чым, – усё ж упiкнула Ларыса дзяyчыну.

– Паглядзiм, – абязбройвальна yсмiхнулася ёй дачка.

Яны выйшлi на цёмную вулiцу. Ад бабулiнага пад’езда iх падзяляy усяго адзiн пад’езд. Двор за жалезнай зялёнай, аде дзе-нiдзе з аблупленай ад фарбы y шэрых плямах трубой звычна гуy дзiцячым i падлеткавым рознагалоссем. Змрокi зiмоваю парой, звычайна, накрывалi горад рана, што не азначала, аднак, яго замiрання i паглыблення y спячку, як мядзведзя. Дзятва не прызнавала панавання цемры, да таго ж яна i не была абсалютам. Амаль ва yсiх вокнах гарэла святло дый лiхтары, якiм не паспелi яшчэ разбiць вочы каменнай атакай у гульнi на меткасць, там-сям распырсквалi святло, быццам палiвалi iм з лейкi кветкi. Зузiм нядаyна i Наташка гойсала y двары да позняй гадзiны, цяпер яна таксама дамоy не вельмi спяшаецца, але yжо па iншых прычынах. Яна вучылася yжо y дзявятым класе, зазiралася на хлопцаy, а тыя позiркi, як алоyкi, ламалi аб яе прыгажосць i нават бiлiся. Такiя смешныя, хто патлаты, хто з iракезам на галаве, хто лысы, але надзвычай цiкавыя. Таму яна разумела маму i тых мужчын, якiя хадзiлi да яе. Некаторыя часам заставалiся на ноч. Наташка не асуджала Ларысу, нiводным словам не папракнула напамiнам пра тату. Жывое – жывым. І, калi гэтак цягне мужчын да жанчын i наадварот, то што y гэтым дрэннага?..

Дзверы y патрэбны пад’езд, як заyжды, былi напята расчынены, напэyна, з-за адсутнасцi кватэр на першым паверсе, бо з iншага боку дома першы паверх займала блiнная. Натуральна, асвятленне y пад’ездзе таксама адсутнiчала, як i y кожным iншым. Зрэшты, цемра на лесвiчных пралётах нiколi не ставала перашкодай для жыхароy дома. Яны ведалi на памяць канфiгурацыю лесвiцы i колькасць прыступак, аднолькавую ва yсiх пад’ездах, таму, калi б нават вельмi захацелi, не памылiлiся б, не аступiлiся б i не зламалi б сабе шыю. Страх, вiдаць, адчувалi хiба што дзецi, i тое y выпадку адасобленасцi, аднак хуткiмi крокамi пераадольвалi яго i yжо побач з дзвярыма кватэры, у якой жылi, паказвалi страху i цемры казiную ножку. Нярэдка страх выкарыстоyваy супраць насельнiкаy дома сабак, якiх гаспадары час ад часу выстаyлялi за дзверы. Тыя развальвалiся на кiлiмку (абавязковы атрыбут перад кожнай кватэрай) пад дзвярыма i y цёмную пару абавязкова аббрэхвалi yсiх, хто праходзiy мiма, але, хутчэй, ад уласнага страху. Зрэшты, Наташка y свой час вельмi спалохалася нападу сабакi, што адбыyся на трэцiм паверсе, калi аднойчы yзбiралася пасля школы на родны пяты паверх. Сабака яе нават пакусаy i падрапаy ногi, яна куляй тады вылецела на вулiцу i заходзiлася y нястрымным iстэрычным плачу, якi доyга нiхто не мог спынiць. Мацi гучна пасварылася з гаспадарамi сабакi i абяцала атруцiць яго, калi той не знiкне з лесвiчнай пляцоyкi. Ён кiдаyся не толькi на дзяцей, але тыя не прызнавалiся, на дарослых таксама, якiя цярпелi хвiлiнную нязручнасць, бо не жадалi звязвацца i трапаць нервы. Усё ж Ларыса дамаглася свайго, i сабака больш нiколi не тэрарызаваy пад’езд. Цi не выпускалi з кватэры злоснага пудзеля, цi звезлi на лецiшча або яшчэ куды, Наташка не ведала, але памяць пра яго засталася y выглядзе ледзь прыкметных шнарчыкаy ад кiпцяy i зубоy на лытках пад самымi каленкамi.

У гэтым наскрозь цёмным пад’ездзе сабакi не вадзiлiся, таму мацi з дачкой без прыгодаy дапялi да кватэры Беркутаy i бесперашкодна зайшлi y памяшканне. Разбулiся y вiтальнi, распранулiся i паспяшалiся y гасцёyню, дзе Еyдакiя Дзянiсаyна сустрэла iх трывожным позiркам з фатэля, да якога, здавалася, прырасла i выглядала адзiным з iм цэлым.

– Прывiтанне, бабуль! – падскочыла першаю Наташка, абняла i чмокнула y старэчую, але ружовую шчаку.

– Добры вечар, мама! – павiталася i Ларыса, якая iншай мамы не ведала y сваiм жыццi. Пасля вяселля з Сашам, першым сынам Еyдакii Дзянiсаyны, неяк аyтаматычна, паyтараючы за мужам, яна пачала звяртацца менавiта так да свякровi. Зноy жа аyтаматычна села цi, хутчэй, прысела y фатэль Пятровiча, якi стаяy збоку i адначасова насупраць фатэля з Еyдакiяй Дзянiсаyнай, што свякровi не спадабалася, бо y гэты фатэль раней нiхто, акрамя Беркута, не садзiyся. Гэты фатэль, такi самы, як i яе, мяккi, з утульнымi падлакотнiкамi i спiнкай, засланы цёплым покрывам, быy выключна яго месцам. У iм ён драмаy падчас перагляду тэлеперадач, нярэдка засынаy i заставаyся на ноч, пакуль не прасынаyся i не iшоy на кухню, дзе вымаy з лядоyнi трохлiтровы слоiк самагонкi, настоянай на апельсiнавых корках, вырабнiцтвам якой займаyся yласнаручна, налiваy у гранёную, адмыслова пакiнутую для падобнай справы на шырокiм падаконнi, шклянку пяцьдзясят грамаy, нi больш нi менш, выпiваy, задаволена крактаy i вяртаyся дасынаць, аднак ужо не y фатэль, а y пакой да жонкi, уваход у якi, прыхаваны карычневымi фiранкамi, знаходзiyся памiж фатэлямi. Ложкi y пакоi, гэтаксама, як i фатэлi y гасцёyнi, стаялi не побач цi yсутыч, а насупраць адзiн другога, падзеленыя дзвюма тумбачкамi з лекамi. Ложак Еyдакii Дзянiсаyны падпiраy сценку з узорыстым дываном на yсю яе паверхню. Беркут жа спаy ля акна. З мэблi пакой меy яшчэ драyляную вялiзную шафу з асабiстымi рэчамi старых, i тое, здавалася, што шафе было зацесна. Зрэшты, i Беркута, i яго жонку yсё y пакоi, дзе яны толькi спалi, уладкоyвала.

– Вы штосьцi ведаеце? – не прывiтаyшыся, але занепакоена пераводзiла вочы Еyдакiя Дзянiсаyна з нявесткi на yнучку, якая адышла да тэлевiзара, i наадварот. Яна не сумнявалася, што з Беркутам якаясь сталася бяда, iнакш Ларыса нiколi б не села y яго фатэль, але чамусьцi гэта хавалi ад яе.

Мацi з дачкой перазiрнулiся, быццам пыталiся адна y адной, якiм мусiy быць адказ, бо самi нiчога не ведалi, Наташка дык дакладна.

– Вы пра што, мама? – усё ж адказала Ларыса, але зусiм не так, як на тое разлiчвала Еyдакiя Дзянiсаyна. Цяпер яна не зводзiла пiльнага позiрку з мiтуслiвых вачэй нявесткi i, здавалася, буравiла iх у марных, аднак, намаганнях дабурыцца да праyды, якая не была вядомай нiкому з прысутных.

– Навошта вы тут? – зразумела Беркуцiха, што не пачуе жаданага, i зноy утароплiвалася то y твар унучкi, то y твар яе мацi.

– Мiшка папрасiy, – шчыра адказала Ларыса.

– А сам ён дзе? – учапiлася старая за iмя сына.

– Я ведаю толькi, што ён паехаy на хуткай з Пятровiчам у бальнiцу, – не стала манiць Ларыса. Яна yвогуле не любiла падманваць людзей, тым больш сталага веку, хоць у жыццi давялося нямала казаць хлуснi, мусовай, натуральна, i датычнай iншых абставiн, палярна iншых, павязаных з асабiстымi праблемамi iнтымнага характару. Еyдакiя Дзянiсаyна разумная жанчына, i падманваць яе – не варыянт, нават калi падман лiчыць карысным. Не той выпадак. Ларыса, можа б, i распавяла yсё як на духу, бо не бачыла сэнсу ва yтойваннi iнфармацыi, якой не валодала, таму адно развяла рукамi i y думках насварылася на Мiшку. Ён пераклаy адказнасць перад мацi з сябе на яе, што таксама можна зразумець, але нельга так рабiць, яна ненавiдзела падобныя сiтуацыi. Ненавiдзела сябе, калi не магла нiчым дапамагчы.

– А мне сказаy, што з Леyсам нешта штукарыць, – задумлiва працягнула Еyдакiя Дзянiсаyна. – На ноч гледзячы. Не разумею, як iх штукарствы павязаны з Жэнем.

– Капец! – не yтрымалася Наташка ад каментара. Ларыса сувора паглядзела на яе, i дачка адвярнулася да кнiг за спiнай, што суцэльнай сценкай, быццам шпалеры, апаясвалi палову памяшкання. Кнiгi выпiсваy i купляy Беркут. Ён лiчыy найвялiкшым дасягненнем чалавецтва пiсьменнiцкую творчасць, хоць нiколi нават не задумваyся штосьцi напiсаць, як, напрыклад, яго сучаснiкi Вiктар Астаф’еy, Юрый Бондараy, Васiль Быкаy, Барыс Васiльеy цi Грыгорый Бакланаy. З задавальнененнем чытаy, асаблiва як выйшаy на пенсiю, але сапраyднай кнiгаманкай была Еyдакiя Дзянiсаyна. Калi не глядзела тэлевiзар, яна абавязкова чытала. На яе тумбачцы побач з фатэлем заyжды грувасцiлiся стосы кнiг i часопiсаy.

– Жэня не патэлефанаваy, не папярэдзiy, што затрымлiваецца, – працягвала Беркуцiха, – а гэта азначае, што з iм нешта здарылася, нешта нядобрае, калi дагэтуль не прыйшоy. Я ведаю гэта дакладна, бо ведаю Жэню. Вы штосьцi ведаеце, але маyчыце. Напэyна, не хочаце мне рабiць балюча. Аднак робiце. Сваiм маyчаннем.

Яна быццам упiкнула Ларысу з Наташкай. І не быццам, а yпiкнула. Таму Наташка, якая памкнулася была паказаць бабулi калекцыю пакетаy, разумеючы, што несвоечасова, тым не менш пакрыyджана перадумала i села за стол з боку пакоя, якi належаy дзядзьку Мiшку. Ля iншага бока стала знаходзiyся фатэль Беркута, у якiм сядзела Ларыса. Стол як бы падзяляy пакоi старых i iх сына, вялiкi, рассоyны, па святах гасцiнны, зноy жа з кнiгамi да столi па сценцы, засланы выкшталцоным абрусам бел-чырвона-белага колеру з украiнскiм вышытым уручную арнаментам. На стале нязменным атрыбутам пукацiлася шкляная ваза з букетам штучных кветак, побач з ёй, таксама нязменная i шкляная, застыла ваза, больш падобная на вычурную глыбокую мiску, напакаваная з горкай цукеркамi, печывам i пернiкамi, да якiх адразу i пацягнулася Наташка, аднак нiчога не yзяла, адно перабiрала, не вымаючы, каб заняць рукi.

Тэлефон у вiтальнi непрыемным i быццам нязвычна гучным вiскатам перацягнуy увагу на сябе, але нiхто з трох прадстаyнiц розных пакаленняy жанчын не зварухнуyся з месца.

6. Май 1937 года. Горад Кранштат. РСФСР

– Сёння я з цябе грошай не вазьму, – сказала Беркуту чорнавалосая кудзерыстая маладая жанчына, устала з ложка, падхапiла няyлоyным рухам танклявай амаль празрыстай рукi на яркiм сонцы, што yсмiхалася за акном, здавалася, тварыкам гарэзлiвай дзяyчынкi, лёгкi сiтцавы бэзавы халацiк, накiнула яго на сябе, i ён быццам ператварыyся y другую скуру на ейным целе – прывабным, нават бездакорным на думку Беркута, целе, якое зусiм нядаyна цалкам належала яму. – Але толькi сёння, – дадала дзяyчына, запахнула халат i села да трумо, каб ускудлачаныя пасля бяссонай ночы, праведзенай разам з Беркутам, валасы прывесцi y больш-менш боскi выгляд, бо ненавiдзела, калi яны тырчалi y розныя бакi, што здаралася даволi часта зранку. Беркут, не yстаючы з ложка, пазiраy на спiну дзяyчыны, на яе дзiвосны выгiн шыi, адкрыты яго позiрку з-за паднятых угару валасоy, паднятых на iмгенне з асдмысловым нiбыта разлiкам, каб падражнiць i зноy схаваць пад сабой прыгажосць цi, хутчэй, мастацтва прыроднай лепкi.

Мiжвольна Беркутава рука пацягнулася па папяросы, выцягнула адну разам з запалкамi. Беркут закурыy.

– Не куры тут! – Яна не азiрнулася на яго, бо бачыла y люстэркавым адлюстраваннi, не загадала, але прамовiла так, што Беркут падпарадкаваyся.

– Прабач, – адгукнуyся i пальцамi патушыy папяросу ды паклаy яе на крэсла са сваiмi рэчамi на iм, перавешанымi з акна, побач з ложкам. Курыць ён пачаy нядаyна, хутчэй дзеля таго, каб выглядаць дарослым, чым дзеля задавальнення, да таго ж на курсе рэдкi курсант не курыy i Беркут не хацеy, каб яны лiчылi яго белай варонай. Зразумела, бацька б не yхвалiy з’яyленне y сына шкоднай звычкi, хоць сам смалiy цыгаркi адну за адной, ды не абы з чаго, з самасаду. Ён па-ранейшаму старшынстваваy у калгасе i вельмi неахвотна адпусцiy адзiнага наследнiка вучыцца за свет. Не адразу, але зразумеy Беркутава трызненне морам. Напэyна, i дзед паyплываy таксама. Таму пасля заканчэння хлопцам восьмага класа неяк раз выклiкаy да сябе y кантору, афiцыйна i як не роднага, паведамiy, што праз раён i праз вобласць калгас дамовiyся з Вышэйшай ваенна-марской вучэльняй у Кранштаце аб залiчэннi яго на першы курс без iспытаy, па адных адзнаках у школьным пасведчаннi аб паспяховасцi. Хутчэй за yсё бацька злукавiy пра пасведчанне, бо сын яго не надта мог пахвалiцца паспяховасцю y вучобе, хоць асаблiва i не адставаy ад выдатнiкаy, дый паводзiнамi yзорнымi не вылучаyся. Беркут рос даволi хулiганiстым, магчыма, у знак пратэста бацьку, якога паyсюль прыводзiлi y прыклад як адданага партыйца i кiраyнiка, чый непахiсны аyтарытэт цiснуy i гнуy да зямлi не аднаго Беркута. Менавiта аyтарытэтам ён i дамогся сынавага залiчэння без iспытаy у тую самую вучэльню, куды юнак i прагнуy патрапiць. У любым выпадку Беркут паступаy бы y Кранштат. Бацька яго апярэдзiy i прыемна здзiвiy. Адзiнае, што не спадабалася Беркуту, – гэта афiцыёз, але ён разумеy, што iнакш бацька не мог. Бацька нават паехаy разам з сынам у той Кранштат, каб i сябе паказаць, i малога yладкаваць як след, чаго Беркут, шчыра кажучы, не чакаy. Не чакаy пабачыць старога iнакшым, чалавечным, добразычлiвым, нават сентыментальным i расчуленым. Зазвычай бацька быy зусiм не такiм: суворым, напятым, як струна, нервовым i раздражнёным, гучным i бескампрамiсным у аднойчы прынятым рашэннi. На чужой тэрыторыi, у незнаёмай мясцовасцi не, ён не выглядаy разгубленым цi дэзарыентаваным, хутчэй клапатлiвым, засяроджаным выключна на добраyладкаваннi сына. З рэктарам i выкладчыкамi размаyляy зацiкаyлена i паважалiва, тыя таксама ставiлiся да яго з вялiкай павагай. Аднак Кранштат яму не спадабаyся. Яму yвогуле не падабалася марское паветра i yсё, што было павязана з вадой. З першай хвiлiны свайго жыцця да апошняга yздыха бацька заставаyся казаком, няхай чырвоным, але казаком, чыёй стыхiяй з’яyлялiся стэпавыя, палявыя i лясныя абшары. Беркут не ведаy (праз некаторы час яму прагаворыцца дзед), што бацька марыy жыць зусiм iншым жыццём i y зусiм iншых часах, не y тых, у якiя выпала доляй. У снах ён бачыy сябе паплечнiкам Багдана Хмяльнiцкага, а то i самiм Захарам Беркутам, чыiм прамым нашчадкам з’яyляyся не па чутках i неаднаразова падкрэслiваy гэта y нешматлiкiх размовах з сынам. На жаль, сны свае ён ненавiдзеy, бо тыя заставалiся yсяго снамi, i распавядаy пра iх дзеду з лютай злосцю, аднак той бачыy, што непахiсны старшыня без роздумаy i ваганняy памяняyся б месцамi з любым, калi б узнiкла такая магчымасць, абы апынуцца хоць на гадзiнку поруч з Хмяльнiцкiм на яве, а не y хворым трызненнi, як называy свае сны.

Бацька з’ехаy дамоy толькi тады, калi yпэyнiyся y добраyладкаваннi сына, якога нязвычная yвага старога не бадзёрыла, а наадварот, напружвала. Ён не ведаy, як сябе паводзiць, як рэагаваць на тое запозненае цяпло з боку бацькi, схаванае да гэтага глыбока y душы цi свядомасцi i прарваyшае, быццам гной з раны, непатрэбнай i недарэчнай з’явай, а таму з палёгкай выдыхнуy, як толькi бацькава апекаванне засталося y мiнулым. Беркут застаyся адзiн у чужым i незнаёмым горадзе, ды вось дзiва, не адчуваy сябе адзiнокiм, а y вучобу, у тутэйшае жыццё закахаyся, бы y жаданую i доyгачаканую жанчыну.

Заняткi y вучэльнi пачыналiся а восьмай ранiцы, i да пятнаццатай гадзiны штодзень чыталася шэсць лекцый, пасля шостай вечара пачыналася праца y майстэрнях i лабараторыях. Нягледзячы на тое, што вучэльня была закрытай навучальнай установай, а прысутнасць курсантаy на кожнай лекцыi была абавязковай, навучэнцам дазвалялася адлучацца з вучэльнi да адзiнаццатай гадзiны вечара. Па суботах яны мелi права выязджаць у Ленiнград i заставацца там да адзiнаццатай гадзiны вечара нядзелi.

Цесная сувязь з жыццём флота, порта i заводаy аказвалi на курсантаy не абы якi yплыy. Флот выхоyваy маладыя кадры для сябе. Курсанты y порце мелi доступ на yсе караблi, якiя стаялi на рэйдзе, вывучалi iх унутранае размяшчэнне i абсталяванне, атрымлiвалi апошнiя звесткi ад асабiстага складу. Жывая i непасрэдная сувязь з паyсядзённым жыццём флоту залучала як караблебудаyнiкоy, так i механiкаy з самага першага курса навучання y кола жыцця флоту i прымушала пранiкацца яго актуальнымi задачамi.

Улетку, пасля пераходных экзаменаy, курсанты выязджалi y Ленiнград на трохмесячную вытворчую практыку i размяркоyвалiся па адмiралцейскiх заводах, каб вывучыць пабудову драyляных кiлевых шлюпак у шлюпачнай майстэрнi, а затым азнаёмiцца з размяшчэннем i абсталяваннем цэхоy па халоднай i гарачай апрацоyцы лiставай i профiльнай сталi, якая iдзе на пабудову карабельных карпусоy. Далей у праграму yваходзiла вывучэнне плазавых работ i зборкi корпуса на стапелi. Да канца практыкi патрабавалася прадставiць падрабязную пiсьмовую справаздачу, праiлюстраваную копiямi чарцяжоy, эскiзамi ад рукi, малюнкамi i фотаздымкамi. Дзеля збору звестак, копiй чарцяжоy i тэхнiчных дадзеных курсанты маглi звяртацца да iнжынераy у канторах будаyнiкоy, да канструктараy у чарцёжных i да майстроy на будоyлях, а таксама да кожнага рабочага ля станкоy i кожнага зборшчыка на стапелях. Па заканчэннi летняй практыкi адбываyся праверачны iспыт камiсiяй iнжынераy Ленiнградскага порта, пасля чаго курсантам дазваляyся месячны адпачынак. І так па коле, каб будучыя марскiя капiтаны ведалi свае судны не горш за анатомiю чалавека, бо менавiта на iх плечы клалася адказнасць за жыццё каманды судна i за само судна.

У 1936 годзе былыя палiтычныя курсы, прэабразаваныя y Ваенна-палiтычную школу загадам РВС за №235 на базе вучэльнi, набылi статус Ваенна-палiтычнай вучэльнi флота, куды трапiy i Беркут. Гэта была не зусiм вучэльня y вучэльнi, а хутчэй спецыялiзаваны факультэт для асаблiва адораных курсантаy, якiя праявiлi сябе не столькi y спецыялiзаваных навуках, колькi ва yласных фiзiчных дасягненнях i праяyленнi лiдарскiх якасцяy у характары, мэтанакiраванасцi, неадступнасцi, волi. Кандыдатура Беркута, адзiнага з усiх прэтэндэнтаy сярод курсантаy на сакрэтны факультэт, разглядалася без яго ведама. Так, ён трапiy туды выпадкова i невыпадкова адначасова. За iм назiралi i мелi на yвазе амаль з першага дня залiчэння на вучобу. Здольнасцi юнака yражвалi як непасрэдна кiраyнiцтва вучэльнi, так i прадстаyнiкоy палiтшколы, на базе якой у сапраyднасцi рыхтавалi прафесiйных разведчыкаy, не сухапутных, а марскiх, якiя пры патрэбе маглi б узначалiсь штурмавыя дэсантныя групы, мабiльныя, бясшумныя, з высокiм паказальнiкам вынiкаy пастаyленых задач. Беркут схоплiваy на ляту веды, якiмi дзялiлiся выкладчыкi, i yжо на трэцiм курсе разбiраyся y механiцы айчынных i замежных караблёy лепей за дыпламаваных iнжынераy, што не было дзiyным, бо рыхтаваyся стаць капiтанам, якi мусiy ведаць вантробы будзь якога судна, асаблiва таго, на якiм давядзецца служыць, як свае пяць пальцаy; арыентаваyся y тапаграфii i марскiх мапах так, быццам сам iх маляваy, зноy жа выключна з-за iмкнення быць сапраyдным капiтанам не без, зразумела, рамантачна-yзнёслага yплыву кнiг пра марскiя прыгоды, якiя глытаy з зайздроснай апантанасцю, гэтаксама, зрэшты, як i сур’ёзныя навуковыя працы аб ваеннай марской справе; ды галоyнае – меy байцовы характар, але не бяздумны i шалёны y сваёй бяздумнасцi, а стрыманы i матэматычна вытрыманы, характар стратэга, прычым стратэга бясстрашнага. Беркут быy бы прыyкрасным капiтанам, гонарам i годнасцю флота, з лёгкасцю даслужыyся б да адмiрала, калi б не яго дзiвосныя перамогi на занятках па рукапашнай барацьбе i самаабароне. Ён быy патрэбны новастворанаму факультэту як нiхто iншы, тым больш што y паветры пачынала пахнуць блiзкай вайной, няхай яе магчымасць i адмаyлялася y Крамлi, а тыя ваеначальнiкi, якiя сумнявалiся y словах Сталiна, знiкалi бясследна. Тым часам i y НКУС таксама зацiкавiлiся маладым дараваннем, бо факультэт, як высветлiлася пазней, курыраваy ён. Некалькi разоy запар Беркуту намякалi y кабiнеце рэктара, куды адмыслова выклiкалi, праyда, няyдала, што яму след бы перавесцiся з факультэта, на якiм ён вучыyся, у вучэльню больш вартую яго талентаy. Не загадвалi, што дзiyна, бо хлопец, звычайна б, выканаy загад. Але без загаду яго не цiкавiлi сумнiyныя прапановы. Ён меy мару, i да гэтай мары мэтанакiравана iшоy. І тады вярбоyшчыкi схiтравалi, каб Беркут нiкуды не падзеyся ад абранага iмi для яго лёсу. Навошта былi тыя складанасцi ды разыграная цэлая п’еса, Беркут так нiколi i не зразумеy, напэyна, здагадваyся, але не хацеy верыць сваiм здагадкам.

Конец ознакомительного фрагмента.

Текст предоставлен ООО «Литрес».

Прочитайте эту книгу целиком, купив полную легальную версию (https://www.litres.ru/pages/biblio_book/?art=70915228&lfrom=174836202&ffile=1) на Литрес.

Безопасно оплатить книгу можно банковской картой Visa, MasterCard, Maestro, со счета мобильного телефона, с платежного терминала, в салоне МТС или Связной, через PayPal, WebMoney, Яндекс.Деньги, QIWI Кошелек, бонусными картами или другим удобным Вам способом.