Андрей Тихомиров "Туркий халқлар ва тиллар"

Туркий халқлар Олтой тоғларида кенг ҳудудда шаклланган ва бошқа лингвистик халқлар гуруҳлари: мўғул, Тунгус-Манчур ва Тибето-Хитой билан ўзаро алоқада. Туркий тиллар ва халқларнинг ривожланиши жараёнида-уларнинг она тилида сўзлашувчилари, лаҳжалари ва тиллари шаклланди, улар бир томондан ўхшашлик билан – уларнинг келиб чиқиши бирлиги натижасида, иккинчи томондан – умумий туркий тилнинг парчаланиши билан изоҳланадиган фарқлар билан тавсифланади тил – аввал диалектларга, сўнгра алоҳида тилларга ва тиллар гуруҳларига.

date_range Год издания :

foundation Издательство :Автор

person Автор :

workspaces ISBN :

child_care Возрастное ограничение : 12

update Дата обновления : 23.04.2023

Туркий хал?лар ва тиллар
Андрей Тихомиров

Туркий хал?лар Олтой то?ларида кенг ?удудда шаклланган ва бош?а лингвистик хал?лар гуру?лари: мy?ул, Тунгус-Манчур ва Тибето-Хитой билан yзаро ало?ада. Туркий тиллар ва хал?ларнинг ривожланиши жараёнида-уларнинг она тилида сyзлашувчилари, ла?жалари ва тиллари шаклланди, улар бир томондан yхшашлик билан – уларнинг келиб чи?иши бирлиги натижасида, иккинчи томондан – умумий туркий тилнинг парчаланиши билан изо?ланадиган фар?лар билан тавсифланади тил – аввал диалектларга, сyнгра ало?ида тилларга ва тиллар гуру?ларига.

Андрей Тихомиров

Туркий хал?лар ва тиллар




Туркий тиллар ва хал?ларнинг ривожланиши жараёнида-уларнинг она тилида сyзлашувчилари, ла?жалари ва тиллари шаклланди, улар бир томондан yхшашлик билан – уларнинг келиб чи?иши бирлиги натижасида, иккинчи томондан – умумий туркий тилнинг парчаланиши билан изо?ланадиган фар?лар билан тавсифланади тил – аввал диалектларга, сyнгра ало?ида тилларга ва тиллар гуру?ларига. Туркий хал?лар Олтой то?ларида кенг ?удудда шаклланган ва бош?а лингвистик хал?лар гуру?лари: мy?ул, Тунгус-Манчур ва Тибето-Хитой билан yзаро ало?ада. "Олтой" сyзининг yзи туркий "олтин" сyзига, мy?улча "алт" сyзига ?айтади. "Алтан тобчи "ёки" Алтан товч "("олтин тугма "ёки" олтин vault") ХВИИ асрнинг мy?ул хроникаси. Олтой ?адим замонлардан бери полиметаллар, темир рудаси, симоб ва олтиннинг бой конлари билан маш?ур.

Олтой Турклари турли хил келиб чи?иши бyлган ?абилалар ва хал?ларни, шу жумладан туркий бyлмаганларни бyйсундирдилар. ?окимият, ёзма манбалардан кyриниб турибдики, улкан ?орамол подаларини тyплаган, мол-мулкини talon-тарож ?илган ва уйида ?уллари бyлган ?абила зодагонлари ?yлида тyпланган. Ушбу феодал-патриархал бирлашманинг бошида Когон бyлган. Биро?, Олтой Турклари ва уларга бyйсунувчи хал?лар ?абилавий, асосан ибтидоий ижтимоий ташкилотга ега бyлишда давом етдилар ва замонавий маънода синфлар ?али ривожланмаган. Давлат худди шу и?тисодий ривожланишга ега бyлган ?ариндош ?абилаларнинг мyрт бирлашмаси еди.

Милодий 1-минг йилликдаги Олтой туркларининг тарихи асосан археологик ва ёзма манбалардан маълум. Асосий археологик манбалар дафн маросимлари ва уларда топилган нарсалардир. Бу ва?тда одамни от билан бирга кyмиш ва жабду?лар миниш одати тар?алмо?да. Олтой то?лари водийларида кичик тош тепаликлар ?азилган, уларнинг остида тyртбурчаклар тупро?ли чу?урлар мавжуд. Бу ковакларига дафн ор?асига чyзиб ёт?изилди. Дафн етилган от ёнига от дафн ?илинди. Баъзан ?абрлар сиртда фа?ат тошлар ?ал?аси билан белгиланади. Одатда олижаноб одамнинг ?абри ?абрнинг марказида жойлашган бyлиб, у билан бирга дафн етилган аскарлар ёки ?улларнинг ?абрлари атрофида жойлашган еди. Иккинчисининг ?ашшо?лиги Марказий ?абрнинг бойлигини кескин таъкидлайди. Шу билан бирга, катта тепаликлар мавжуд. Улардаги дафнлар инвентаризациянинг бойлиги ва дафн маросимининг мураккаблиги билан ажралиб туради. ?абрга y?лари, темир пичо?и, безакли камарлари, ?адимги туркий ёзувлари бyлган кумуш идишлар ?yйилган. Отларнинг скелетлари бyлинмалар ортида дам олди. Бундай тепаликлар Олтойда Катанда ?ишло?и я?инида, Туяхта ва Кузбассдаги Ур дарёсида топилган.

Якутларнинг туркийзабон аждодларининг замонавий Якутия ?удудига кириб бориши узо? ва?т давомида Байкал минта?асидан, милодий ВИ – Х асрлардан бошлаб, Куриканлар Ангара ва Ленада яшаган пайтдан бошлаб келган (бу шундай дейилади).курумчин маданияти). Биро?, бу жойларда Туркийгача бyлган а?оли ?ам бор еди. Темир асрининг енг ?адимги а?оли пункти Якуцк остидаги Ююке дарёсидан топилган. Якутиянинг ерта темир асрининг асл маданияти Ленанинг ?уйи о?имидаги Олекминск ва Сиктях устидаги Мухтуя ?ишло?и я?инидаги а?оли пунктлари билан ифодаланади. А?оли ов ва бали? овлаш билан шу?улланган. Якут хал?и Ленада Жанубий туркийзабон кyчманчилар томонидан ма?аллий ?абилаларнинг сингиб кетиши натижасида шаклланган. Якутларнинг Жанубий аждодларининг сyнгги тyл?ини yрта Ленага фа?ат ХИВ – ХВ асрларда кириб келган деб тахмин ?илинади. Якутларнинг баъзи ма?аллий гуру?лари, масалан, Шимолий-?арбий бу?у чyпонлари, Евенкснинг айрим гуру?ларини Марказий минта?алардан якутлар билан аралаштириш натижасида нисбатан я?инда пайдо бyлган. Якутларнинг ижтимоий ?аётида ?абила тузумининг ?олди?лари кyп бyлган, ?абила ?асоси са?ланиб ?олган. Антропологик жи?атдан якутлар Мy?улоид ир?ининг Ўрта Осиё ва Байкал турларига мансуб. Яшаш жойлари, маданий ва кундалик фар?ларига кyра, якутлар бир ?атор ма?аллий гуру?ларга бyлинган – Амгино—Лена, Вилюиск, Олекминский, Верхоянск, Шимолий. Якутларнинг и?тисодиёти ва моддий маданиятида Ўрта Осиё чорвадорлари маданиятига yхшаш хусусиятлар устунлик ?илади, аммо Шимолий тайга елементлари ?ам мавжуд. ХВИИ асрнинг 20 – йилларида. Якутлар Россия давлатига ?yшилди, бу уларнинг ижтимоий-и?тисодий ва маданий ривожланишини тезлаштирди. Шу билан бирга, ё?ут оммаси чор амалдорлари, савдогарлар ва мyйна харидорлари томонидан шаф?ациз бyйинтуру?, шаф?ациз зулмга дучор бyла бошлади.

Феодализмга ?улдорлик тизими ор?али келган мамлакатлар учун (масалан, Хитой, ?индистон, Ерон учун – Осиёда, Италия, Франция, Испания учун – Европада) феодал муносабатларга yтиш ?адимги даврларда яратила бошланган миллатларнинг шаклланишида янги ?адамни англатарди. Феодализмга тy?ридан-тy?ри ибтидоий коммунал тизимдан келган мамлакатлар учун (масалан, Европада – Германия, Англия, Скандинавия мамлакатлари, Россия – Чехия, Полша, Шар?да-баъзи туркий ?абилалар учун) шаклланиш жараёни ?абилалар ва ?абила бирлашмаларидан миллатларнинг келиб чи?иши билан бошланган. феодализмнинг ривожланиши. Европа ва Осиёдаги бир ?атор ?абила гуру?лари ва бирлашмаларида (масалан, мy?ул ва баъзи туркий ?абилаларда) бу жараённинг бошланиши нисбатан кеч ва?тга, ХИ—ХИИИ асрларга тy?ри келади.

Конец ознакомительного фрагмента.

Текст предоставлен ООО «ЛитРес».

Прочитайте эту книгу целиком, купив полную легальную версию (https://www.litres.ru/pages/biblio_book/?art=69176482&lfrom=174836202) на ЛитРес.

Безопасно оплатить книгу можно банковской картой Visa, MasterCard, Maestro, со счета мобильного телефона, с платежного терминала, в салоне МТС или Связной, через PayPal, WebMoney, Яндекс.Деньги, QIWI Кошелек, бонусными картами или другим удобным Вам способом.

Все книги на сайте предоставены для ознакомления и защищены авторским правом