?л??-тиллии икки ардынан
Прокопий Чуукаар
Суруйааччы П.Я. Прокопьев-Прокопий Чуукаар «?л??-тиллии икки ардынан» диэн айымньытыгар кэпсэнэр геройа ханнык да ыарахаттартан ча?ыйан турбат ураты к??стээх санаалаа?а, сэдэх дьыл?алаа?а, чахчы да уол о?о уон у?уктаа?а буолара кими ба?арар с?хт?р??н с?п.
Аа?ааччы киэ? ара?атыгар ананар.
В своих произведениях известный журналист и писатель всегда поднимает актуальные проблемы современности. Отличительные черты его прозы: фабульность, психологизм, иносказательность повествования.
Каждый, кто возьмет в руки эту книгу, будет восхищен смелостью, храбростью и бесстрашием главного героя документальной повести и, наверно, мысленно задаст себе вопрос: «А как бы я поступил на его месте?»
Книга приурочена к 80-летию со дня рождения писателя.
Прокопий Чуукаар
?л??-тиллии икки ардынан
ААН ТЫЛ
Кини ту?унан аан бастаан Дьокуускай балыы?атыгар эмтэммит быраа?ыттан истибитим. Лээхэптэр арыыларыгар уонтан тахса сыл бултаабыт ки?и билигин Нам?а олорорун билэн баран, эмиэ оччолорго ити эргин муора арыыларыгар баар фактория?а ?лэлээбит биир дойдулаахпын сура?ыах санаам к?т?н т?сп?тэ. Ол гынан баран Хотугу бай?ал аата-ахса суох арыыларыттан сыччах биир эрэ ки?ини ыйытала?а тиийэр с?рэ бэрт буолуо?ун и?ин, бэрки?ээн, бастакы ?р?к?нэйиим уостан хаалбыта. Ол биир дойдулаахпын сура?ыым дьи?-дьи?эр т?р??ттээх этэ. Бэйэм эмиэ ити сыллартан са?алаан хоту туундара?а да, муора?а да син кииртэлээн тахсыбытым, онон ол дойду сирин-уотун к?рб?пп?н кимиэхэ эмэ сы?ыаран кэпсиэх буолбут ?рд???? ба?а санаам ??йэ тутан, Нам?а олохтоох аймахпытынан илдьит ыыппытым, онуоха о?онньор «кэллин» диэн бы?а-бааччы эппит этэ. Онон урут к?рб?т?х, айах атан кэпсэппэтэх ки?ибэр биир ?т?? к?н к?т?н т?ст?м.
Эдэр дьон хара?ар би?иги к?л??нэ «о?онньор» дэппитэ ырааппыт эбит. Бэйэм бараллаам ки?ини сурах хоту «о?онньор» буолла?а дии сылдьыбыппын. Билигин да?аны урукку сэбэрэтин ы?ыкта илик к?хс?н ки?и суол ааныгар к?р?стэ, илиибин эрчимнээхтик хаба тардан ылла:
– Кырбы?аа?кын диэммин. С?п-с?п, ити миэхэ кэлли?. Аас. Ха?ан эрэ ?рд??хх? Федот Донускуой диэн ки?и суруйа сылдьыбыта.
– Феодосий Донской буолуо…
– Ол, ол ки?и. Нууччалыы эмиэ, хас да сыл буолан баран, суруйбут эбит. Ону бу соторутаа?ыта Яков Семенов диэн уруккута улахан тойон ки?и булан ыыппыта. ?сс? бу сотору кэминэн тахсар хайа эрэ кинигэ?э кыратык кыбытыах буолбут.
– Оо, ол Яков Алексеевич булт ту?унан хас да кинигэлээх ээ. Кини ылсара ордук буолаарай?
– Ыспыраапка курдук суруйуо ???, му?утаан т???н? бултаабыппын кыбытта?ына да?аны ??р??. Оччо элбэ?и мин курдук бултаабыт ки?и баарын ?йэм устата истибэтэ?им. Миигин Соц. ?лэ дьоруойугар оччолорго т??эриэхтээхтэр этэ. Элбэх ?рд?к сололоох тойонтон итини бэйэлэриттэн истибитим, онон этэбин. Уонна онтум сурукка киирбит эбит. Федот Донускуой суруйбута бу сылдьар, – саала?а элэстэнэн киирэн дипломат ойутан та?ааран а?а баттыыр уонна 1975 сыллаа?ы «СЯ» бала?ан ыйын 8 к?н?нээ?и ыстатыйатын ксерокопиятын ???л?чч? анньар. «Тропа в студеном океане» диэн очерканы Ф. Донской уонна С. Ломач кытты?ан суруйбуттар эбит.
Аны «Ляхов арыытыгар – то?ус сыл» диэн Ф. Донской ?сс? 1971 с. бала?ан ыйын 20 к?н?гэр «Кыым?а» суруйбут ыстатыйатын ксерокопията холбуу ти?иллэ сылдьар.
– Бачча бэчээтинэн бигэргэтиллибит ки?ини дьэ уонна то?о дьоруойга т??эрбэтилэр?
– Дьэ ону мин сэрэйэбин эрэ. Кэпсээтэххэ, остуоруйата у?ун. Судургу хайдах да бы?аарбаккын. Этэргэ дылы, ку?у эрэ ыппыт ки?и кырса?ыт буолан турда?ым дии. Уонна а?ыйах сыл и?игэр аатырбыт-сура?ырбыт дьоннортон ордон тахсабын. Тэрилим диэн бастаан барыларыттан м?лт???. Салалта булчуттарыгар эриэ-дэхси сы?ыаннаспат этэ. Ким т???н? куду анньан бэрик биэрэрэ тэриниигэр элбэ?и бы?аарара. К?н?т?нэн сылдьар буоллу? да – эн булчут буолар кыа?ы? суох. Салалта? браконьердыырын к?р?-к?р? к?рб?т??? буолуохтааххын. Анатыылаах сиргин к???л тэбистэрдэххинэ, ол сир булда кэхтэр. Ону утарсыбыт «буруйум» таайбыт буолуон с?п. Куоракка тиийдэхпинэ, саамай му?ур тойотторго сылдьан баар бала?ыанньаны кэпсээн кэбиспитим да атахтаата?а. Овчинникова?а, Петровка, Платоновка сылдьарбын истэн м????-этии б???т? этэ. Кинилэр ?р? тутар кэмнэригэр, ити дьонтон бэйэлэриттэн са?алаан, дьоруойга т??эр сурахпын истибитим. Уонна ону к?н б?г?н?гэр диэри итэ?эйэбин. К?р эрэ, Сергей Михалковтаах кэлэ сырыттахтарына, ол дьону кытта Ленин памятнигар венок уурсубуттаахпын ээ. Онно: «Бу – би?иги дьоруой-булчуппут, Соц. ?лэ дьоруойа», – диэн били?иннэрэллэр этэ. Ити 1975 сыллаахха. Мин бултуу муорабар киирэн хаалабын. Кырса? да а?ырымныыр сыллардаах. Онноо?ор куобах ??скээбэт кэмнээх дии. Ол сыл Лээхэптэр арыыларыгар кырса биллэ а?ыйаабытын и?ин Котельнайга бултаан тахсыбытым, миигин с?тэрэн олороллор этэ. Онуоха эбии аны «Таймылыыр» совхозка сы?ыарбыт кэмнэрэ буолуон с?п. Дьокуускайтан миигин дьоруойга т??эрэр дьыаланы о?орторо ыыппыт ки?иэхэ: «?с сыл хаайыыга т?бэспитэ», – диэбит этилэр. Соруйан. Ону итэ?эйдэхтэрэ буолуо. Онтон ыла бултаан б?пп?т?м. Ыарытыйан да барбытым. Кэлин миигин ?й??б?т улахан дьонум ?лэлэрэ уларыйбытын, ?лб?ттэрин истэммин сура?а да барбата?ым. Ол эрээри ки?и ?лэтэ умнуллуо суохтаах дии саныыбын. Кэлин да сыаналаныан с?п. Онноо?ор ?лб?ттэрин кэнниттэн на?араада?а т??эрэллэр буолбат дуо? Инньэ диэбит дьон элбэх. Эн, ха?ыат ?лэ?итэ ки?и, Халыыйабы, Ырыкыныабы истэр эти? дуо?
– А?а табаарыстарым этилэр.
– Тэрэнтэй ханна эрэ мин туспунан кыбыппыт буолуохтаах. Инньэ диир этэ. ?сс? нэмийэн суруйаары сылдьан была?айга былдьаппыта. Оттон Ньукулай Ырыкыныабы кытта аармыйа?а бииргэ сулууспалаабытым. До?орум этэ. Эмиэ суруйуон на?аа ба?арара. Ол сылдьан олохтон эмискэ туораан хомоппута. Оттон эн бэйэ? билиэ? буолла?а. Хоту сылдьыбыппын суруйтарыахпын ба?арабын. Чахчы уйаммын-хатаммын биллэрбит дойду.
– Эн курдук булка ?рд?к к?рд?р??н? ситиспит атын булчуттар бааллар дуо?
– Истэ иликпин.
– Оттон Соц. ?лэ Геройун ?рд?к аатын ылбыт кырса?ыт булчуттар баалларын истибит курдукпун. Эн к?рд?р??г?н тэ?нээн к?р??ххэ баар эбит ээ.
– Саамай с?пк? этэ?ин.
Иван Яковлевич ити этиитин сыал-сорук о?остон, «Герои Социалистического Труда» диэн 1987 сыллаахха тахсыбыт биобиблиографическай справочнигы арыйталаан к?рд?м. Онно 52 страница?а Горохов Семен Васильевич уонна 74 страница?а Колесов Николай Саввич диэн Хоту дойду хо?уун булчуттарын ту?унан туох суруллубутун аа?ааччыларга били?иннэрэбин. Н.С. Колесов Усуйаана Туматыгар 1912 сыллаахха т?р??б?т чахчы да сорсуннаах булчут эбит. 1957 сыл алтынньы 1 к?н?гэр Соц. ?лэ Геройун ?рд?к аата и?эриллиэн и?эриллибит. Ол гынан баран ити кэм?э му?утуур к?рд?р??т?н суруйбатахтар. Ол оннугар 1964 сыллаахха Ийэ дойдутугар 100 000 солк. суумалаах к?нд? т??лээ?и туттарбыт эбит. Т??? кырсаны, атын т??лээ?и ханна бултаабыта суруллубатах.
Аны С.В. Горохов, эмиэ Усуйаана?а Юкагир диэн сэлиэнньэ?э (?) 1930 сыллаахха т?р??б?т байанайдаах булчут Соц. ?лэ Геройун ?рд?к аатын 1985 сыл от ыйын 9 к?н?гэр ылар чиэскэ тиксибит. Хомойуох и?ин, к?рд?р??тэ эмиэ ыйыллыбатах. Ол оннугар 1986 сыл устата 147 кырсаны 5500 солк. туттарбыта ыйыллыбыт. Оттон кинигэ тахсар сылын бастакы кыбартаалыгар 184 тириини 7300 солк. туттарбыт. Мантан сылыктаан к?рд?хх?, Николай Саввич Колесов 100 ты?ыынчалаа?ы биир сыл бултаабыта ки?и ?й?гэр хайдах да т?спэт. Семен Васильевич Гороховка сы?ыаран к?рд?хх?, 10 ты?ыынча суумалаах к?нд? т??лээ?и бултаабыт буолуон с?п бы?ыылаах. Биир нуул ал?ас эбиллибитэ к?ст? сылдьар. Ол эбэтэр т??? да улуу булчут биир сыл 2000 кырсаны хайдах да туттарыах ту?а суох. 1964 сыллаахха оччо кырсаны бултаабыт ки?и аарыма сура?ын, оччолорго Хоту дойду оло?ун и?эн-то?он ??рэтэ сылдьар Ф. Донской хайаан да билиэхтээх этэ. Онон кэккэ сылларга республика?а кими да иннигэр т??эрбэтэх улуу булчут Социалистическай ?лэ Геройун ?рд?к аатыгар т??эриллибэккэ хаалбыта, ити, кини кэпсиирин курдук, итэ?эстэри кытта эйэлэспэтэх к?н? с?р?ннээ?эр сытта?а диэн б?к эрэнэ?ин. Онуоха эбии «Холбоско», «Булу?», «Таймылыыр» совхозтарга булдун туттарарга к??эллибитэ, пятилеткатын дуу, уопсай т?м?г?н дуу та?аарыыга оччотоо?у «к????н» салайааччылартан тутулуктаммыта саарба?а суох. Онон, Семен Васильевич курдук, Герой ?рд?к аатын ыларын та?ынан ?лэ Кы?ыл Знамята, «Бочуот Знага» орденнарга тиксиэхтээ?эр буолуох, дь?р? биир да мэтээлинэн бэлиэтэммэккэ хаалбыта хомолтолоох.
Чахчы уол о?о уон у?уктаа?а эрэ, билбэт-к?рб?т хоту муоратын арыытыгар дьиэ кэргэнин илдьэ бултуу киирэн баран, Ийэ Айыл?атыныын эн-мин дэ?эн к?нд? т??лээ?и ?лл?кт??н с?п. Кини килбиэннээх сырыыта бэйэтэ туспа сэ?эн буолуох этэ. Ол ту?унан туох баарынан кэпсиир сорук ?сс? да иннибитигэр к??тэр…
Ааптар
БАЙАНАЙ БЭЛЭ?Э
Аччыгый Лээхэп ы?ыытыыр хоту у?уга. Кулун тутар 1 к?нэ ??нэр сарсыардата. Б?д??-бадыа. Ки?и хара?а ыларынан хаар саарыстыбата, ханан да барыарар баара к?ст?бэт, к?л?к т??эриэх биллибэт. Халлаан уонна хаар куйаара силбэспит курдуктар. Ол эрээри тумарык ?рдэ биллэр-биллибэттик к???р?мт?йэргэ дылы.
Аан дойду килбэйэр киинэ бу буолла?а диэх курдук, хо?урахха туруору сааллыбыт сонос то?о?о т?б?т? тулаайахсыйбыттыы суос-со?ото?ун чоройор. Тыал к?р?с-к?р?с к????рдэ?инэ, хаар ?рдэ ?ллэ?нээн ылар, оччо?о туох эрэ тыынар тыыннаах чугас баарын курдук санаа ??ск??р. Бай! Хантан эрэ бэрт чугастан ки?и са?атын дор?ооно и?иллэргэ дылы. Ону да?аспытынан итиннэ-манна ыттар бо?ур?астылар. ?рд?лэригэр тыал типпит хаарын тэбэммитинэн к?л??р ыттара туран ?ллэ?нэстилэр, у?а-ха?ас олоото?о-олоото?о тыылла?на?ан кэдэлдьистилэр, бэйэ-бэйэлэрин сытыр?а?ан ыла-ыла к?п кутуруктарын хамсатан эйэргэ?эн дуу, сэ?эргэ?эн дуу бардылар.
Ити кэм?э б?т?нн?? т?? та?астаах ки?и хаар хаптаччы баттаабыт балааккатын и?иттэн с?р сымсатык ньылбы ойон тахсан итииргээбит курдук бэргэ?этин кэтэ?ин диэки сэгэччи анньар. Дьэ уонна хомурах анныттан уп-у?ун сыар?атын туруору анньар, утуйан турбут та?а?ын-сабын, малын-салын дьып-дьап кэлгийтэлиир, ыттарын аалыктарын бэрийэ т??ээт: «Бата-бата!» – диэн хамаанда биэрэрин кытта, бэйэ бодолорун тардына охсубут ыттар барахсаттар иннилэрин хоту му? кыраайынан т???нэн кэби?эллэр.
Били к?рб?т тура?ас ура?аспыт ыт сыар?атын тохтотор тарыыр маспыт эбит. Оттон со?уйа истибит са?абыт «спидола» сэ?эргиир сонуна буолла. Хоту дойду хо?уун булчута Уйбаан Кырбы?аа?кын хо?урах анныгар хонон ааста?а ити. Ыттарын да а?аппакка, бэйэтэ да ?ссэнэрэ к?ст?бэккэ ойутан хаалла?а эчи су?алын.
Уйбаан ыттарын суукка?а биирдэ эрэ а?ата ??рэтэлээбит. Киэ?э хонук сирдэригэр кэллэхтэринэ, балааккатын бэрт барбах ?гд?т? т??эр уонна аан бастаан ыттарын а?ылыгын приму?угар сырайан б???тэр, ол эрэ кэнниттэн бэйэтин а?ылыгын бу?арынар. То? эккэ ыт тии?э тулуйбат, оттон тии?э суох ыт т?ргэнник ырар, к?л??ргэ барбат. Уйбаан примус булунуо?уттан бала?а??а бааспат, бу курдук талбыт сиригэр хоноро сыыдам, к?нэ-дьыла мээнэ?э барбат. А?аата да балааккатын ?гд?т?р ура?а?ын ылан кэби?эр, и?э б?р?, та?а таба тириитэ утуйар м?????? хайдахтаах да буур?аны биллэрбэт. Киэ?э оргуппут чэйин сампаан бытыылкатыгар кутан эмиэ и?э-та?а т??лээх тирии м????чч?гэр уктан утуйар. Сарсыарда сып-сылаас чэйи кытта б???йэн да к?рб?т?х эти утуйар м??????ттэн турбакка эрэ а?ыыр. Онон ха?аайыннара а?ыырын бэл ыттара да билбэккэ хаалаллар.
Б?г?н ти?эх паастарын э?итэлиэхтээх. Улахан Лээхэптэн кэлэн бу эргин аа?арыгар быйылгы булдун аа?ынан к?рб?тэ – алта с???? чуга?аппыт этэ. Онон ти?эх сырыытын иннинэ аал уотун а?ата-а?ата Байанайыттан: «Аакка-суолга алта с??сп?н толорор бэлиэ кырсабын анаан-минээн анаабыллаа дуу… Байанайым барахсан, бааргын-суоххун илэ-чахчы биллэр эрэ. Бачча тухары байанайдаах булчут аатын с?кт?м эрээри биирдэ да бэйэ?ин биллэрбэти?…» – диэн ха?ан да са?арбата?ын са?арбыта, эппэтэ?ин эппитэ. Ол этэ-тыына олорон эмискэ этин саа?а а?ыллан, куйахата ?м?р?тэ туппахтаабыта. Уонтан тахса сыл олорбут бала?анын аты?ыраабыт курдук эргим-ургум к?рб?тэ. Та?ырдьа уот ылар мотуора б?тэ?итик б?т?г?р??р?н курдук, с?рэ?э тэбис-тэ??э сэлибирээн ылбыта. Онноо?ор ?р?? э?э т?нн?г?нэн т?б?т?н уган турарыгар т?бэ?э кэлэн баран маннык уолуйа куттаммата?а. Онноо?ор буолуохха т?бэстэ ини, т?бэспэтэ ини, у?уох-у?уо?а субу курдук халыр босхо барбытын ?йд??б?т. Араа?а, са?арыа суо?у са?арда, этиэ суо?у эттэ бадахтаах. Оронун анныттан кырыы дьаа?ыгын ороон та?ааран биир бытыылка ханньаа?ы салыбыратан ылан, б??т?н т?л? биэрээт, биир-биэс тыла суох кы?ыл чоххо к?л?мнэтэ ыспахтаата, ол кэнниттэн бэйэтэ ?стэ-хаста омурдумахтаата. Испит арыгыта этин-сиинин сыыйа сылаанньытан дьэ уоскуйа бы?ыытыйар. Ол т??н туох да буолбата?ын курдук утуйан тураат, паастарын э?э барбыта. Мэктиэтигэр тугу да т??ээбэккэ утуйбутуттан бэйэтэ да дьиктиргээбитэ.
Ханньаа?ын а?аарын ти?эх пааспар и?иэм диэн илдьэ и?эр. Булт сезонун т?м?кт??р к?нэ, онон хайаан да Байанайыгар махтанан сирин-уотун а?атыахтаах – булт булгуруйбат сокуона. Быйылгы курдук ?лг?мн?к бултуйбут сыла суо?а. Биир эрэ сыл т??рт с??стэн та?аара сылдьыбыта. Онон эбитэ дуу, т?б?к б????? олорор-турар бокуойа суох тула эргийэ сырытта. Урут кэргэнэ, о?олоро кыста?ар эрдэхтэринэ сынньала?а с?рдээх эбит. Наар кураанах та?ас, сылаас дьиэ, бэлэм ас. Кырса та?астаныыта т?б?ктээ?ин быйыл дьэ биллэ. Аны бу дойдуга со?ото?ун сананыа суох. Кыс устата икки т?г?л ыксаталаан ылла. Туох ба?айыта эбитэ буолла. Арыый сололонно?уна, Ки?илээххэ баар полярнай станция?а баран к?рд?рд???нэ табыллыы?ы. Дьэ уол о?о уйана-хатана биллэр дьылын ки?итэ кини буолан тулуста.
Ти?эх паа?ыгар к?н ар?аалыыта тиийдэ. Ыттар ??рэнэн хааланнар соруйтарыыта суох бэйэлэрэ тохтууллар. ??р?йэх ба?айытык ура?ас ма?ынан сыар?атын ханна да барбат гына чигдигэ батары аста.
Паа?ыгар чуга?аабыта, д?л?? анныгар туох эрэ хараарара к???ннэ. ?сс? хамсыырга дылы: т??т?н тыал хамсатар ини. Уйбаан урут ха?ан да т?бэспэтэ?эр т?бэспитин с?рэ?э сэрэйэн м???л гынна. Эмискэ ба?айы с?????э м???н, сэниэтэ эстэн хомурахха олоро т??эн тыынын ыла сатаата. Били ыарыыта ???стээн киирээри гынна?а дуу?
Кыракый ?рдэли тобугунан сынан нэ?иилэ дабайда. Били хара т??лээ?и тутан к?рб?тэ, са?ардыы б???йэн эрэр. И?нибитэ чаас да буолбатах бы?ыылаах.
– Оо, Байанайым барахсан, иннибэр субу эрэ кэлэн, ха?ан да харахтаабатах хара кырсабын ти?эх пааспар куду анньан ааста?ы? то?о с?рэй! Ол да и?ин уоппун а?ата олорон, бала?аммар баар сибикигин билэн, этим саа?а а?ыллыбыт, куйахам к??рб?т эбит буолла?а, – дии-дии д?л??? ?гд?т?н Хоту дойду сэдэхтэн сэдэх кыылын ылан ?с т?г?л ?р?тэ аста. Сыар?атыгар кэлэн м??????н быатын т?л?тэ тардан тутум сыалаах таба этин ороон та?ааран элийэ бы?ан кырсатын муннугар ???л?ттэ. Онтон приму?ун уотугар сырайан сыт та?ааран сырдьыгынатта, бала?аныттан илдьэ кэлбит ханньаа?ын б??т?н т?л? тарта. Ыттара, ха?аайыннара к?р?л??р к?н?с приму?ун уматан сыа сырайа олорорун дьиктиргээбиттии кылап-халап к?р?-к?р?, таныыларын араастаан хамсатан сыт ылан олоото?о олордулар. Арай бэриэччитэ атын сири одуулаабыта буолар. ?йд??х ыт бачча кыра сыа?а то?о ымсыырыай, с?пк? гынар.
Уйбаан урут сура?ын эрэ истэр, улуу булчукка эрэ то?оо?ор к?нд? булдун имэрийэ-имэрийэ тылыттан матан син ?р олордо. Бу т?гэ??э туох диэн са?а та?аарыллыахтаа?ын кимтэн да сураспатах эбит. Арай:
– Айыл?абын кытта ки?илии ?йд???н бачча?а тиийэн кэллим, ара?аччылыыр аанньалым, арахсыспат аргы?ым буолан оло?ум устата бииргэ сылдьыспыт эбиккин. Эйигин хомоппотох буолан, сап са?аттан сал?анан тыыннаах ордон испиппин, – диэн ботугуруу олордо. Ити кэм?э бытыылкатын капрон б??т?н хаарга м?чч? туппутун, кэтэ?эн турбут курдук, чыпчыххай тыал т?к?н?тэн ханна эрэ илдьэ бара турда.
– Ээ, сирбин-уоппун к?нд?лээбэккэ, Байанайбын эрэ айах тута олорор эбиппин. К?рб?т?хп?н к?р?н ?й?м к?т?н хаалбытын хайыаххыт баарай! Булчут чулуута гыммыт уолгутун ити курдук ??рэтэ сылдьы?. Дьэ а?атта?ым-сиэттэ?им буоллун. Сыа да баар – сырайыллыа, арыгы да баар – к?нд?лэниэ. Дьэ, бука бары мусту? эрэ: ара?аччылыыр аанньалларым, арахсыспат аргыстарым – сирим-дойдум иччилэрэ, ахтар айыы?ыттарым к?нд?б?н-мааныбын уос-тиис сала?ы?. Мин да уол о?о эбиппин, улуу булчукка то?оо?ор бэлэххит и?ин махтал басты?а буолуохтун.
Субу олорон аа?ан к?рб?тэ, быйыл кы?ын алта с??с ордугуна биир кырсаны бултаабыт эбит. Маннык ?лг?мн?к бултуйбут ки?и урут да суо?а, билигин да и?иллибэт.
ОЛОХ ОСКУОЛАТА
Уйбаан бу олорон санаан к?рд???нэ, Лээхэпкэ аан бастаан ?ктэммитэ быйыл уон иккис сыла буола охсубут. Ол и?игэр то?ус сыл толору т??лээхтээбит. Билигин дойду о?остубутун и?ин, са?а киирдэ?ин утаа амырыын дойду этэ. Сир-дойду оло?ун сигилитин барытын са?аттан манна билбитэ, аан дойдутун са?алыы саманна арыйбыта, олох умсул?аннаа?ын бу курас арыыга оройдообута, ?л?р ?л??л??н бу сиргэ-уокка уун-утары к?рс?б?тэ.
Сыар?атыттан туран тыылла?наан ылбыта, са?ахха санньыйан эрэр к?нэ кытарымтыйа хаймыыламмытын к?р?н, буур?а иннинэ бала?анын була охсоору, ыттарын со?уруу диэки салайа баттыыр, тарыыр ма?ын ньылбы тардар. Билигин утуйуон да с?п. Ыттар дьиэлэригэр баралларын билэн, ханна да аралдьыйбакка кутуруктара субулла сыыйыллар.
Лээхэптэр арыылара ханна эрэ муора у?уор баарын о?отук сылдьан и?иттэ бы?ыылаа?а. Биирдэ Бубякин диэн аатырбыт булчут дьо??о кэпсии олороругар т?бэспитэ:
– Оо, дьэ, кырдьан хаалан ?т?? да дойдубун хааллардым. Э?иги, эдэр дьон, манна эти?э-охсу?а сылдьыаххыт кэриэтэ онно киириэ этигит. К???л дойду онно баар. Ким да эйигин к?л?ктээбэт. Бэйэ? бэйэ?эр тойо??ун. Уол о?о уйана-хатана онно биллэр. Буур?алыын со?ото?ун ?р? туста?ын, ?р?? э?элиин со?ото?ун к??н к?рс???н… – дии олороро ?й?гэр дири?ник хатанан хаалбыт. Оччолорго ол ки?и кини хара?ар оло?хо бухатыырын курдук баара?адыйан к?ст?б?тэ.
Уол о?о хататтаах буолла да ханна ба?арар тиийэр-т?гэнэр диэн ?б?гэлэр ?ст?р?н истэ улаатан бэйэтин тургуттан к?р??н ба?арара. Ки?и сылдьар сиригэр кини да то?о тиийиэ суохтаа?ый?! Дьон о?орорун кини да то?о сатыа суохтаа?ый?! Итинник к??стээх санаатын ха?ан да ы?ыктыбата?а.
Онуоха эбии сэттэлээ?эр со?отох кэриэтэ хаалбыта харса-хаан санааланарыгар олук уурбута. А?ата – Нам Таастаах ?рг?л????н ки?итэ, хоту балыкка киирэн баран, Булу? Боро?онугар то?ус кыы?ын кэргэн ылан, Хара Уулаахха оло?урбут дэгиттэр уус, ааттыын Уус Дьаакып дэнэр ки?и, биир учууталга бэстилиэт о?орбутун и?ин норуот ?ст???? аатыран, 25 сыл хаайыыга утаарыллыбыта. Оттон ийэтэ сэрии иннинэ дьа??а ?лб?тэ. Онон олох кыра эрдэ?иттэн ата?астанары-баттанары дуостал абаа?ы к?р?р, бэйэтин кырдьыгын ириэнэ?эр тиийэ туруула?ар ???с майгыламмыта, сынтарыйары, чугуйары билбэт о?орбута ?р?? кыайыылаах тахсарыгар элбэхтэ т???? буолла?а.
Инньэ гынан а?ыстаа?ар, сэрии саамай ?гэнигэр, ийэтин балта аа?ы кытта Дьокуускайга тахсыспыта. Билигин Хара Уулаахха ааспыт о?о саа?ын санаата?ына, этэ тардар. К?т??тэ Н.И. Ушницкай силиэдибэтэл дуу, борокуруор дуу бы?ыылаа?а. Бэстилиэттээ?э. Арыт к?н онтун сыттык анныгар хаалларан ?лэтигэр барара. Оччо?о оройунан к?рб?т уолчаан ол к?н? бы?а бэстилиэтинэн оонньоон тахсара. Кэмигэр ?ч?гэйэ с?рдээ?э чахчы, оттон дьыл-к?н ааста?ын аайы ал?аска биир эмэ о?ону дэ?ниэн с?б?н санаата?ына, билигин да этэ тарпытын бэйэтэ да билбэккэ хаалар. Эдьиийэ – ийэтин балта – Настаа бопсо сатыырын истиэх бэйэлээх буолуо дуо!
Дьокуускайга кэлэн К??х ырыынак утары баар икки этээстээх мас оскуола?а ??рэнэ сырытта?ына, иитэ ылбыт дьоно атын оройуо??а ?лэлии баран хаалаллар. Кинини Горькай уулуссатын 62-гэр олорор Куома диэн аймахтара о?онньорго хаалларан кэби?эллэр. Уол ??рэнэн б?ттэ?э ол, ким да хонтуруоллаабат ки?итэ хайыай! Инньэ гынан кылаа?ын тахсыбытын-тахсыбата?ын бу диэн ?йд??б?т, хата уулусса оскуолатын бэрт хама?атык ылыныах бы?ыылаах эбит этэ. Саастыылаах о?олоругар ким?э да ата?астаппакка, к?ннээн-к??нэхтээн сырытта?ына, сэрии б?тэ?ик сылыгар а?ата тиийэн кэлэр. Барашков диэн борокуруор а?атын дьыалатын хат к?р?н, босхолоппута ???.
А?ата ол кэлээт, Б?л?? Баппа?аайытыгар кэргэн кэпсэппит. Онно к???н тиийэллэр да у?аабаттар. С????лээх-астаах сэниэ дьахтар биир ына?ын акка атастаспата?ын и?ин арахсан хаалаллар. Б?л?? куоратыгар хайы?арынан киирэн бурдук со?он тахсарын ыарыр?аппыт буолуохтаах, ол и?ин аттана сатаата?а буолуо. Уолун Гуорунай Атамайыгар а?алан балтыгар хаалларар, бэйэтэ былыр ?йэ?э быралыйбыт Намыгар аа?ар. Эдьиийэ Матырыас кэргэнин а?ата Чылаа о?онньорго чобой буолан уол кы?ыннары-сайыннары холкуос ?лэтигэр тэ??э сылдьы?ар ки?и буолар. Дьэ, бу о?онньор уончалаах уолу олох оскуолатыгар у?уйар. «Ки?и кыайбата диэн суох», – диэн тыллаах кырдьа?ас эбитэ ???.
Уйбаан билигин да?аны бу о?онньору олус ?ч?гэйдик ахтар. Хотоойулаах санаа?а, тугу ба?арар кыайарга-хоторго, олох араас мындырыгар ??рэтэрин та?ынан, дьону харахтарынан араарарга у?уйбут:
– Тоойуом, ки?и туох санаалаа?а, кимэ-туга хара?ар сурулла сылдьар куолута. Тымныы харахтаах дьонтон ?р?? дьалты тутта сырыт. Иннигин биэрбэти? ?ч?гэйин ?ч?гэй эрээри бэркэ бэрт т?бэ?ээччи. Эн ??рэммэккэ хаалбыккыттан хомойума. ??рэхтэннэххинэ, ?й м?кк??р?гэр ?л?рг?н да кэрэйбэт ки?и тахсар чинчитэ баар. ?лэ сатабылын т???н?н элбэ?и ба?ылыа?, соччонон дьон эйигин бэйэлэригэр тэ?ниэхтэрэ. ?лэттэн ?лб?т суох.
Ол о?онньору дьон: «М?л?к??рэп – ойуун», – дэ?эллэрэ ??? да, анал та?астаа?ын, тэриллээ?ин то?о эрэ ?йд??б?т. К?нн?р? ичээн э?ин эбитэ ини. Ол эрээри Уйбаан олорбутун устата тугу ситиспитин барытын Чылаа кырдьа?ас ?т??тэ-???т? диэн ааттыыр. О?онньор онноо?ор о?ус у?унун таах бырахпат эбит. О?о сылдьан ону элэгэс к?р?н а?арбыта кэлин элбэхтэ ту?алаабыта. Таба у?унуттан олус б??? быа тахсар диэн ааттыыр. Чахчы б???т?н ыт сыар?атыгар боруобалаан биллэ?э.
Онон Уйбаан Кырбы?аа?кын чулуу булчут буоларыгар икки кырдьа?ас улахан оруолламмыт. Биирдэрэ – Бубякин ыра санаатын кынаттаабыт, атына – Чылаа онтун олоххо киллэрэргэ у?уйбут.
Тиксиигэ о?олонон-урууланан, дьиэ-уот туттан, тутууга ?лэлээн дьон тэ?инэн олохтонон испиттэрэ баара… Биир ?т?? к?н ону барытын т??рэ эргитэн кэби?эр. Умулла дуу, умнулла дуу сылдьыбыт о?о эрдэ?инээ?и ыра санаата туох ааттаа?ы барытын т??нэри с?ргэйэн ?р? оргуйан тахсар. Ол – «Холбос» факторията Лээхэптэр арыыларыгар бултуу киирэр ки?ини к?рд??р сура?ын истии этэ.
– Урут кырса?а сылдьыбыты? дуо?
– Суох, ??рэниллиэ!
– Онно дьон бултаабата?а ырааппыт ???.
– Буоллун! Дьиэ баар диэбиттэрэ.
– Ытынан айаннаабыттааххын дуо?
– Суох, ??рэниллиэ!
Инньэ гынан куска эрэ сааламмыт ки?и, балыктан аты??а сыстыбакка сылдьан, «Холбос» кадровай булчута буоларга с?б?лэ?э охсор. Тутуутун начальнига ыытыан букатын ба?арбат: онно, ким да суох сиригэр, со?ото?ун тугу к?рд??н киирэ?ин? ?л??р? дуо?
– Буоллун! ?л??м суо?а, куттаныма! Биир ки?и сылдьарын сылдьыллыа! Эрэй бэйэтэ ??рэтиэ?э!
Оччолорго к????н-уо?ун ?гэнигэр сылдьара, ма?ы-оту тардан к?р? сылдьар саа?а этэ. «Ки?и сатаабата суох», – диэн ?йд?б?ллээ?э. Кырдьык, туохха барытыгар сыста?а?а: «Уус уола уус буолуохтаах!» – диэн ма?ы, тимири тэ??э тутан у?анара. «Онноо?ор ??рэ?э суох а?ам ча?ы маастара буола сылдьыбыта», – диэн кылгас кэм и?игэр тракторист, шофер идэлэрин ылбыта, бэл хаартысканы ба?ылаабыта. Кэлин: «Айыл?аны кытта кэпсэтэ ??рэннэххэ, барытын бэйэтэ бэриэт этэ сылдьар», – диир тылламмыта. А?а?ас муора?а моторканан и?нибэккэ сылдьарын к?р?-к?р? полярнай станция метеорологтара с???лл?р? ???. Чахчы айыл?а анаан айбыт о?ото оннук эргиччи дэгиттэр кыахтанар эбит буолла?а.
Кэргэнэ Шура мунаарыыта суох с?б?лэспитэ. Ыйга икки м????к хамнастаах ки?и ?с кыра о?олоох кэргэнин иитэрэ ыараханын билэрэ. О?олоругар детсад диэн суо?а, онуоха эбии дьиэ туттаннар ороскуотурбут кэмнэрэ этэ. Аны арыт к?н уонча?а тиийэ хоно?олоноллоро. Ол дьон и?эн-а?аан, арыт адаары?ан туран кэлэллэрэ. Онон дьон тэпсэриттэн сынньана т??эр ба?а иккиэннэригэр баара.
Эдэр дьон биир с?бэ?э кэлбиттэрэ. Бары бииргэ тутуспутунан сырыттахтарына, бэйэ-бэйэлэрин хардарыта ?й???н, хайдахтаах да ыараханы туоруохтарын с?б?. Онон тута ыраах айа??а бэлэмнэнэн барбыттара. «Холбостон» ?б?нэн да, та?а?ынан-сабынан да дуоннаах к?м? о?орботохторо. А?ыйах суума?а ол-бу кэнсиэрбэни, а?ыйах хапкааны уонна эргэ булт саатын биэрбиттэрэ. Онон хара бастакыттан бэйэлэрин бэйэлэрэ к?р?нэргэ к??эллибиттэрэ.
Уйбаан уулусса б??? буола сылдьар ыттартан сэнэх со?устарын талан, бэйэтэ мындырдаан о?орбут алта миэтэрэ усталаах сыар?атыгар к?л?йэ ??рэппитэ. Быа?а ??рэммэтэх ыттар сыар?а сы?аа?ын кытта кирэр этилэр. Ол и?ин быатын таба иигинэн э?ин би?э сатаан баран, сылыбырас торуо?у суксуру?уннарбыта, сыар?атын чараас ылта?ынынан ыллыктаабыта, быаларын хабыалаабат гына баайар алба?ы тобулбута. Сыар?атын кэбэ?эстик хомуллар гына, ?сс? кибитка курдук б?р????ннээх о?орбута.
Кэргэнэ эмиэ бэйэтин курдук т?ргэн-тар?ан туттунуулаа?а, сатаабата диэн суо?а. Чахчы да тэ?нээхтэр булсубуттара харахха тута быра?ыллара. Ханна, ха?ан булсубуттарын билсэ т??эн аа?ыа?ы? дуу.
А?ата Нам?а кэлэн прорабтыы сылдьан уолун ы?ыртаран ылбыта. Са?ардыы бииргэ олоруох курдук буолан и?эн, Модукка тутуу ыыта тахсыбыта. Уйбаанын Модуттан т?р?ттээх эдэр уолга олохтообута. Маны Дьыл?а Хаан ыйаа?а бы?ыылаах диэххэ с?п. Саа?ыары Модут Маайыгар ыанньыксыттыы сылдьар кыыс а?ыйах хонукка убайыгар киирэн, та?а?ын-сабын бэрийэн тахсыбыта. Уйбаан онно кыыс туттара-хаптара т?ргэнин, чэнчи?ин бэлиэтии к?рб?тэ. Баата ыстааны, тэлэгириэйкэни биир к?н тигэн б?тэрбитин с??? санаабыта уонна ?лэ-хамнас ки?итигэр абыраллаах кэргэн буолуу?у диэн т??йб?тэ. Сайыныгар кыыс аны фронтовик а?атын ыарыылыы киирбитэ. Сэриигэ ылбыт баа?а к?б?н ол эрэйдээх у?аабата?а. Уйбаан, кыыс убайа Б??т?рд??н тэ??э сылдьан, а?аларын харайсыбыта. Онно кыыс уолу сэргии к?рб?тэ чахчы, онон иккиэн биир айылгылаах дьон т?ргэнник чуга?ыспыттара. Уйбаан трактористар курс-тарын б?тэриитэ холбоспуттара уонна «Карл Маркс» колхоз биригээдэтигэр киирэн, Лена т?рд?гэр Остуолба хайа чуга?ыгар Хоохучча?а ыкса к?????э диэри балыктыы хойуук тыынан киирбиттэрэ. Ол кы?ын Уйбаан К????ргэ столярдаабыта, Шура балыы?а?а санитаркалаабыта. Дьэ ити 1954 сылтан ыла, Уйбаан аармыйа?а сулууспалаабытын аахсыбатахха, эдэр дьон хоту олохсуйбуттара.
Маны аахпыт дьон: «Ки?и ыал буолара судургу да эбит!» – дии саныахтарын с?п. Били, Эллэй Боотур Омо?ой Баай мара кыы?ын, ?лэ?э-хамнаска эриллибитин таба к?р?н, кэргэн ылбытыгар майгыннатыахтара. Би?иги да дьоммут ?б?гэлэриттэн харыс хаалбатах бадахтаахтар. Ол эрээри Уйбаан с?рэ?ин с??йб?т кыргыттар да бааллара. Ону кэлэргэ ха?ааныа?ы?. Оттон бу сырыыга олох оскуолатыгар Чылаа кырдьа?астан у?уйтарбытын умнумуо?у?. Ол кырдьа?ас Эллэй э?эбит ту?унан эппитэ-тыыммыта и?эн итинник бы?аарынна?а. Тас к?р??? кытта ки?и ?лэтэ-хамна?а дь??рэлэ?эрэ сэдэх к?ст??. Кыыс кылааннаа?ын уол о?о уон у?уктаа?а бэйэтигэр тэ?нии к?рд???.
АЧЧЫГЫЙ ЛЭЭХЭПКЭ АЙАН
Сыар?а сы?аа?а дэгдиргиирэ т?ргэтээбититтэн уонна у?а-ха?ас охсуоламмытыттан Уйбаан бала?ана чуга?аабытын сэрэйдэ. Били утуйан айанныах буолбута баара, бииртэн биир санаа тыыннаах хартыына буолан, т?б?т?н и?игэр к??рчэхтии ытыллан олорор. Олору барытын ситэр кыаллыбат. ?т?? да, м?к? да ?йэлээх ?йд?б?ллэр ?лл?кт??ллэриттэн бу сырыыга Аччыгый Лээхэпкэ аан бастакы айаннарын ахтан аа?ар, араа?а, ааспыт сырыыга быктарбыппытын ситэрэн-хоторон биэрии?и.
Уйбааннаах Лээхэпкэ киирэргэ 1962 сыл сайыныгар дуогабар т??эрсибиттэрэ. Оччолорго т??лээх та?ас к?ст?р? бэрт кырыымчык этэ. Харчы да суо?а бэрдэ. Онон, санан да сананардыы сананыахха диэн, са?а туттубут ат эккирэтэр дьиэлэрин «Приморскай» совхозка атыылаан кэбиспиттэрэ. Дьэ ол кэнниттэн, ту?а?а туруо диэбиттэрин к?рд?лэр да атыыла?ан, син бэлэмнэммит курдуктара.
