Ар?ааттан аа?ан и?эр караваны к?рс? киирэр кэмнэригэр бухта?а муус хал?а?ата ыга анньан кэби?эр. Ыраах рейдэ?э турар «Леваневскай» диэн кыра ледоколу кытта кэпсэтиилээхтэрэ. Аны онно киирэргэ катерданыахтааххын. Дьэ ол и?ин Уйбаан кытылга киирэн хаамыталаабыта ха?ыс да хонугар, муус арыый дьай?аран, ??стэн биир катер кэлэн анньыллар. ?р?ксээхтээх уолаттар ?гд???л???н тахсан б????лэк диэки т???нэн кэби?эллэр.
– Хайа, до?ор, бачча долгу??а ханна бараары кытылга киирди?? – диэн са?ара-са?ара катердаах уол аргыый а?ай киниэхэ чуга?ыыр.
– Ээ, катер мана?абын.
– То?о?
– «Леваневскайга» бырахтараары. Лээхэбинэн аа?ар хараабылга киллэриэхтээхтэр этэ.
– Кэл, быра?ан биэриэм.
– Со?отох буолбатахпын, та?а?ас да баар. Аны ыттардаахпыт.
– Тугуй? Лээхэптэн сылдьа?ыт дуо?
– Ээ, са?а киирэ сатыыбыт. Урут сылдьыбатах дойдубут. Бултуохпут этэ.
– Оттон дьоннору??
– Дьоннорум диэн – бэйэм кэргэттэрим. ???э бааллар. Биир-икки чаа?а суох хомуна охсубаппыт буолуо. Уонна биир сырыыга баппат дьоммут.
– Ол ха?ыа?ытый?
– Кэргэним ?с о?отунаан…
– Ыалынан киирэр буоллаххыт. Онно б????лэк баар дуо?
– Суох. Биир бала?ан баар буолуохтаах.
– Бай! О?олор ??рэхтэрэ…
– Саастара кыра, улаханым алтатыгар сылдьар.
– Дьэ, до?ор. Дьиктини кэпсиир ки?и буоллу?.
– Итиннэ туох дьиктитэ баарый?
– Оттон билбэт-к?рб?т сиргэ ?с кыра о?ону илдьэ барыы – дьикти буолбатах дуо? То? ха?аа бала?а??а, ма?а-ото суох дойдуга…
– Хоту дойду суруллубатах сокуоннаах дэ?эллэр. А?ыйах хонукка оттор мас баар ини.
– Онтон?
– Бачча ки?и ма?ы ба?ас булуллуо. К?рб?кк?н дуо, кытыл барыта мас дии?
– Буолтун и?ин, саха санамматын санаммыккыт.
– Онон дьэ туох диэн буолла? Иккитэ-хаста кырыныаххын с?п дуо?
– Мууспут хайыыра буолла?
– Чэ, ???э тахсыах, саара?ныы турдахха сарсын буолан хаалыа. Муора хараабыла би?игини к???тэн турбата чахчы. Баттаспатахпытына, ыырбыт ыраатар.
– Бэйэ? тахсары? дуу. Мин катербыттан тэйэрим сатаммат. Манаатахпына табыллар. Уонна бастаан уолаттарбын илдьэттиэм. «Леваневскай» диэти? дии. Олору кытта кэпсэтэн, катердарын ыыттарыам.
Инньэ гынан ол к?н? бы?а т?тт?р?-таары мэскэйдэнэн, син ледоколларын этэ??э булаллар. Катердаах уол, эмиийдээх о?ону к?т??? сылдьалларын к?р?н, т?б?т?н бы?а илгистэр. С?хп?т?н омунугар:
– Хайа, до?ор, ол тиийиэхтээх бала?а??ыт булуустаах дуо? – диэн ыйытар.
– Дьэ билбэтим. Ону то?о ыйытты??
– Ээ, бэйэм. Кыстыы баран и?эр дьон диэтэххэ, аскыт-??лг?т татыма бэрт эбит. Баалаан, «Хоту дойду суруллубатах сокуонунан», булууска эт, балык б??? симиллэ сытара буолуо дии санаабытым.
– К?л?мэ. Саа баар!
– Кы?ын полярнай т??н саба б?р??к??р диэбэттэр дуо?
– К?р эрэ ол, хоту са?а?ы.
– Ол су?умнуур – дь?кээбил уота дуо? Били??иттэн умайар эбит дуу?
– Арыт дьыл эрдэлээччи, ыйда?а диэн эмиэ баар!
– Ол эрээри санаа?ыт модьута бэрт эбит.
– Бээрэ, мин эйигин Тиксиигэ к?рб?т?х курдукпун ээ. Дойдуттан киирэ сылдьа?ыт дуо?
– Дьокуускайдарбыт. Суудунабыт ол турар. Пароходство флагмана. «Первая пятилетка» диэн ньиргиэрдээх ааттаах.
– Кыра эрдэхпиттэн к?рб?т курдукпун. Дьэ, атас, абырааты?. Билсэн кэби?иэх, – Иван Кривошапкин диэн ки?ибин.
– Пана Потаповпын. Табаарыспар Проня?а эр бэрдин, эрдьигэн элигин к?р?ст?м диэн кэпсиэ?им. Саха?а да модун санаалаах уол о?о баар эбит. С???н кэбистим. Онту? ураа?хай уккуйбат дойдута буолуо суо?а дуо?
– Сыыстара?ын, быраат! Саха ?ктэммэтэх сирэ бу эргин суох. Ити би?иги онон-манан тиийэ сатыыр арыыларбытыгар урут мантан ытынан айанныыллара ???. Нуучча кэлиэн быдан инниттэн тиэстибиппит, ону санаа! Хоту, ?сс? ыраах сытар арыыларга би?иги нууччалары сирдээбиппит. Мин ол арыыларга барыларыгар тиийэр санаалаахпын.
Ол киирэн, аа?ан и?эр карава??а кыайан тиийбэккэ, т?нн?н тахсыбыттара. Инньэ гынан, арыый эрдэ кыстыыр сири булан, дьиэни-уоту с?рг?т??х, кыыл табаны бултаныах, оттук ма?ы ха?ааныах буолбуттара табыллыбата?а. Дьэ ол содулугар ма?найгы ыарахаттарыгар ыы муннуларынан кэтиллэ т?сп?ттэрэ.
Самолет сырыыта ха?ан олохтоноро остуоруйа, оноо??о диэри олорорго дьиэ-уот кэпсэтиллиэхтээх, ыт а?ылыга ха?ааныллыахтаах э?ин. Аны дьонун хайыырый? Хаалларда?ына – ханна олороллор, тугу а?ыыллар? «Холбоско» сы?аланыахтарын – ылыахтаахтарын ылбыт курдуктар. «То?о барбатыгыт?» – диэн куоластарын соното к?рс?б?ттэрэ. Аккаастана кэлбит курдук к?рб?ттэрэ. Уйбаан оннук ки?и буолбатах. Хайаан да Лээхэп арыытыгар тиийэн тэйиэхтээх. Дьонун онуоха-маныаха диэри хаалларар санаалаа?ын Шурата истиэн да ба?арбат: онноо?ор сэрии аас-туор сылларын этэ??э н????лээбиппит, били??и ?йэ?э бачча дьон ?л?н-охтон биэриэхпит суо?а диэн тыллаах.
Ол эрээри «ку?а?ан ?ч?гэйдээх» диэбиккэ дылы, ити ылбат-биэрбэт иэрэ?-саара? кэмнэрин мээнэ быар куустан а?арбатахтара. Шура дьо??о да, бэйэтигэр да иистэнэн эбии та?ас-сап булуммуттара, оттон Уйбаан, ыт а?ылыгар диэн ааттаан, к?н аайы туундараны сыыйтаран кыыл табаны эккирэтиспитэ – ыт айылгытын билэригэр олус к?м?л?сп?тэ. Урут ха?ан да?аны ыты к?л?ммэтэх, кыылы эккирэппэтэх ки?ини барахсаттар элбэххэ ??рэппиттэрэ. Кинитээ?эр булка ордук дьо?урдаахтарын кэлин удума?алаабыта. Кини санаатыгар, ыттара букатын туора бара сатыыр курдуктара. Дьи?эр, бастакы таба иннин к??йэ с??рэллэр эбит. Оттон кыыл, иннин биэрбэт м?кк??рдээх буолан, биир сиргэ тула холоруктуур.
Са?а ??мм?т 1963 сылы Тиксиигэ к?рс?лл?р. Тохсунньу 7 к?н?гэр Ли-2 самолетунан Улахан Лээхэп арыытыгар баар полярнай станция?а тиийэллэр. Ки?илээх тумустан Аччыгый Лээхэпкэ т??эрэн биэриэхтэрэ диэн эрэх-турах санаалаах кэлбиттэрэ баара… олохтоохтор кинилэри муостарыгар т??эрэ к?рс?б?ттэрэ. Ыалынан олорор булчут Н.В. Тароторин:
– Ким бэлэмигэр сананан, бачча хойутаан, тугу бултуохпут диэн кэллигит?! Аччыгый Лээхэпкэ ки?и ?ктэммэтэ?э ха?ыс да сыла, онно сананан кэлбит буоллаххытына, эрдэ-сылла т?нн??! – диэн мас-таас курдук этэр ки?и буолла.
Манна ПВО этэрээтэ баарын Уйбаан билэрэ. Онно эрэммитэ эмиэ табыллыбата?а: вездеходтарын кы?ын с??рд?бэттэр эбит. Оттон полярнай станция дьоно радиограмма охсуохтаа?ар, онноо?ор о?олору дьиэлэриттэн холдьо?ор адьынаттаахтар: то?о сыбыыта?а?ыт! ?сс? киинэ к?р? дэспит буола-буола?ыт – киэр бары?!
Арай булчут Николай Васильевич кэргэнэ Альбина, ону да?аны о?онньоро суо?ар, о?олору олус а?ыммыта буолар. Уйбаан кэргэнигэр:
– Э?иги манна а?ыйах хонукка хаалан эри?, – диэн эппитин ылынар аат суох.
– Абаа?ы к?рд?р?-к?рд?р? манна биир да к?н хаалбаппын!
Полярнай станция начальнига, Уйбааннаах Аччыгый Лээхэпкэ бука бары барардыы тэриммиттэрин к?р?н:
– Урут сылдьыбыт сири? дуо? – диэн ыйытар.
– Суох, карта?а ханан баарын к?рб?т?м.
– Оттон бу айылаах хара?а?а хайдах булуом дии саныыгын?
– Компастаахпын, хоту бардахха булаа инибин.
– Бала?аны мантан хотулуу-илин 15° кыраады?ы халба?наабакка тутустаххына эрэ булар кыахтааххын. Сыыстарды? да – муна?ын. Дьо??ун хааллартаан бар, таах ?л?рт??м?.
– Хаалбаттар.
Тароторин ?с ытын син т?л? ы?ыктар. Араа?а, бу дьон э?ин-дь???н буолан хааллахтарына, эппиэккэ тардыллыам диэн «к?м?л?ст???».
Инньэ гынан хаар эрэ туртайар, ханна да халлаан баар сибикитэ биллибэт гына халы? былыт б?р?йб?т хабыс-хара?а полярнай т??н ыа?аан турда?ына, Уйбааннаах ???с к?ннэригэр, Аччыгый Лээхэп ту?а манан буолуо диэн, амырыын айа??а туруналлар.
Компас атыыла?арыгар Уйбаан «мантым абырыа?а» дии санаабата?а чахчы. Наада буолуо диэн, тимири-ту?а?ы хому?ар идэтэ имнэнэн, туох да ордук-хо?у толкуйа суох атыыласпыта.
Били ледоколунан киирэ сатаан баран т?нн?н та?ыста?ын утаа, атыылаабыт дьиэтигэр бара сылдьыбыта. Совхоз кинилэр дьиэлэрин гостиница о?остубутун билэр этэ. Онно тиийбитэ, урут киниэхэ т??эр дьоно К????ртэн киирэн хонон-?р??н айаан олороллоро.
– Хайа, уол о?о Лээхэпкиттэн та?ыста?ы? то?о т?ргэнэй? – дэ?э к?рс?б?ттэрэ.
– Лээхэптэн даа? – диэн ону истибит биир билбэт о?онньоро сэргии т?сп?тэ. – Оо, урут Бубякинныын Эбэлээх туму?унан тиэстибит ахан дойдум. Ол арыыларга ки?и буолбуппут.
– Бубякин диигин дуу? Ол о?онньор баар дуо?
– Билэр о?онньору? дуо? Баар-баар. Билигин бултаабытын кэмсинэртэн соло булбат.
– Т???эйдэ?э.
– ?оок! Т???эйбэт! Совхоз буолуохтан дьон биэнсийэтэ ?рдээтэ. Арай булчуттар – би?иги оннубутунан хааллыбыт. Оннук сокуон баар ???.
– Ол т??? пенсиялааххытый?
– Кырдьа?аспытынан с??рбэ солкуобай. Кини эрдэ тахсан, ону да кыайбаты ылаахтыыр.
– Бай! То?о оннугуй?!
– «Сокуон» дииллэр. Тугу этэллэрэ буолла. Эн эдэр бээлээх эбиккин. Биэнсийэ?эр диэри бултаабаты? буолуо. Онон онно т?б???н сыстарыма. Хата, ол Лээхэпкэр тимир лиистээх киирээр. О?ох турбатын буур?а ?р гынааччыта суох. Сура?а, ки?и ?ктэммэтэ?э ырааппыт. Биэнсийэттэн олуттаран дьон саастаах ?тт? т?нн?б?ттэрэ. Хантан эрэ нуучча ыалын киллэрэн бултата сатаабыттара. Ол сокуон кинилэргэ дьайбат ???. Урукку ?лэтэ аахсыллан, ?лэтин ыстаа?а туолан, оччо ыраах сиргэ киирбитэ дэ?эллэр. Тойон-хотун онно к???н аайы тиэстэрэ. Байан б??? барбыта ???.
– Байан даа? Оттон э?иги байбыккыт то?о эрэ и?иллибэт дии?
– Би?иги кэммитигэр биир кырса тириитин у?а-ха?ас тутуннаххына эппиэккэ тардыллары?.
– Билигин да т??лээххэ сууламмыт к?ст?бэт ээ.
– Ээ, тойоттор булан та?наллар-сапталлар. Эн ол нуучча курдук байа-тайа, т??лээххэ суулана киирэ сатаабат инигин?
– Ээ, бэйэбин холонон к?р??р? гынабын. Дьон тиийэр сиригэр мин да…
– Улаханнык са?арыма. Ки?и к?р??э билбэт. Элбэх эр бэрдин ээ?ин этиппит дойду.
Уйбаан, хо?нуон иннинэ, компа?ын хаар ?рд?гэр ууран, барыахтаах ту?аайыытын булан баран, бэриэччитин ол диэки салайа баттаабыта. Сотору-сотору тохтоон хайысхатын туту?ан айаннаабыта. Бэйэтэ эрэ эбитэ буоллар, тыал хайысхатынан сирдэтиниэ этэ, ону о?олоро, кэргэнэ туох и?ин хаалбаккалар, балай хара?а?а барсан и?ээхтээтэхтэрэ. Билигин санаан к?рд???нэ, кытылы туту?уохха баар эбит. Бала?ан ту?аайыыта хас к???н билэр ки?и Этэрикээн билиитин арыый эрэйэ суох туоруура хаалбыт. Ыттар син хайа эрэ бала?а??а тириэрдиэ этилэр. Ону баара компас к?рд?р?р?н баты?абын диэн, муора муус хал?а?атын хара бастакыттан кэтэн айаннаабыттара. Уон икки к?с у?унун онно билбитэ. Муус т????т?н-тахсыытын аахтаран, ыттара ырдьайа быстан хаалбыттара. Уйбаан икки суукка устата хара?ын симпэтэ?э. Тохтоотохторуна, ыттарын а?атар, онтон бэйэлэрэ ?ссэммитэ буолаллар. Шурата о?отун эмтэрэригэр паяльнай лаампанан сабыылаах кибиткатын и?ин сылытар, арыый улахаттарын та?ааран-киллэрэн бодьууста?ар уонна эмиэ иннин хоту т??э турар. Иккис сууккатыгар ыттарын со?он дэлби илистибитин к?р?н, кэргэнэ к?м?л??? сатыыр. Бу тухары т?нн?р ту?унан санаа хайаларыгар да киирбэт. Аны налыы сири булан тохтоотохторун аайы хаары ха?ан к?р?лл?р. Саатар тыаллара к????рэн тэмтэритэрэ элбиир.
Станция дьоно тура иликтэринэ, сарсыарда сэттэ?э, айа??а туруммуттара. Тугунан да к?м?л?сп?кк? гынан баран кураана?ынан «уой-аай» дэ?эллэрин истиэхтэрин ба?арбатахтара. Инньэ гынан ???с к?ннэрэ ??н??тэ, сарсыарда 9 чаас са?ана хаары хаспытыгар от тахсыбыта. Оо, онно ??рб?ттэриэн! Бэл ыттара сэниэлэммит курдук к?р??нэммиттэрэ.
БАЛА?А??А
Ыттар тэлгэ?э?э кэлэн эргийэ к?т??лэригэр сыар?а у?а ойо?о?унан дьалкыс гыммытыгар, Уйбаан уонтан тахса сыллаа?ыта бу бала?а??а аан бастаан кэлиилэрин санаан эрэр ситимэ быстан хаалар. К???йэн хаалан сыар?атыттан бэрт ?р оронон турар. Ыттарын быаларын араартаан тус-туспа анал сирдэригэр илдьэн баайталыыр. Тыал ыт к?п т??т?н ?ргэ?нэтэр гына к????рб?т, икки-?с к?ннээх буур?а т??эн эрэр бадахтаах. К??лэ?э ха?аас ма?а а?ыйаабыт этэ, эрдэ-сылла онтун хааччынна?ына табыллыы?ы. Дьиэтин иннигэр олбуор курдук кэккэлэтэ са?ааннаабыт ма?а тыалтан хаххалаан, аан та?а хомура?ынан соччо б?р?лл?бэккэ кыстыыр. Инньэ гынан кыс устата ки?ини куотар хаар дьаптала дьиэлэри-мастары санаа хоту саба б?р?йэр. Дьон баарын лаабыс ма?ыттан к?р?н сэрэйэ?ин. О?оххун отуннаххына, буруо сир анныттан тахсар курдук ?р? бургучуйар.
Уйбааннаах бу арыыга бастаан кэлиилэригэр Ки?илээххэ курдук таас дьапталын к?р? сатаабыттара, кытыл баар сиби?э тугунан эрэ биллиэхтээх курдук саныыллара. Онтулара муоралыын-арыылыын биир к?дь?с, ханан да ?рдээбитэ биллибэт сырыынньа тахсыылаах дойду эбит. Муус дьаптала б?пп?т?ттэн ыла у?а-ха?ас олоотоспуттара да, кытылы булан к?рб?т?хт?р?. От тахсыбытыгар биирдэ арыыга сылдьалларын билбиттэрэ. Айа?алыы сатаан, Уйбаан с??счэ хаамыы т?нн?н баран хаары хаспыта килэгир муус буолбута.
– Кытылга са?а кэлбиппит, – диэн кэргэнигэр дьиэни булбут ки?и курдук эрэллээхтик эппитэ. У?а-ха?ас тэйэ хаамыталаан дьиэ баар сиби?ин ол эрээри булан к?рб?т???. Тыалга баарыстатан лаппа халыйдахтара. Илин диэки биэрэстэ курдук бардахха туга-ханныга биллии?и.
Оту ха?ан та?аарбыт сирдэригэр чаас кэри?э тохтоон к??-дьаа кэпсэтэн, ол быы?ыгар о?олорун к?р?н-истэн са?а-и?э б??? буолан ньамала?аллар. Улахан уоллара «дьиэ да дьиэ» диэн ??йэ-хаайа тутар, кыыстара ас к?рд??н ууга-уокка т??эрэр. Ол аайы:
– Дьиэ?э ?сс? тиийэ иликпит, онно тиийдэхпитинэ биирдэ ки?илии а?ыахпыт, – диэн нэ?иилэ уоскуталыыллар.
Дьиэ барахсаны бэйэлэрэ да ахтыбыттара с?рдээх. Уйбаан Ки?илээх булчутуттан ылбыт ?с ытыттан биирин талан бэриэччитин солбуйар, илин диэки хайы?ыннаран баран: «Бата, бата!» – дииригэр ыта ?йд??б?т?х курдук мылаччы туттар. Анараа ки?и соруйар тылын ?й?лээн ыйыппатах. Араастаан нууччалаан к?р?р?гэр букатын кы?аммат, маатырылаата?ына эрэ кутуругун хамсата т??эр. Хайыай, бэйэтин ытын уларытан к?л?йэр:
– Атас! Дьиэ?э тириэрт! Бата! – диэтин кытта ыта ?с хоту иннин хоту дь?кк?йэр. Чаас а?аара бараат, иччитин хамаандатын истибэт буолан хаалар. Ытым быста сылайда?а диэн, а?ата-а?ата ыыта сатыырын букатын истибэт. Хата, чуга?аата?ына, ырдьыгыныыр, суо?ур?ана ?рэр уонна сытынан кэби?эр. Атын ыттара хонук сирдэрин булбут курдук хаары хасталлар. Уйбаан да ону хайыай, араа?а, манна хоноллоругар тиийэллэр. Балаакка туруорар то?оостоох сири к?рд?? сылдьан мас чоройон турарыттан и?нэн охто сы?ар. Уу а?албыт ма?а быгар диэн ма?най онно эрэ кы?аммат. Ол туппахта?а сылдьан сыыр сырайыгар кэтиллэр. Ыттара ол хаххатын булан тохтообуттар эбит. Ону дь?л? ха?ан балаакка туруордахха тыал баарыстыа суох. Сыар?атыттан тимир к?рдьэ?ин ыла кэлбитигэр кэргэнэ:
– Хайа, хонор буоллубут дуо? – диэн со?уйа т??эр.
– Ытым барбат. Балаакка туруоран баран бэйэм к?рд??н к?р??м. Тимир о?оххун булаар эрэ, мас баар бы?ыылаах.
– Оо, бэрт эбит. Хата, миин и?иэхпит.
Тимир к?рдьэ?инэн хаары биирдэ-иккитэ ха?ыйа тарыйбытыгар туох эрэ харааран к???ннэ. Ону баран туппахтаабыта мас буолла. Испиискэтин уматта?ын аайы тыал саба охсон и?эр, туох мас сытара биллибэт. Лаппа ха?ан баран туппахтаабыта, дьиэ т?нн?г?н ?рд?нээ?и б??р?к ма?а буолла. Т?нн?к суох. ?сс? дь?л? ха?ан баран, и?ирдьэ т?б?т?н уга сытан испиискэ уматан к?рб?тэ: дьиэ и?э ортотугар диэри хаар, аан баара биллибэт. Утары ала-чуо биир сиринэн хаар ?рдээбитинэн сылыктаата?ына, хал?ана букатын да суох бы?ыылаах.
Балааккатын дьиэ хаххатыгар туруоран, били чоройор ма?ыттан бы?ыта сынньан быр-бааччы, дьэ, ки?илии а?ыыллар. Дьоннорун утуталаан баран, кыра?ыынынан умайар тыал саба ?рбэт банаарын илдьэ дьиэтин ?сс? ?ч?гэйдик чинчийэ тахсар. Бу сырыыга аан баар сирин ту?унан ки?и киирэригэр-тахсарыгар табыгастаах гына ыраахтан дь?л? ха?ар. Сэрэйбитин курдук, хал?ана букатын да суох. О?ох турбатын ту?унан дьиэ ?рдэ хобордоох са?а дь?л???ст??х. Ол турда?ына кэргэнэ Шура т?нн?г?нэн ???й?р.
– Хайа, ки?и олоруу?у дуо?
– Утуй-утуй. Билигин туга биллиэй.
– Эрдэ дии. К?м?л????м ээ.
– Аана, т?нн?гэ суох, ??лэ?э а?а?ас, орто сиэрдийэтинэн чэ? дьиэ?э ки?и хайдах олоруон ?й?м хоппото. Бу айылаах кэбилээн бараннар, эгэ кэлэн биир к?т?х ма?ы хаалларбыттара буолуо дии саныыгын дуо? – Уйбаан дьоннорун бу айылаахха а?алтаабытыттан куола?а титирэстээн ылар. Бэйэтэ эрэ эбитэ буоллар, хомура?ы да хастан утуйа сылдьыа этэ.
