Урут бобуллубут айымньылар
Людмила Алексеевна Баишева-Федорова
Валентина Григорьевна Семенова
Хас биирдии айар куттаахха улахан толкуйунан, дири? иэйиинэн, сындаа?ыннаах сыранан айыллыбыт алгыстаах айымньыта т?р?пп?т о?отун кэриэтэ к?нд?. Таптаан, маанылаан улаатыннарбыт ыччаты? кыа?ыран, ата?ар туран туспа барарыныы, айымньы эмиэ айааччытыттан арахсан, бэйэтэ туспа хатыламмат олохтонор – ба?ар, былыта суох халлаан анныгар бараммат уйгулаах баайтан сомсо чэпчэкитик уйдаран иннин диэки дьулу?уо?а, оттон сорохтор…??йбэтэх ?тт?ттэн уустук дьыл?аламмыт т?р?пп?т?н ыар с?гэ?эрин тэ??э ?ллэстэн бобууга, хаайыыга т?бэ?эр т?тт?р? т?лк?л?н???э.
Бу хомуурунньукка с??мэрдэнэн киирбит оннук айымньылар бэйэлэрин кэмнэригэр улахан м?кк??р? тарпыттара, онтон сылтаан туора сотуллубуттара, к??гэйэр к?ннэригэр сылдьар суруйааччылар оччотоо?у тоталитарнай систиэмэ сиэртибэтэ буолан сорохторо ытылларга уураахтаммыта, ааттара кистээн сибигинэйэн этиллэр буолбута; оттон атыттар, дьоллоругар хойутаан т?р??б?т ааптардар, тус олохторо улаханнык огдолуйбута, айар дьо?урдара харгыстаммыта, итинтэн б?д?р?йэн дьо?уннаах аат-суол тэпсиллибитэ…
В.Г. Семенова, Л.А. Федорова
Урут бобуллубут айымньылар
Аан тыл
Саха литературата, биллэрин курдук, толору к?р???нэн ХХ ?йэ са?аланыытыгар ??скээбитэ. Ма?найгы суруйааччыларбыт Алексей Кулаковскай-?кс?к?лээх ?л?кс?й, Анемподист Софронов-Алампа, Николай Неустроев бэйэлэрин айымньыларыгар саха оло?ун-дьа?а?ын, оччотоо?у кэм бары кы?ал?аларын дири? хорутуулаахтык уонна киэ? хабааннаахтык к?рд?рб?ттэрэ. Саха уратылаах ?й?-санаата, толкуйа хааччахха хаайтара илик кэмигэр ?л?мнэ?э ?лэлээн, литературабыт к?м?с кылаата буолбут басты? айымньыларын суруйан хаалларбыттара. Хомойуох и?ин, ити к???л кэм у?аабата?а. 1920-с сс. ортолоруттан уус-уран литература?а судаарыстыба уонна былаас ?тт?ттэн кытаанах хонтуруол олохтоммута. 1925 с. бэс ыйын 18 к?н?гэр тахсыбыт партия Киин кэмитиэтин «О политике партии в области художественной литературы» диэн ааттаах резолюцията уус-уран литература?а «к??рэйтэлиир» контрреволюционнай к?ст??лэри, баайдыы санааны утары к??стээх охсу?ууга ы?ырбыта. Са?а ??д?йэн эрэр саха литературнай кириитикэтэ бу тыалга о?устарар, классик суруйааччылар айар нэ?илиэстибэлэригэр нигилистии ха?ыс сы?ыан бу кэмтэн ??ск??р.
1927 с. буолбут П.В. Ксенофонтов ба?ылыктаах былаа?ы утарар хамсаа?ын саха интэлигиэнсийэтин, ол и?игэр суруйааччылар, ?рд?лэринэн барбыта. Бу долгу??а хаптаран, уопсастыба уонна култуура биллэр диэйэтэллэрэ, литератураны т?р?ттээбит В.В. Никифоров-К?л?мн??р, А.И. Софронов-Алампа, айымньылара «Чолбо??о» бэчээттэнэн, суруйааччы бы?ыытынан са?ардыы биллэн эрэр Г.В. Баишев-Алтан Сарын, П.И. Оросин-Хайыкы Б??т?р, литературнай кириитик В.Н. Леонтьев хаайыы дьоно буолбуттара. 1928 с. атырдьах ыйын 9 к?н?гэр партия Киин кэмитиэтин «О положении в Якутской организации» уураа?а ылыныллыбыта. Манна обком биир с?р?н ал?а?ын бы?ыытынан националистыы санаалаах саха интэлигиэнсийэтин ?рд?к? ара?атын бэйэтигэр тардыбыта ыйыллыбыта. Н.П. Канаев «Зарождение и становление литературной критики в Якутии (1925—1940 гг.)» ?лэтигэр суруйар: «Теперь все, что было сказано в постановлении в отношении “верхушечной части” националистически настроенной интеллигенции, стало целиком переноситься на литературу, в частности, на оценку творчества дореволюционных писателей. …Следовательно, никакой преемственности в якутской советской литературе не должно существовать, ибо развивается она на принципе строгой пролетарской классовости. Исходя из такой узко понятой природы пролетарской литературы, якутские критики стали полностью игнорировать значение дореволюционного литературного наследия для развития якутской литературы». Ити курдук, с??рбэ?ис сыллар б?т??лэриттэн литература уонна искусство айымньыларыгар партийнай-кылаассабай сы?ыан букатыннаахтык олохсуйар, «бобуулаах» суруйааччылар уонна айымньылар диэн баар буолаллар.
Саха литературатын т?р?ттээбит классиктар, саарба?а суох, баайдыы санаалаах, омугумсук к?р??лээх суруйааччылар кэккэлэригэр киллэриллибиттэрэ. Манна суруйааччылар социальнай т?р?ттэрэ, ханнык ара?аттан ??нэн-??скээн тахсыбыттара кырата суох оруолу оонньообута. Ол курдук, К?л?мн??р Д?пс?н улуу?ун, ?кс?к?лээх убайа Оонньуулаах Уйбаан Таатта улуу?ун кулубата буолан ?лэлээбиттэрэ, Н.Д. Неустроев Байа?антай уонна Таатта баайдара Слепцовтартан уонна Оросиннартан сыдьааннаа?а, Алампа убайа В.И. Софронов ВЯОНУ чилиэнигэр кандидат буола сылдьыбыта барыта аахсыллыбыта. Биллэн турар, к???л санаалаах, т?р??б?т норуоттарын му?ура суох таптыыр суруйааччылар айымньыларын ис хо?ооно са?ардыы олохсуйан эрэр социалистическай реализм ирдэбиллэригэр с?п т?бэспэт этилэрэ. ?кс?к?лээх нэ?илиэстибэтиттэн элбэх м?кк??р? та?аарбыт, араас утарсыылаах санаалары ??скэппит айымньынан «Ойуун т??лэ» поэмата буолбута. Кириитиктэр поэманы националистыы санааны к??рт??р айымньынан аахпыттара, эдэр ойууннары кыырарга ??рэтэр босуобуйа да диэн сыаналаабыттара, поэты ки?ини абаа?ы к?р?р теорияны олохтообут Англия а?абыыта Мальтус ??рэ?ин тар?атааччыларга да сыбыы сылдьыбыттара. Айымньы ортотугар сылдьар сэбиэскэй былаас ту?унан суруллубут кэрчиги туспа тутан, эпилог курдук айымньы кэннигэр бэчээттииллэрэ эбэтэр олох да?аны ылан быра?ан кэби?эллэрэ. Айымньы ааптар хайдах суруйбутунан 1993 с. биирдэ тахсан турар.
Анемподист Софроновы саха андеграунун бастакы бэрэстэбиитэлин бы?ыытынан к?р??хп?т?н с?п. Кини кимтэн эмэ тутулуктаах буолары адьас с?б?лээбэт суола этэ, суруйааччы к???л буолуохтаах диэн санааны мэлдьи этэрэ: «Госудаарыстыба суута суруйар идэлээх дьону алыс онон-манан майаачылаабакка, баар сокуон и?инэн туох к???л, быраап бэриллэрин биэрэр буолла?ына, суруйааччы ки?и ол-бу тылтан, салгынтан куттаммат, кыбыстыбат буолла?ына, сайдан суруйан, идэтин та?ааран и?иэх тустаах. Та?ыырдаах о?о килбик буолар, ол кэриэтэ ол ки?ини ???ргэтиэм, ол сууту кыы?ырдыам диэн симиттэн-куттанан, тыынын эрэ мананан сылдьан суруйбутуттан ха?ан да?аны ?ч?гэй сурук тахсыан сатаммат» («Саха суруга, саха ??рэ?э», 1922). Поэт гражданскай сэрии событиеларын норуот трагедиятын бы?ыытынан ылыммыта, тоталитарнай систиэмэ к?л???т? ?лт? ны?ыйан ааспыт к?л??нэтин хараастыылаах дьыл?атын хо?оонноругар тиспитэ, бэйэтин кэмин кырдьыктаах поэтическай летопи?ын айбыта («О?о утутар ырыа», «Хаайыылаах», «Оруо?ун ахтыл?ана», «Олох с??р?г?н дор?ооно»). Алампа бобуулаах айымньылара, ол и?игэр ?р??нэр гимнэринэн биллибит «Саха ырыата» хо?ооно, омугумсуйууга буруйдаммыт, «санаа т????лээх, о?орууну-ыйаа?ы итэ?эйиилээх, мистика уонна фатализм элеменнэрдээх» «Нууччатымсыйбыт», «Б?д?р?йб?т к?мм?т» пьесалара 1996 с. «Ырыа быстыыта хо?оон» диэн хомуурунньукка к?н сирин к?р?н тураллар.
Ча?ылхай талааннаах Николай Неустроев нэ?илиэстибэтиттэн бу хомуурунньукка «Куттал», «?р?? к??лгэ» кэпсээннэр, «Тар» кэмиэдьийэ киирдилэр. Аныгы кэм?э ки?и ки?иэхэ сы?ыана уларыйыытын, сиэр-майгы сатарыйыытын уйул?а?ыт суруйааччы кыра?ытык бэлиэтии к?р?н суруйбут. Ол эрээри, бу олох хартыынатын хайдах баарынан дь???йэр айымньылар ?р кэм?э идиэйэтэ суо?унан уонна националистическайынан аа?ыллан бобулла сылдьан баран, 1995 с. биирдэ бэчээттэммиттэрэ.
Онон к?ст?р?н курдук, литератураны т?р?ттээбит классиктар саха оло?ун-дьа?а?ын кырдьыктаахтык к?рд?рб?т айымньылара омугумсуйууга буруйдаммыттара, суруйааччылар бэйэлэрэ «революция уонна гражданскай сэрии сылларыгар контрреволюция диэкки охтубут, норуоту утарбыт буржуазнай суруйааччылар» бы?ыытынан ?р кэм?э аа?ыллыбыттара. Кулаковскай, Софронов, Неустроев ааттара 1960-с сс. са?аларыгар ыраа?ырбыта, ол эрээри нэ?илиэстибэ тула м?кк??р уларыта тутуу сылларыгар диэри сал?анан барбыта.
Саха литературатын историятыттан букатыннаахтык сотулла сыспыт, ?р сылларга ааттара ааттаммат буола сылдьыбыт дьонунан уопсастыба биллэр-к?ст?р диэйэтэллэрэ, репрессияламмыт суруйааччылар В.В. Никифоров-К?л?мн??р (1866—1928), К.О. Гаврилов-Тыа о?ото (1890—1938) буолаллар. Саха драматургиятын ма?найгы хара?аччытын – К?л?мн??р «Манчаарытын» ту?унан «Саха советскай литературатын историятын очеркатыгар» (1956) маннык суруллубут: «Саха буржуазията бэйэтин идеологиятын киэ?ник тар?атар наадатыгар уус-уран тыл орудиетын эмиэ ту?аммыта. Ол курдук, «Саха сою?ун» биллэр лидерэ тойон В. Никифоров «Манчаары» диэн пьесаны суруйбута. …пьеса автора, дьи?эр, историческай кырдьыгы токурутан туран, Манчаарыны т?р??тэ?иттэн т??к?н-уоруйах эрэ бы?ыытынан к?рд?рб?тэ. Манчаары социальнай-кылаассабай майгыннаах бууннаа?ына, дьада?ылары кытта ?ч?гэй сы?ыана арыллан к?рд?р?лл?бэккэ хаалбыта. Ону та?ынан, Никифоров пьесата националистическай тыыннаах айымньы буолара ?т? к?ст?р этэ». К?л?мн??р аата 1990-с сс. биирдэ тиллибитэ.
К.О. Гаврилов-Тыа о?ото 22 эрэ саастаа?ар «Саха са?ата» (1912—1913) сурунаалга этнографическай хабааннаах т??рт кэпсээни бэчээттэппитэ. Айымньылар тыа ки?итин майгытын, оло?ун-дьа?а?ын илгэтин хайдах баарынан чахчылаахтык уонна мындырдык ойуулуулларынан, тыллара-?ст?р? хомо?ойунан киэ? кэрэхсэбили ылбыттара. Кэпсээннэр С.А. Новгородов «Аа?ар кинигэтигэр» (1923) киирэн оскуола программатыгар ??рэтиллибиттэрэ. Онон, талааннаах прозаик а?ыйах да айымньытынан бэйэтин аатын саха литературатын историятыгар суол тэлээччи бы?ыытынан хаалларбыта. Гаврилов 1938 с. тутуллан хаайыллыбыта уонна ытыллан ?лб?тэ. Суруйааччы айымньылара, ?лэлэрэ уонна кини ту?унан ахтыылар кыы?а М.К. Гаврилова хомуйан о?оруутунан 1995 с. бэчээттэнэн тахсыбыттара.
«Бобуулаах ааттар» кэккэлэригэр И.Е. Кулаковскай-Оонньуулаах Уйбаан (1865—1921) уонна И.Е. Попов ааттарын киллэриэххэ с?п. ?кс?к?лээх убайа Оонньуулаах Уйбаан бэйэтин кэмигэр киэ?ник биллибит норуот ырыа?ыта этэ. Кини «Сут ырыата», «Хонон турарбыт ырыата» айымньылара 1913 с. «Саха са?ата» сурунаалга бэчээттэнэн тураллар. И.Е. Кулаковскай 1913 с. са?а тэриллибит Таатта улуу?угар бастакы кулубанан талыллыбыта. Ба?ылыгынан ?лэлиир кэмигэр нэ?илиэнньэттэн сиэртибэ хомуйан, улуус быраабатын, фельдшерскэй пуун, икки кылаастаах училище дьиэлэрин туттарбыта. Ыраахтаа?ы былаа?ын са?ана кулубалыы сылдьыбытын т?р??т о?остон, кы?ыллар 1921 с. Чурапчы Амматыгар ытан ?л?рб?ттэрэ. Кини айымньылара «Халлаан сырдыыра» диэн ааттаах хомуурунньукка 1990-с сс. аан бастаан бэчээттэнэн тахсыбыттара. Баай т?р?ттээ?иттэн сылтаан, ?р кэм?э аата ааттамматах ки?инэн норуот ырыа?ыта К.Г. Оросины (1858—1903) эмиэ билиниэхпитин с?п. Кини 1895 с. Э.К. Пекарскай к?рд????т?нэн «Дьулуруйар Ньургун Боотур» оло?хону суруйан биэрбитэ. Ону та?ынан «Аан дойду айыллыбыт ырыата», «Арыгы ырыата» курдук кэрэхсэбиллээх айымньылардаах.
Бу хомуурунньук биир сонун ?р?т?нэн И.Е. Попов (1879—1944) икки кэпсээнэ киирбитэ буолуон с?п. Илья Егорович Сунтаар улуу?ун Илимниириттэн т?р?ттээх ки?и этэ. Урут учууталлыы сылдьан баран, 1904 с. ыла та?ара дьиэтигэр а?абыытынан сулууспалаабыта. 1914 с. «В долине скорби» кинигэни «Рассказы и заметки из жизни якутов» диэн хос ааттаан та?аарбыта. Хомуурунньукка «кутур?ан хочотугар» олохтоох саха дьонун эрэйдээх-буруйдаах олохторо хайдах баарынан к?рд?р?лл?б?тэ. Кини 1890-с сс. б?т??лэриттэн Томскайга тахсар «Сибирская жизнь» ха?ыакка с??рбэччэ кэпсээни уонна уочарканы бэчээттэппитэ, сорох бэлиэтээ?иннэрэ «Якутские епархиальные ведомости» ха?ыакка тахсыбыттара. И.Е. Попов сэбиэскэй кэм?э репрессияланан, хаайыы дугуйдаммыта. Хомойуох и?ин, кини уонна биир идэлээ?э, «В якутской глуши» (1910) кинигэ ааптара, эмиэ Сунтаартан т?р?ттээх Г.М. Попов (1881–1913) ааттара, сэбиэскэй судаарыстыба атеизм?а оло?урбут идеологическай политикатыгар с?п т?бэспэттэрин бы?ыытынан, саха култууратын историятыттан киэр илгиллибитэ. Дьи?эр, кинилэр былаа?ы утарбатахтара, айымньыларыгар да ки?и баайсар т?р??тэ суох. Ол эрээри ?т?? т?р?ттээхтэрэ, та?ара итэ?элин ?лэ?иттэрэ буолаллара, ол эбэтэр социальнай т?р??т улахан мэ?эйи ??скэппитэ.
«Ксенофонтовщина» дьыалатыгар т?бэ?эн суорума суолламмыт дьонунан Г.В. Баишев-Алтан Сарын (1898—?) уонна П.И. Оросин-Хайыкы (1895—1957) буолаллар. Г.В. Баишев сахалартан биир бастакынан ?рд?к ??рэхтэммитэ – Ленинградка Или??и тыллар институттарын б?тэрбитэ. Алтан Сарын бэйэтин к????н литература бары к?р??эр: хо?оо??о, кэпсээ??э, драма?а холонон к?рб?т талааннаах ки?и бы?ыытынан биллэрэ. Кини т?р?пп?ттэрэ эр-биир олохтон туораабыттарын утаатыгар, со?урууттан кэлээт, дойдутугар тахса сылдьан, санаар?аабыт ахтыы-санаатын суруммутун ким эрэ булан ылан, «Чолбон» сурунаалга «Уруккутун ?йд??б?т» диэн ааттаан, 1926 с. бэчээттээбит. Ону 1928 с. кириитик Сэттэ Бытык (Н. Заболоцкай) булан, «Уруккутун умнубатах суруйааччы» диэн ааттаах рецензия суруйар. Революцияны утары ?гэнэн суруллубут кэпсээнигэр атын кылаас суруйааччыта би?иги сэссийэлиичэскэйдии тутуубутун токурутан суруйбута ?ст??хт?рб?т?гэр ту?алыыр диэн матыыптыыр. Киниэхэ харда бы?ыытынан Алтан Сарын «Кы?аан к?р?-к?р? кырада?ын та?аара сатаабыт» диэн ыстатыйаны суруйбута, онно кэпсээн бэлиитикэ?э сы?ыана суох, бэйэм тускум, санаабыт санаам, дьайбыт дьайыым диэн этэн к?рб?тэ да, ол аахсыллыбата?а. Алтан Сарын хаайыыттан эргиллибэтэ?э. Кини айымньылара, ?лэлэрэ туспа кинигэнэн 1998 с. тахсыбыттара.
П.И. Оросин Соловецкай концлаа?ырга биэс сылга т?бэ?эн олорбута, ол эрээри тыыннаах ордубута уонна Бодойбо?о олохсуйбута. Кини бэйэтин кэмигэр суруйааччы бы?ыытынан балачча биллэрэ. О?о ??рэ?ин кинигэлэригэр киирбит айымньыларын аахпакка туран, оччотоо?у ха?ыаттарга, сурунаалларга с??рбэччэ хо?оону, кэпсээни бэчээттэппитэ. Оруо?ун, репрессия хаптарбата?а буоллар, саха?а биллэр суруйааччы буолар кыахтаа?а. Ол эрээри сэбиэскэй былаа?ы утарбыт ?ст??х дьарылыктанан аата ?р кэм?э ахтыллыбакка сылдьыбыта, айымньылара 2000-с сс. биирдэ хос бэчээттэммиттэрэ.
Кинигэ?э Соловецкай концлаа?ыртан к?рээбит эр с?рэхтээх, кэлин кыраныысса та?ыгар олохсуйбут, айар дьо?урдаах М.Ф. Корнилов «Олох долгуна» хо?ооно киирдэ. Бу айымньы ту?унан Багдарыын С?лбэ маннык суруйбут: «Хо?оон, к?р?рг?т курдук, син улахан. Ити – чахчы ?рд?к идиэйэлээх, норуот б?тт??н?н дьыл?атын дьыл?а о?остубут ки?и суруйуута. 1920—30-с сс. суорума суолламмыт дьоммут бары да?аны итинник дьон эбиттэрэ буолуо. … Хо?оонунан ааптар омук б?т?нн??тэ да?аны уонна кини, М.Ф. Корнилов, тус бэйэтэ да?аны, Сэбиэскэй былаас буолбутун кэннэ хайдахтаах ?т?ргэ??э т?бэспиттэрин, туох эрэйи-буруйу к?рб?ттэрин кэпсиир. Соловецкай концлаа?ырга саа?ылаан ?аха барахсаны айыы к?н?ттэн ??тэртээбиттэриттэн кини бассабыыктарга ынырыктаах хом санаатын этэр. Хомуньуус партия салайар сэбиэскэй былаа?а т?р?т?р о?отун т?нн?рд?, ??скэтэр с????т?н и?нэрдэ диэ?ин диир. Кини кэмигэр бы?ыы-майгы хайдах сайдан и?эрин к?рб?т к?н? с?рэхтээх, омугун оло?унан олорор, дьыл?атын дьыл?а гыммыт ким ба?арар итинник диэхтээх этэ».
Дьэ ити к?р?рб?т курдук, са?алыы сайдан эрэр саха литературатыгар репрессия бастакы долгуна ыараханнык тайанан ааспыта. Баартан басты?нара, суолталаахтара, дьо?урдаахтара, сытыылара ким хайа иннигэр т?бэспиттэрэ, тоталитарнай режим бастакы сиэртибэлэрэ буолбуттара. Ааптардар уустук олохтоммуттарын курдук, айымньылара эмиэ кэрэгэй дьыл?аламмыттара.
Иккис долгун, бастатан туран, П.А. Ойуунускай уонна да?аны атын норуот биллэр-к?ст?р салайааччыларын тутуллуутун кытта ситимнээ?э. К.О. Гаврилов бу кэм?э хаайыллыбыта. Суруйааччыларыттан Д.К. Сивцев-Суорун Омоллоон, Н.М. Заболоцкай, С.А. Саввин-К?н Дьирибинэ хаайылла сылдьыбыттара. 1940-с сс. араас т?р??т?нэн Н.Н. Павлов-Тыа?ыт, И.Д. Винокуров-Ча?ыл?ан т?рмэ?э киирбиттэрэ.
И.Е. Слепцов-Иван Арбита (1913—1943) – уопсай халыыпка киирбэтэх, тыллыын-?ст??н ураты, саха андеграунун ча?ылхай бэрэстэбиитэлэ этэ. Кини туох-хайа иннигэр саха литературатын историятыгар «Долгуннар» диэн омоним-рифмалаах поэматынан биллибитэ. Байыаннай учуокка турбакка сылдьарын сэриигэ барымаары соруйан куотуна сатаабыт, санаа т????лээх ?с хо?оонунан былаа?ы холуннарбыт диэн матыыптаан 1942 с. тутуллубут. Саха сирин НКВД-тын байыаннай трибунала ытарга бириигэбэрдээбит, ону аа?ыммытыгар 10 сыл т?рмэнэн солбуйбуттар. Арбита хаайылларыгар т?р??т буолбут хо?ооннорун аа?ааччылар бу хомуурунньуктан билиэхтэрэ. Поэт айымньыларын до?оро Г.М. Васильев ?р сылларга харыстаан уура сылдьыбыта. Арбита нэ?илиэстибэтэ 1993 с. к?н сирин аан бастаан к?рб?тэ.
1940-с сс. Саха сирин литературнай оло?ун ча?ылхай к?ст??т?нэн Г.П. Башарин «Саха ?с реали?а-сырдатааччыта» кинигэтин тахсыыта буолбута. Учуонай оччотоо?у кэм?э бобуллубут суруйааччылар А.Е. Кулаковскай, А.И. Софронов, Н.Д. Неустроев айымньыларын олохтоохтук ырыппыта. Кинилэр саха литературатын т?р?ттээбит, ?рд?к та?ымнаах айымньылары суруйбут классик суруйааччылар буолалларын дакаастаабыта уонна: «Литературное наследство Кулаковского, Софронова и Неустроева, будучи энциклопедией письменной интеллектуальной культуры дореволюционной Якутии, является сокровищницей благородных чувств, свободолюбия, прогрессивных идей, культурным богатством якутского народа», – диэн т?м?ктээбитэ. Ол эрээри Г.П. Башарин ?лэтэ былаас, салалта ?тт?ттэн улахан утарсыыны к?рс?б?тэ. Аны бу кэм?э БСК(б)П Киин кэмитиэтин «О журналах “Звезда” и “Ленинград” (1946), «О кинофильме “Большая жизнь”» (1946), «Об опере “Великая дружба”» (1948) диэн улахан токурутуулаах уураахтара мэ?э?ик буолбуттара. Бу барыта холбо?он саха литературатын историятыгар «хабахха тыыныы кэмин» ??скэппитэ. «Саха литературатын историятын уочаркатыгар» (1956) Кулаковскай, Софронов, Неустроев «националистическай» айымньыларын уонна Башарин «Саха ?с реали?а-сырдатааччыта» диэн кинигэтин сабыдыалларыгар о?устаран, саха сорох суруйааччылара идейнэй ?тт?нэн улахан омсолоох айымньылары айбыттара этиллэр: «Ол айымньыларга Саха сирин былыргы оло?о арбанар (С. Васильев «Ленскэй абатыйыыта», «Ат ырыата» поэмалара) уонна саха икки нуучча икки норуоттарын хардарыта сы?ыанна?ыылара сыы?атык, токурутуллан к?рд?р?ллэр (Суорун Омоллоон «Айаал», Таллан Б?рэ «Уолан Эрилик»). Таллан Б?рэ уонна Суорун Омоллоон саха норуотун кытта бииргэ олорбут, охсуспут нуучча боростуой дьонун оруолун к?рд?р??н? букатын тумнан аа?аллар. Кинилэр айымньыларыгар революционнай Россия басты? бэрэстэбиитэллэрэ саха норуотугар о?орбут ?т?? сабыдыаллара эмиэ адьа?ын таарыллыбакка уонна к?рд?р?лл?бэккэ хаалар». Буортулаах сабыдыалга о?устарбыт айымньыларга Н. Заболоцкай «??р тыыннаах ки?ини ??рэтэрин» ту?унан суруйбут «Мааппа» кэпсээнэ эмиэ киллэриллибитэ.
Былаас уонна кини рупора – литературнай кириитикэ ити кэм?э туту?ар суоллара туох этэй? Бастакытынан, уус-уран айымньыга партия салайар оруола уонна нуучча норуотун басты? бэрэстэбиитэллэрин к?м?т? к?рд?р?лл?бэтэ б?д?? идейнэй итэ?эскэ уонна ал?аска аахсыллара. Суруйааччылар Н.Е. Мординов-Амма Аччыгыйа «Сааскы кэм» рома??а, С.П. Ефремов «Ини-бии» драма?а нуучча норуотун ба?ылыыр-к???л??р оруолун арыйбатахтара улаханнык сэмэлэммитэ. Онон айымньылар иккис тахсыыларыгар, партийнай кириитикэ бэлиэтээ?иннэрин аахсан туран, улахан к?нн?р??лэр киирбиттэрэ, ол и?игэр персонажтар ситимнэригэр биэлсэр Виктор Бобров, хамандыыр Михаил Бадин уобарастара эбиллэн биэрбиттэрэ.
Икки?инэн, норуот итэ?элигэр, тылынан уус-уран айымньытын сюжетыгар оло?урбут, тылын-???н ту?аммыт айымньылар сэ?ээриллибэт этилэр, баайдары арбаа?ы??а, омугумсуйууга буруйданаллара. «Культовай мифологияны (иччини, абаа?ыны, та?араны итэ?эйиини) уонна революция иннинээ?и олох араас реакционнай хаалынньа?нарын кытта ситимнээх уобарастары, матыыптары критическэйэ суохтук ?л?б??й ту?аныыга» М.Н. Тимофеев-Терешкин «Сирдьиттэр тустарынан сэ?эннэр» кинигэтигэр киирбит поэмалара, С. Васильев «Ленскэй абатыйыыта», «Ат ырыата», Таллан Б?рэ «Уолан Эрилик» поэмалара буруйдаммыттара. Манна да?атан эттэххэ, айар ?лэтин революция иннигэр са?алаабыт, кэлин хара?ынан к?рб?т буолбут М.Н. Тимофеев-Терешкин, урут улуу?угар кулубалыы сылдьыбытынан, ?р?? ?т?ргэ??э-хабыр?а??а тутулла сылдьыбыта.
???э ыйыллыбыт уочарка?а С. Васильев «Ленскэй абатыйыыта» айымньытыгар айыл?а араас иччилэриттэн фашистары утары охсу?арга к??стээх-уохтаах о?ороллоругар к?рд???р Ленскэй иччини, абаа?ыны улаханнык итэ?эйэр ки?и бы?ыытынан к?рд?р?лл?б?тэ, айымньы социалистическай реализм ньыматыттан биллэр тэйии курдук сыаналаныахтаа?а ыйыллыбыт. Оттон «Ат ырыата» айымньыга былыргыны арбаа?ынынан ?л???й?? баара к?ст?р? этиллэр: «Автор бу хо?оонугар колхоз атын олус ырыган, дь?дэх, к?р??тэ-истиитэ суох курдук дь???нн??р. Ат били??и оло?ор революция иннинэ саха баайдарыгар олорбут оло?ун утары туруорар, ону бэйэтин оло?ун ?т?? кэминэн аа?ар». Суорун Омоллоон «К?к?р Уус» пьесатыгар саха патриархальнай-феодальнай а?аардаах урукку оло?ун романтическай кырааскалаан ?р? к?т???н к?рд?р??тэ сытыы партийнай кириитикэ дь??л?гэр турбута. Л.А. Попов 1945 с. суруйбут «Улуу Туймаада» диэн ааттаах, 1642 с. бойобуода былаа?ын утары сахалар бастаанньаларын ойуулаан к?рд?р?р историческай драмата 1995 с. биирдэ туспа кинигэнэн тахсыбыта. Драманы оччотоо?у партийнай кириитикэ омугумсуйуу тыына баар диэн театрга да туруортарбата?а, бэчээккэ да та?ааттарбата?а. Н.Н. Павлов-Тыа?ыт «Кыстаанык» сэ?энэ баайдары норуот дьыалатын и?ин охсуспут дьон курдук к?рд?р?р диэн буруйдаммыта.
?с???нэн, социалистическай реализм ньымата социализмы, коммунизмы тутааччылар олохторун мэлдьи уруй-айхал до?у?уоллаах, ??р??-к?т?? аргыстаах гына к?рд?р?р? булгуччулаахтык ирдиирэ, онон санаа т????лээх айымньылары сэмэлиирэ. Д.К. Сивцев-Суорун Омоллоон «Тор?о буруо» диэн 1943 с. суруйбут кэпсээнигэр А?а дойду улуу сэриитин фронугар ?л?н эрэр саха саллаата т?р??б?т дойдутун, дьонун, таптыыр кыы?ын кытта бырастыыла?ыыта монолог бы?ыытынан бэриллибит. Улахан кириэтээ?иннээх кириитикэ кэннэ суруйааччы «ал?а?ын» билинэргэ к??эллибитэ. «Мин айар ?лэм ту?унан» диэн «Хотугу сулус» сурунаал 1953 с. 3№-гэр тахсыбыт ыстатыйатыгар ааптар: «1943 с. «Кыым» ха?ыакка бэчээттэммит «Тор?о буруо» диэн кэпсээним санаа т????лээ?ин, онон буортулаа?ын бы?ыытынан, ку?а?анын, сыы?атын булгуччу билинэбин», – диэн суруйбута.
Суруйааччылар «ал?астара» «Саха литературатын историятын сырдатыыга тахсыбыт буржуазнай-националистическай токурутуулар тустарынан» диэн БСК(б)П Саха уобаластаа?ы кэмитиэтин 1952 с. олунньу 6 к?н?нээ?и уураа?ар ырытыллан дь??ллэммитэ.
Биллэн турар, айар дьону ыгыы-т??р??, сирэй-харах анньыы, кэнэйдээ?ин суола-ии?э суох ааспата?а. Оло?у хайдах баарынан к?рд?р??, кырдьыктаахтык суруйуу уустугурбута. Бу кэм?э хас т?г?л айар ба?а уостубута, т???л??х талаан кэхтибитэ, харгыстаммыта буолуой? Норуот б?тт??н?н ?й?гэр-санаатыгар улахан охсуу о?о?уллубута. 1952 г. кулун тутар 20 к?н?гэр партия обкомун V пленумугар С.З. Борисов «Республика?а идеологическай ?лэ туруга уонна тупсарыыга ту?уламмыт дьа?аллар» диэн дакылааты о?орбута. Дакылаат бала?ыанньаларын с?ннь?нэн Г.П. Башарин дьыалатыгар бы?аччы дьайыылар о?о?уллубуттара: Г.П. Башарин уонна И.М. Романов ?лэлэриттэн у?уллубуттара, учуонай салайар «История» научнай куру?уогун чилиэннэрэ, устудьуоннар М.С. Иванов, В.С. Яковлев, эдэр суруйааччы А.И. Федоров хаайыллыбыттара.
Партия ХХ съе?ин кэнниттэн бы?ыы-майгы ?т?? ?тт?гэр уларыйбыта. 1962 с. олунньу 16 к?н?гэр ССКП обкомун «Об исправлении ошибок в освещении некоторых вопросов истории якутской литературы» диэн уураа?а тахсыбыта, классик суруйааччыларга сы?ыан тупсубута. Ол эрээри былаас литератураны, искусствоны «муо?алыыр илиитин» ситэри холкутаппата?а. Маннык бы?ыы-майгы уларыта тутуу кэмэ буолуор диэри сал?анан барбыта.
Кэлин бобуллубут айымньылартан хомуурунньукка Иван Гоголев «?л??нэ сарсыардата» драмата киирдэ. Саха Академическай театрын музейын сэбиэдиссэйэ Е.Н. Степанов к?рд?рб?т барыйааннарыттан биир бастакыларын уонна басты?нарын таллыбыт, уруучуканан сотуллубуту к?нн?рб?кк?, ааптар бэйэтэ хайдах массыы?ка?а бэчээттээбитинэн хааллардыбыт. Театрга бастакы туруоруу бобуллубут. Онтон 1968 с. иккистээн т?хт?р?йэн туруоруллар. Саха Республикатын норуодунай артыыската З.П. Багынанова архыыбыгар 1968 с. ахсынньы 18 к. И. Гоголев «Туймаада сарсыардата» драматын ырыты?ар мунньах боротокуола харалла сытар. Боротокуолтан к?рд?хх?, Саха сирэ Арассыыйа састаабыгар киирбитэ оччотоо?у партия ыытар политикатыгар с?п т?бэспэтинэн ордук историк учуонайдар утарбыттар. Саха дьахтара Хаачылаан Жанна Д’Арк курдук хорсунун с?б?лээбэтэхтэрэ эмиэ к?ст?р. Айымньыга ?сс? Кытай ахтыллыбыта айымньы сыана?а тахсарыгар харгы?ы ??скэппит. 1979 с. «Туймаада сарсыардата» ?с???н турбута уонна эмиэ бобуллубут. Суруйааччы ?с???н туран, т??н аайы са?аттан са?а барыйааны суруйан а?алан испит. Ол гынан, к?р??чч?гэ мунна-уо?а кэрдиллибит айымньы тиийээхтээбит. Драматург 1997 с. «Киэ? К??рээйи» диэн трагедиятын Саха театрыгар биэрэ сылдьыбыт. Репетициялар са?аланан и?эн, тохтоон хаалбыттар. Зоя Петровна ма?найгы испэктээ?и к?р??чч?гэ тиэрдэргэ ис с?рэхтэн кы?аллыбыт драматург Иван Гоголев уонна режиссер Федот Потапов тустарынан маннык бэлиэтээбит: «Арай ити дьо?уннаах ?лэлэрин оччолорго ?йд??н, ??рдэ-к?т?тэ дьо??о-сэргэ?э к?рд?р?ллэригэр киэ? аартыгы арыйан, к???л диэн к?нд? тылы с?ктэрбиттэрэ буоллун. Оччо?о отуччалаах эрэ дьон т??? эрэ ??рэн-к?т?н, сириэдийэн ?сс? да элбэх к???л айымньылары дуо?уйа айыах этилэрий!» Артыыска айымньы бобуллуутун содула суруйааччы, туруорааччы, толорооччу артыыстар доруобуйаларын кэбирэппитин, олохторун огдолуппутун ту?унан эмиэ ахтан аа?ар.
Д.Г. Дыдаев (1935—1974) «?р сыллаах ахтыл?аным» хомуурунньугар бэчээттэммит «Хара быраат хара убайыгар суруйбут суруга» хо?оонун сэбиэскэй олох ис дьи?ин киртитиигэ буруйдаабыттара, хо?оону идейнэй ?тт?нэн сыысхаллаах айымньынан ааттаабыттара. Ол т?м?гэр ССКП Саха уобаластаа?ы кэмитиэтин бюрота 1974 сыл ахсынньы 24 к?н?гэр «Д. Дыдаев «?р сыллаах ахтыл?аным» диэн хо?ооннорун хомуурунньугар та?аарыллыбыт б?д?? ал?астар тустарынан» диэн уураа?ы ылыммыта. Ол кэннэ поэт Д. Дыдаев ити хомуурунньуга атыыланара, библиотека?а уларсыкка сылдьара бобуллубута. Саха сиринээ?и кинигэ издательствотын салайааччылара ?лэлэриттэн у?уллубуттара, партийнай сэмэ?э тардыллыбыттара. Суруйааччы И. Федосеев-Доосо бигэргэтэринэн, ити, дьи?инэн, ???эттэн дьа?алымсыйыы, административнай-хамаандалыыр ?лэ истиилин биир к?ст??тэ этэ. Ол содулугар Д. Дыдаев айымньылара 15 сыл устата бэчээттэммэккэ, к?н сирин к?рб?кк? сыппыттара. 1989 с. эрэ са?алаан ха?ыаттарга, сурунаалга бэчээттэнэн барбыттара.
Дьэ онон, к?нд? аа?ааччы, эн тоталитарнай режим кэмигэр бобуллубут, сорохторо хаайылларга, бэл, ытылларга т?р??т буолбут айымньылары ?г?стэрин холбуу тутан, илиигэр ылан аа?ар кыахтанны?. Кинигэни аа?а олорон, саха?а да?аны Алампа, Н. Неустроев, Арбита, Кындыл курдук кырдьыгы этэр, к???л санаалаах хорсун дьон баалларыттан киэн туттуо?, И. Попов кыра-хара дьон кутур?ан аргыстаах олохторун суруйбутуттан курутуйуо?, Оонньуулаах Уйбаан, М. Корнилов курдук айар дьон олорон ааспыттарын билиэ?, Алтан Сарын, Суорун Омоллоон, С. Васильев айымньыларыттан оччотоо?у кэм тыынын истиэ?.
В.Г. Семенова,
филологическай наука кандидата
Николай Неустроев
?Р?? К??ЛГЭ
(О?олорго кэпсээн)
Куораттан сэттэ биэрэстэ аттакылар олорор дэриэбинэлэрэ Марха диэн баар. Ол дэриэбинэ чуга?ыгар ?р?? К??л диэн ааттаах улахан к??л баар эбит. Биир к???н би?иги, ха?ыа да буолан, ол к??л му?хатыгар куораттан та?ыстыбыт. Би?иги, тыаттан са?а ??рэххэ киирбит о?олор, куорат дьоно хайдах му?халыыллар эбит диэн, ити гэннэ тыа?а бу кэм?э му?ха?а сылдьарбытын да ахтан, ону к?р??р? бардыбыт. Бастаан куораттан тахсыыбытыгар ??р??б?т-к?т??б?т с?рдэннэ, т?ргэн со?устук Марха суолунан баран истибит. Былыттаах итии к?н этэ. Хаар бэт чараас гына т?сп?т.
Муучун кириэ?э диэн ааттаах, ки?и у?уохтардаах халдьаайыны аннынан аа?ан и?эн, Дьылаарба Мэхээлэ эттэ:
– Манна т??к?ттэр ки?ини кэмэтэ суох талыыр-?л?р?р сирдэрэ.
– Дьэ, оннук! – диэтэ Сэмэн, бастаан и?эн.
Би?иги, о?олор, куттанан: «О-о-о!» – дэстибит.
«Бу т??к?ттэр ?л?тт??б?т дьоннорун у?уохтара буолла?а», – дии санаатым мин испэр. «То?о ба?ас ку?а?анай, ки?ини ?л?р?лл?р?. Оннугу о?орботохторуна, кинилэр сатаан сылдьыбат буоллахтара. Бу дойду би?иги тыабытыгар т?р?т маарыннаабат – киэ? ба?айы толоон, онно-манна арыы тыалар харааран к?ст?лл?р. Маннык сир т??к?ннээх да буолуон с?п». Ити курдук кэри-куру санаан, би?иги суол устун баран истибит. Бу дойду суола да?аны кэтитэ, киэ?э бэт. Ыраах алар быы?ыгар нуучча дьиэлэрэ к?ст?лл?р. «Хайаан маннык т??к?ннээх сиргэ дьон олороллор?» – диэн мин испэр мунаахсыйа истим.
Ол икки ардыгар куттаммыппыт аа?ан, эмиэ к?лсэн-оонньоон бардыбыт. Арай иннибитигэр сыар?а акка икки нуучча дьахтара олорон баран и?эллэр эбит. Сыар?а иннигэр куучардара хороччу олорбут.
«О?олоор, ити нуучча дьахталларын куттуо?у? эрэ!» – диэтэ ким эрэ. Онуоха?а туран би?иги бары, итирбит дьон буолан ха?ыыта?а-ха?ыыта?а балааскайдаан, суолу икки ?тт?нэн айаннаатыбыт. ?с киирбэх, били дьахталларбыт, би?игиттэн куттанан, суолтан туораан тахсан, би?игини эргийэ бардылар. Кинилэр тустарыгар кэлбиппит гэннэ, сырайдара туой би?иги диэки. Дьону куттаабыт дьон буоламмыт, к?ссэ-к?ссэ, би?иги суол устун аа?а турдубут. Нуучча дьахталлара би?игини туох эрэ диэн санаатылар буолла? Ойо?оспутунан киэ? ба?айы бурдук сонуоктара аа?ан истилэр. Бу дойду б?тэйэ да?аны би?иги б?тэйбитигэр майгыннаабат. Иккилии того±олоох сигэ б?тэй киэ? хонууну устатын тухары бы?ыта с??рб?т. Элбэх да бурдугу ы?аллар эбит – бу аттакы диэн ааттаах дьон.
Барбахтаан и?эн, хас да эт тиэйбит угустаах тыа сахаларын к?р?ст?б?т. Би?иги чуга?аан кэллэхпит аайы, куораччыттарбыт туой угустарын суол кырыытын диэки салайаллар, ол гэннэ би?иги диэки сэрэммит харахтарынан к?р?лл?р. «Кинилэри туох билиэй? Ба?арда?ына, ити дьон эппитин талаан ылыахтара», – диэн саныыллар бы?ыылаах.
– Хайа диэкилэргитий, до?оор? – диэн Дьылаарба ыйытта.
– Намнарбыа-ыат! – дэ?э-дэ?э, угустаах дьон хап-сабар аа?а турдулар.
Бу дойдуга ки?и ки?ини кытта, суолга к?сс?н баран, т?р?т тохтоон кэпсэппэт. То?о ба?ас ку?а?анай? Билбэт дьоннорун ити курдук итэ?эйбэттэр. Би?иги тыабытыгар буоллар, биссибэт да дьон буоллахтарына, ?р ба?айы ону-маны кэпсэтэн, сэ?эргэ?эн аа?ыахтара этэ. Куорат чуга?а ити курдук кутталлаах, сэрэхтээх буолар эбит.
Сотору со?ус буолан баран, киэ? толоон хаба оттотугар элбэх ба?айы нуучча дьиэлээх дэриэбинэ к???ннэ. «Ол аттакылар олорор дэриэбинэлэрэ», – дэстилэр аргыстарым. Суол кырыытыгар баар бурдук сонуогун м?чч? т??ээт, би?иги киэ? ба?айы к??л кытыытыгар тиийэн кэллибит. К??л, килэччи то?он баран, са?а хаарынан сабыллан т?г?р?йэн сытар эбит. К??л ар?аа ?тт?гэр у?ун ньолбо?ор нуучча дьиэлэрэ к?ст?лл?р. Ол дьиэлэр тастарыгар хас да кэби?иллибит от турар. К??л тулатыгар эрбэгэй со?ус мастаах алар тыа алааран к?ст?р. Анараатах мыраан ма?хайан, туналыйан к?ст?р. К??л муу?ун оттотугар дьон б?л??хсэн турар. Би?иги сиэлэр былаастаах хаамыынан му?ха?ыттарга тиийэн кэллибит. Ба?адьылаах тойон, Томторук о?онньор, илиитигэр кыл хамыйа?ы тутан туран, уолаттарын дьа?айан баа?ыныы турар эбит. Бэйэтэ у?уо?унан кыра, туоратынан барбыт, м?к? дь???ннээх саха о?онньоро; элэмтэ буолбут кугас дь???ннээх кулун тириитэ са?ынньахтаах, ба?ыгар эргэ ба?айы тугут чомпой бэргэ?элээх, илиитигэр эмиэ сылгы ты?а дуу, ханнык эрэ улахан ба?айы ?т?л?г? кэтэн кэбиспит. Кини бэйэлээ?и манна ким да?аны утары к?рб?т – му?халаах тойон буолар.
?р ба?айы саа?ына?ан баран, са?а дьон эбии кэлбиттэрин гэннэ, дьэ, му?халарын т??эрдилэр. Дьылаарба Мэхээлэ икки бытыга муу?уран хаалбыт, то?он ?кч?чч? таттаран баран, биир анньыыны сулбу тардан а?алан, муус анньан экчэрэ?нээтэ. «Эрэйдээх т??? эрэ балыгы сиэн абыранаары му?нанан эрэр буолла», – дии санаатым мин испэр. Ол эрээри мин да?аны туран к??? то?уйдум: ?т?мэх муус аннынан тыа?а т?л?г?рэйэн кэлэрэ эмиэ да ?ч?гэйгэ дылы буолар. Сотору со?ус буолан баран, му?хабыт та?ыста да, балык кэлбэтэ. «Бу бэйэлээх киэ? к??л буолан баран, балыга суох буолар эбит дуу?» – диэн Уйбаан би?икки бэйэбит икки ардыбытытар сибигинэстибит.
– Аны улахан уутун тардан к?р??ххэ, – диэтэ Томторук.
Ол кэнниттэн, айманан-сайманан, к??л улахан уутун тарда бардыбыт.
Ити икки ардыгар тымныы ба?айы тыал тыалырда, хаар т??эн кэллэ. Би?иги, о?олор, дэлби то?нубут, аччыктаатыбыт да?аны.
– О?олоор, то?мут буоллаххытына, бары?, ити сайыымка?а тахсан, иттэн, чэйдээн киири?, – диэтэ Дьылаарба.
Уйбаан би?икки, к??ллээх ?й??б?т?н с?гэн баран, ?с киирбэх, к??л ?рд?гэр баар сайыымка?а та?ыстыбыт. Ки?им улахан ба?айы бараан бэргэ?элээх, бараан сонноох. Дьэ, т?ргэн со?устук хааман холлурда?ан, сайыымкабытыгар тиийдибит. К??л сыырын ?рд?гэр кыра муус т?нн?ктээх нуучча дьиэтэ о?о?ун буруота тыргыйа турар эбит. Дьиэ ааныгар хас да сыар?алаах ат баайыллан тураллар, дьиэ?э дьоннор киирэллэр-тахсаллар. Ол эрээри би?иги, ол ку?а?ан дьиэ?э саантаабакка эрэ, антах, олбуор и?игэр киирдибит. Олбуор и?игэр улахан нуучча дьиэтэ баар эбит, ол анараа ?тт?гэр улахан ба?айы, оттотунан киирэр, аана чуулааннаах саха бала?ана турар. Би?иги, хайа да дьиэ?э киирэрбитин билбэккэ, дьулайбыт дьон бы?ыытынан отур-ботур кэпсэтэ турдубут. Ол турдахпытына, аттыбытынан са?а ырбаахылаах, ба?ыгар ?р?? былааттаах эдэр, ?ч?гэй дь???ннээх саха дьахтара, т?ргэн со?устук хааман, бала?ан диэки барда.
– Ыл, ити дьахтартан ыйыт, – диэтэ Уйбаан сибис гынан.
Онуоха мин хап-сабар ыйыттым:
– Сахалар манна хайа дьиэ?э олороллоруй? – диэн.
– Манна бааллар, – диэн баран, дьахтарбыт били саха бала?аныгар киирэн хаалла.
Би?иги кэнниттэн баты?ан киирдибит. Киэ? ба?айы бала?ан эбит. Ха?ас диэки о?охтоох, у?а диэкинэн ?с т?нн?ктээх. Дьиэ и?игэр хас да ки?и баар эбит. Били ?ч?гэй дь???ннээх дьахтарбыт, та?а?ын сы?ынньахтанан баран, дьонугар му?ха?а сылдьыбытын си?илии кэпсээтэ. Арай дьиэлээх дьахтар эбит.
– Му?ха?а сылдьар о?олоргут дуу? – диэн ыйытта би?игини биир халы-мааргы дь???ннээх, хара ырбаахылаах, эмэхсийэн эрэр дьахтар.
– Ээ, му?ха?а сылдьабыт, – дэстибит би?иги.
Итинтэн ураты атын кэпсэтии диэн суох буолла. Би?иги дьиэлээхтэри одуула?а, туох да са?ата суох, атах оро??о олордубут. Аччык ?лб?пп?т диэн с?рдээх буолан баран, би?иги, дьиэлээхтэртэн килбигийэн, и?ит к?рд??н ылан, чэй оргутунан испэт дьон буоллубут. Дьиэлээхтэрбит да?аны, би?игини бу о?олор то?муттара, аччыктаабыттара буолуо диэн, а?аппат ыал буоллулар. Би?иги дойдубутугар эбитэ буоллар, ыал а?атыа этэ. Бу дойдуга ку?а?ан да буолар эбит. ?р со?ус олорбохтоон баран, би?иги к??лгэ т?нн?н киирдибит. Ол киирэн и?эн с?бэлэстибит: до?оор, би?иги бу дойдуга аччыктаан да ?л????кп?т, онон куоракка бу киэ?э т?нн??х, кинилэр балыктарын улахан сиэтин диэн. Ити курдук с?бэлэ?эн баран, би?иги, к??л хамы?ын быы?ыгар са?ан олорон, то? сиикэй кырбас эти бэрэчиинэй бы?а?ынан сии сатаатыбыт буолан баран, бы?ахпыт хотумна, аччык турдубут. Арай к??л оттотугар киирэн к?рб?пп?т, ки?и диэтэх ба?айы элбээбит: нууччалар, ха?аактар мээлэ кэлбиттэр. Биир хара бараан сонноох улахан ба?айы манаах манастыыр аатыттан балык ?ллэстэ кэлбит. ?р?? К??л тулатын ходу?ата сор?ото манастыыр сирэ эбит, онон сылтаан манаах балык ылаары о?остон кэлбит эбит.
Би?иги буолла?ына, дьо??о аралдьыйан, куоракка барар с?бэбитин умнан кэбистибит. Ити гэннэ му?ха тахсара чуга?аабыт, онон балык кэллэ?инэ к?р??хп?т диэн сырыттыбыт. Мин биир саханы кытары бэчимэ тардыстым. Ол икки ардыгар то?муппут аа?ан, би?иги оонньоон-к?лэн бардыбыт. Бэчимэ тарда турдахпытына, били улахан манаахпыт би?иэхэ хааман д?д?лдь?йэн кэллэ.
– То?о бэчимэ?итин кыайан таппаккыт? – диэн баран, манаах кэлэн, а?аар илиитинэн тардыспыт буолла.
«К?р, бу манаах буолан баран, сахалыы ?ч?гэйдик да са?арар эбит», – дии санаан, мин улаханнык муодар?аан, манаа?ы ?р? к?р?н, мы?аан турдум.
Манаах хара лэ?кэйбит бэргэ?элээх, к?лб??э?и уоппут курдук у?ун бытыктаах, хара?а муу?у кыбыппыт курдук к??х, мунна хонто?ор, уо?а кы?ыл эбит.
Онтон арай чардаат диэки дьон са?ата мээлэ аймана т?стэ. Мин, бэчимэбин бара?ан баран, ол диэки с??рэн тиийдим. Му?халаах тойоммут Томторук о?онньор ??лээннээхтэрин кытта сыар?а?а арыгылыы олорор эбит. Итирик-кутурук мээлэ элбээбит. Биир итирбит, ма?ан туос этэрбэстээх ха?аак, кимиэхэ да?аны ис буолбакка, к?р?лээн эрэр эбит. Ырыата-тойуга, ??хс??тэ мээлэ ?ксээбит. Били ха?аак, ??к??лээтэ?им буолан, ыстанан кэллэ да, биир хаарыс сонноох саха дьахтарын, илиититтэн харбаан ылан, эргичитэн а?алан, мууска тиэрэ быра?ан кэбистэ. Ол гэннэ ыллыы-ыллыы арыгы и?э олорор дьон диэки ыста?алыы турда. Ону к?р?н, дьон к?сс??лэрэ-??р??лэрэ ыраатта.
– Ити кыайар уола с?г?ннээмээри гыммыт ээ, бада?а, – дэстилэр Томторук уолаттара, чардаат аллара туран…
– Дьэ, с?рдээх ки?и, до?ор, ити ха?аак! – диэтэ Борокуопай.– К?р эрэ, Уйбааны эбэтэ эмээхсин булбут.
Мин ону ?йд??н к?рб?т?м, Уйбааны итирбит нуучча эмээхсинэ ?р? к?р?н туран са?арар: «То?ойум о?ото, то?ойум о?ото, оннук буолбат дуо?»
Уйбаан буолла?ына, абаа?ы к?рб?т ки?и бы?ыытынан, иэдэс биэрэн баран, тугу да са?арбакка, би?и диэки а?ыннарыах курдук к?р?н турда. Ки?ибит то?мут, аччыктаабыт бы?ыылаах, – ??т?н тохпут о?о курдук буолан хаалбыт. Мин аттыгар тиийэн: «Уйбаан, ити эбэ? эмээхсин дуу?» – диэн к?лэ-к?лэ ыйыттым. Онуоха Уйбааным ???ргэннэ бы?ыылаах: «К?т?р? ким билэр, абаа?ы кыы?ын курдук ба?айы булла дии!» – диэтэ, муннунан сы?сыйан баран.
– Дьэ, с?рдээх дь???ннээх ки?и, итирбит буола-буола! – диэтэ Борокуопай.
Ити итинэн ааста.
Му?ха тахсыытыгар дьон бары чардааты тула ?м??р?ст?лэр. Манаахпыт чардаат уутун илиитинэн кириэстии охсон баран, бэспиирэ быта?айын бырахта.
– Эбэбит т?гэ?ин к?рд?р?? ини, – диэтэ Томторук о?онньор, кыл хамыйа?ынан ууну буккуйа туран.
Кырдьык, кини эппитин курдук, икки ки?и арычча тардар, ?ч?гэй ба?айы дь???ннээх кы?ыл собо бачыгырыы т?стэ.
