– К?р, балык кэллэ ээ! – дэстилэр ??рб?т дьон са?ата.
Балыктарын мууска ба?ан кэбистилэр. Манаахпыт балык ?с гыммыт биирдэрин бы?а хомуттаран ылан, к??лгэ куттарда да, сыар?алаах акка олорон, куоракка тэптэрэн хаалла. Кини барарын а?ай кытта, айдаан буола т?стэ. Ха?аактар балык ?с гыммыт биирдэрин би?иги ылыах кэри?нээхпит диэн м?кк??р? туруордулар. Онуоха сахалар буолумматылар, балыгы баар ки?и ба?ынан ?ллэстэргэ с?п диэн. Онтон эти?ии, ??хс?? буолла. Ол икки ардыгар били итирик эккирээбит ха?аак, хантан эрэ ыстанан кэлэн, туох да эппиэтэ суох кутулла сытар балык оттотугар киирэн туран:
– Балыгы а?алы? да сабаас, – дии-дии, ??г?л?? турда.
Онуоха Томторук о?онньор, маатыралыы т??эн баран, итирбит ха?аа?ы тутан турар кыл хамыйа?ынан с??скэ сырбатта. Ха?аак хаана ?р? тыга т?стэ, ки?и эрэ буоллар, уолуйан, са?ата суох ах барда. Онтон туран, ?л?? болдьохтоо?ун, Томторук биир хардааччы уола т??скэ аста. Дьэ, онтон ха?аак ?йд?н? биэрэн, уолу сы?аахха биэрдэ. Инньэ гынабын диэн, ха?аак эрэйдээх, дьэ, ?лл? – Томторук уолаттара кинини к?м?л??н, хасса суох охсон-тэбэн бардылар. Ки?илэрин биир да ха?аак к?м?скэспэтэ. Ити икки ардыгар дьон, балыгы былдьа?ан, ы?ыы-ха?ыы буола т?стэ. Сытар собону ким санаалаах и?иттэригэр ха?ыйдылар. Ки?иттэн эрэ ордук Томторук уолаттара балыгы кыайдылар. О?онньордоро ха?ыытаан-ы?ыытаан к?рд? да, ким да ону истибэтэ. Би?иги эрэйдээхтэр со?уйбут курдук туран хааллыбыт, балык былдьа?ар диэн санаа киирбэтэ. Би?иги дойдубутугар балыгы былдьа?ан охсуспат ?гэстээхтэр. Инньэ гынан, би?иги бэккэ диэн муодар?аатыбыт, абаа?ы к?рд?б?т. Мустубут дьон дэлби эти?эн, ??хсэн баран, дьиэ дьиэлэригэр тар?астылар. Киэ?э буолан, хара?атыйан барда. Би?иги били маа?ыан тахса сылдьыбыт ыалбытыгар хоно та?ыстыбыт. Онно тахсан, дьэ, чэйдээн, иттэн, мээлэ абыранныбыт. Ыалбытыгар хас да эр ки?и ?лэ?иттэр бааллар эбит. Кэпсээннэрэ наар балык былдьа?ыыта буолла. Сорохторо, му?ха?а киирэ сылдьан баран, мэлийэн тахсыбыттар. Биир ки?и эттэ:
– До?оттоор, сассын киирэн, балык кэллэ?инэ, былдьа?ан к?р?????, – диэн.
Ону до?отторо с?б?лээбитэ буоллулар. Би?иги ки?ибитин Дьылаарбаны, кыттыс, до?ор, би?иэхэ диэн, оонньуу о?остон хаайдылар. Дьылаарба иэ?ин-дьиэ?ин биллэрбэтэ.
Сассыарда эрдэ турдубут. Мин, чэй оргутан и?ээри, ойбо??о уу ба?а киирдим. К?н тахсар са?ар?ата эбир былыкка тыкпыт. Киэ? толоону саба т?сп?т ма?ан хаар ?рдэ хайтах эрэ к???р?н, туналыйан к?ст?р буолбут. Толоон оттотугар онно-манна ойдом ??мм?т хаты?нар, кылабачыгас кырыа хаарынан симэнэн, нусха?ан тураахтыыллар. Туох да тыас-уус и?иллээбит чуумпу сассыарда буолбут. Марха дэриэбинэ нууччаларын дьиэлэрэ харааран к?ст?лл?р. «Хайдах дьон ити дьиэлэргэ олороллор?» – дии санаан баран, мин ойбонтон уубун ба?ан баран, т?пт?р? та?ыстым.
Аа-дьуо чэйдээн, а?аан баран, би?иги к??лгэ киирдибит. Томторук о?онньор айгыстан, алтахтаан киирэн, хат му?халаата. А?ыйах а?ай ки?и мустубут. Би?иги эмиэ киэ?э буолуор диэри сырыттыбыт. Туох да иирээн тахсыбата. Арай ха?аак о?онньоро, биир саха уолун кырбаары, кыл хамыйа?ы тутан баран, эккирэттэ.
Уол эрэйдээх, тыаттан са?а киирэ сылдьар бы?ыылаах эбит, кураанах ыа?айаны тутан баран, ха?аактан куттанан, дьону тула с??рэн акы?ыйда. Ха?аагы буолла?ына, оттолуу уолу эккирэтэн эрдэ?инэ, кыы?а кэлэн, синньигэс биилигэр ыйааста т??эн баран, ха?ыытаата:
– Тээтэ, тээтэ! Кэбис, тохтоо да, тохтоо! – диэн.
Онуоха?а тээтэбит тохтоон абыраата. Сахалар бары к?л?ст?лэр, ха?аак о?онньору туппатылар. Томторук ата?а эбит, инньэ гынан к???л тойомсуйда.
Ханнык эрэ балык кэлбитин ?ллэстэн баран, би?иги куораппытыгар т?тт?р? саллары?ан киирдибит. Дэлби аччыктаан, ыран, дьиэбитин нэ?иилэ буллубут. Онтон ыла к???н куорат ба?адьытыгар, ха?ан да ?т?? тахсыа суох диэн, би?иги сылдьыбат буолбуппут.
КУТТАЛ
Киэ?э буолла. Кы?ы??ы к?н киирэн эрэр сарда?ата, тыа ба?ын кытардан баран, мэлийэн хаалла. К??х халлаан ньуура, кубарыйан баран, харааран барда. Онон-манан сулустар ча?ылы?ан к???нн?лэр. Тыа и?э хара?атыйда. Тыас-уус и?иллээбит курдук чуумпу. Ки?и тыына бур?айар тымныыта буолла.
Тыа суолун устун т?ргэн со?устук ба?ыахтаан хааман, бугдайбыт кэтит сарыннаах ки?и аа?ан и?эр. Куругар эмиэрикээн с?гэни анньыммыт, ата?ар эргэ ба?айы, кубарыйан эрэр кы?ыл хааты?ка этэрбэ?и оллоччу анньынан кэбиспит, т?б?т?гэр хара куобах ?р???т?нэн тигиллибит бэргэ?э сыы?ын ньаппаччы уурунан кэбиспит, моонньугар элэмтэ буолбут кы?ыл саал былааты эриммит. Санныгар холто буолбут хаппары иилиммит. У?ун ба?айы бытыктаа?а муу?уран хаалбыт, сырайа кытаччы то?мут, хара?ын уута ыгыллан тахсан, ???ээ бытыгар чопчула?а то?мут. Ханнык эрэ торбос ?т?л?к элээмэлээ?э, сонун сиэ?э кылга?а бэрт буолан, харытын саппат эбит, инньэ гынан онтуката дэлби кытаран хаалбыт. Хааты?катын ба?а хаар буолбут, ти?илэ?э муу?уран, ата?ын тыа?а кыычыгыраан, ыраахтан и?иллэр. Тымныыта бэт буолан, к???й??р диэри дэлби то?мут.
Бу ки?и ?л?йэн, ыксаан, и?игэр ??хсэ истэ:
– Туох абаа?ы тымныылаах дойду буолла! Ыччакабын нии! Бу буолтум кэннэ сахалар аны дьиэлэригэр киллэриминэ сордуохтара буолла?а. Хайтах гыныамый, ыксаатарбын эрэ с?гэбин к?рд?р??м. Оччо?о кинилэр ба?ас с?пт?р? к?ст?р ини. Куттанналлар эрэ, киллэриэхтэрэ буолла?а. Сордоммут дьон, маннык тымныыга ки?и тыа?а то?он ?л?? дии санаабаттар. Ол эрээри мин, хайтах да буолтун и?ин, киирэн арахсыам ээ.
Ити курдук абалана санаан кыы?ыра истэ?инэ, чугас со?ус иннигэр ыт ?рдэ.
– Ээ, ыалга кэллим ээ, бада?а, – дии санаата.
??рб?т ки?и бы?ыытынан т?ргэн со?устук хааман, тыаттан сулбу ыстанан тахсаат, биир кыра со?ус, хаарынан к?м?лл?б?т бала?а??а и?нэ т?стэ. Бала?ан ??лэ?инэн кыым, хойуу ба?айытык бытарыйан тахса-тахса, умуллан и?эр. Ону к?р?н, били ки?и ?л?йб?тэ-то?мута ордук с?рдэннэ. Сылааска киириэн с?рдээхтик ба?арда. Т?ргэн со?устук ааны а?а баттаата да, дьиэ?э к?т?н т?стэ.
Киирээт, ?йд??н к?рб?тэ: уот иннигэр хас да эр ки?и ону-маны кэпсэтэ олороллор эбит. Кини киирэрин кытта, бары со?уйбут курдук аан диэкки к?р? т?ст?лэр. Били ки?и у?а диэкки аа?ыан дьулайда. Аа??а туран эрэ, ньууччалыы ыйытта:
– Хозяин, можно ночевать?
Онуоха биир сытыы сирэйдээх-харахтаах саха икки сутуругун быччаччы туттан баран ойон турда. Ол кэннэ ньууччалаабытынан барда:
– Туох наада, ньуучча? Зачем пришел? Пошел… тахса тур! Тут нельзя ночевать. Ишь ты, каналья, с топором еще!
Инньэ диэн баран, ньуучча диэкки ы?арыйан кэллэ. Ньуучча ыксаата. К?хс?н этитэн баран, куттанан, та?ырдьа ыстанна.
– Дьон буолбатахтар. Дьиикэй кыыллар, – диэтэ уо?ун и?игэр, хара?ыттан уу-хаар ба?а-ба?а.
Ампаар кэнниттэн ыт, бардьыгыныы т??эн баран, кэлэн, ньуучча борбуйугар олоро т?стэ. Ньуучча, ха?ытыы т??эн баран, с?гэтин сулбу тардан ылла. Ол икки ардыгар аан тыа?а а?ылынна. Онуоха ньуучча кэннин хайы?ан к?рб?тэ: дьиэлээхтэр тахсан тураллар, илиилэригэр тугу эрэ туппуттар. Ньуучча, сулбу хааман, тыа диэкки та?ыста. Ол баран и?эн к?рб?тэ: тыа са?атыгар бала?ан уота кытаран к???ннэ. Ол бала?аны к?р??т, киниэхэ эр санаа киирдэ. Хайаатар да?аны ити ыалга хонон баран арахсыам дии санаата. Ол кэннэ т?ргэн со?устук бала?ан диэкки барда.
* * *
Бала?ан и?игэр итии. О?охторо дэлби буруолаабыт. Дьиэлээх тойон, ба?ын былаатынан хам тардынан баран, кэтэ?эриин оро??о тиэрэ т??эн сытар. Биир у?уо?унан кыра со?ус, кирдээх ырбаахылаах кыыс о?ох чанчыгар хобордооххо алаадьылыы олорор. Уон алталаах уол аан аттыгар бы?а?ынан о?о оонньуура о?орор. Кыра ба?айы кыыс оргуйа турар сылыбаарга чох угар. Та?ара анныгар от тэлгээбиттэр. Холорукка та?араларын иннигэр хас да са?аххай симэчини хатаан кэбиспиттэр. Сассын Кы?ы??ы Ньукуолун кэлэр. Сассы??ы та?араларын алаадьытын сиэри олороллор эбит.
Арай со?отохто дьиэлэрин аана а?ылынна да, тымныы туманы кытта улахан ба?айы ки?и бэкис гына т?стэ, дьиэлээх тойон со?уйан оронугар олоро т?стэ.
– Здравствуй! – диэтэ ньуучча, иннин диэкки биирдэ атыллаан баран. У?уо?а салыбырыар диэри ?л?йб?т.
– Дыраастый, – диэтэ дьиэлээх ки?и, оронуттан туран и?эн, – сто надо?
– Можно здесь ночевать? – диэтэ кытаанах куола?ынан ньуучча, ол кэннэ ыксаабыт ки?и бы?ыытынан уот диэкки к?рд?. Сэлиэ?инэй алаадьытын сыта с?рэ?эр киирдэ.
– Какой ночуй нада? – диэтэ дьиэлээх ки?и, ньууччаны ы?арыйан кэлэ-кэлэ.
– Ночевать, я говорю тебе. В такой мороз разве можно ночевать в лесу? Пойми ты сам, толковый!
Дьиэлээх ки?и, ньуучча сирэйин-хара?ын одуулаан к?р?н баран, а?ынна бы?ыылаах. У?а орон диэкки ыйан баран эттэ:
– Вот место. Сиди там…
Инньэ диэбитигэр, ньууччата с?рдээхтик ??рдэ. Т?ргэн ба?айытык та?а?ын сыгынньахтанан кэбистэ, с?гэтин орон анныгар укта. Ол кэннэ к???йэн хаалбыт тарба?ын бычыгырата-бычыгырата, уокка кэлэн, саба т?стэ. Бытыгын муу?ун ыраастаммытын кэннэ к?рб?ттэрэ: эдэр ба?айы, кы?ыл бытыктаах, хонто?ор муруннаах, к??х харахтаах ньуучча уола эбит.
– Ча, брат, холодно на дворе, – диэтэ ньуучча, тарба?ын уокка салла-салла.
– Да, колодно. А ты отуда идес? Куда барда? – диэн ыйытта дьиэлээх ки?и, ньууччатын сырайын-хара?ын одуула?а-одуула?а.
– Я иду из села Амги. Там работал, теперь иду в город. Не знаю, доберусь ли жив.
– Сто работай там? – диэн икки?ин ыйытта дьиэлээх ки?и.
– Строили амбар для почтовой конторы. А далеко отсюда до города?
– Тридцать биэрстэ.
– Ой, еще далеко, чорт возьми!
Ити кэнниттэн балай эмэ са?ата суох олордулар.
– Как тебя звать? – диэн ыйытта дьиэлээх тойон.
– Как звать?! Не помню… Ну, Иван, положим. Начто тебе мое имя?..
– Как сто нада?! Мин хоно?ом имя нада ыснат. Ты дурак, сто ли?
– Ха-ха-ха! До?ор, не сердись, я пошутил… Так, ха-ха-ха! – диэн ньуучча айа?ын ата-ата к?ллэ.
– Чо смейся нада! Моя не любит смейся… Смотри, мин толкай нада будет… – инньэ диэн баран, дьиэлээх ки?и талах олох ма?ы сулбу тардан ылла.
Ону к?р?н баран, ньуучча куттанна:
– Ты чего, до?ор, сердишься? Ну, я пошутил. Что из этого обидного? Не понимаю. Ты меня пустил в свою юрту, вот твои соседи не пустили, почему они не пустили? Да потому что я бродяга, посельга, а ваш брат нашего брата трусит, боится… Но я не из таких. Я должен сказать тебе спасибо. Почему? Да потому, что ты пустил меня в свою юрту, а то бы я замерз в лесу. Тогда вам пришлось бы плохо. Я не стану трогать тех людей, которые меня принимают, дают мне теплый угол.
Ньуучча тылыттан дьиэлээх тойон кыы?ырбыта ааста.
– Хотуой, чайгын тат, – диэтэ кыы?ыгар.
Кыыс, ньууччаттан куттанан, сэрэнэн-сэрэнэн остуолун, уот кытыытыгар а?алан тардан баран, сылыбаарын уурда, чааскы татта, арыылаах хобордооххо алаадьытын уган а?алла. Дьиэлээх ки?и ыалдьытын иннигэр чайдаах чааскыны ууран баран эттэ:
– Ну, кусай, ньуучча. Мы люди бедные, мясо кусай нету, олади ест, кусай олади.
Ньуучча туох да эппиэтэ суох арыылаах алаадьы ?рд?гэр т?стэ. Дьиэлээхтэр туох да са?ата суох кини хайтах алаадьыны ыстыырын, чэйи и?эрин одуулаан олордулар. Сотору со?ус хобордоох алаадьы мэлийэн хаалла. Онуоха ньуучча, ойон туран, хаппарыттан то? килиэп а?арын ылан, холумта??а а?алан, ууран ириэрдэ. Ол кэннэ кураанах хобордоох диэки к?р?н баран эттэ:
– Теперь будем кушать мой хлеб, русский хлеб. Дайте немного масла, хозяин.
Онуоха дьиэлээхтэр хобордооххо арыы уулларан а?аллылар. Ньуучча туран килиэбин бысталаан, арыылаах хобордооххо уган баран, холумта??а ууран ы?аарылаата. Ол кэнниттэн остуолга а?алан уурда:
– Ну, теперь кушайте на здоровье неизвестного бродяги, ха-ха-ха!
Са?ата суох килиэптэрин сиэтилэр, сылыбаардаах уу бараныар диэри чэйдэрин истилэр. Чэйдээн б?тэн баран, ньуучча табаах тарда олорон эттэ:
– Теперь хорошо мне. Сытно и тепло. А, хорошо, хозяин? Как ты думаешь?
Онуоха дьиэлээх ки?и: «Хоросоо-хоросоо», – диэтэ.
Табаах тарда-тарда, ньуучча туран, орон анныгар сытар с?гэтин ылан, то?о эрэ эргим-ургум тутан к?рд?. Ону к?р?н, дьиэлээх ки?и куттана санаата.
– Ньуучча, сулуусай, ты топор клади на двор. Тут маленькие ребята, топуортан куттанар баар. Сулуусай, ньуучча.
– А, ничего, ничего. Ха-ха-ха! – диэн ньуучча к?ллэ.
– Да ты не смей, сункун сын! – диэн дьиэлээх ки?и ха?ыытаан бытарытта. Хара?ын сыы?ын ?р? к?р?н кээспит.
Ньуучча, со?уйбут ки?и бы?ыытынан, бастаан са?ата суох к?р?н турда. Ха?ас диэкки кыра кыыс ытыыр са?ата и?илиннэ. Ньуучча, с?гэтин ууран баран, аргыый а?ай эттэ:
– Да ты не бойся, хозяин. Я ничего худого не сделаю. Какой, ты, однако, чудный!.. – инньэ диэн баран, дьиэлээх тойону санныттан таптайда.
– Ты пойми, я говорю тебе толком: зачем я стану вас трогать? Я ведь тоже человек, как ты, а не какой-либо дикий зверь. Зря трогать не стану. Будет тебе, хозяин, сердиться. Чудак ты, право!
– Ну, будет болтать тебе. Спи нада. – Дьиэлээх ки?и уоскуйан барда. Ол кэнниттэн сахалыы уолугар эттэ:
– Нокоо, бар, тахсан ыалга эт. Биирдэстэрэ эмэ киирэн би?иэхэ до?ор буоллуннар. Бу бэ?иэччик с?г?н утутуо суох, бы?ыыта.
Инньэ диэбитигэр, уола хап-сабар та?нан, ыалыгар та?ыста. Ньуучча сэрэйдэ бы?ыылаах, то?о дьиэлээх ки?и уолун ыыппытын. С?гэтин хат ылан, ба?ыгар уктан баран, у?а оро??о тиэрэ т??эн сытта. Сотору со?ус та?ыттан икки саха киирэн кэллилэр.
– Били к?т?р ?ст??х манна хоно сытар эбит дии, – диэтэ биирдэстэрэ.
Онуоха дьиэлээх ки?и эттэ:
– Хайа ??дэн ньууччата дь?л? ыстанан кэллэ буолла? Та?арабытын да с?г?н ылларбата. Бу т??н кинини кэтээн, утуйуохпут суох, бы?ыыта. Хайа абаа?ы ньууччата булла буолла? Э?иги биирдэскит манна до?ор буолан хонустаххытына с?п буолсу.
– Ээ, хонумуна. Иккиэн хонуохпут буолла?а. Бу ньуучча маа?ыан би?иэхэ киирбитин, Сэмэн о?о батан та?аарбыта. Ол манна кэлбит эбит дии, – диэтэ биир саха.
– К?т?р ?ст???? батан та?аарыа?ы эмиэ с?рэ бэт. Ба?ар, то?он ?л?н хаалыа, – диэтэ дьиэлээх ки?и.
– Со?отох ньуучча тугу гынна?ай? – диэтэ биирдэстэрэ, – хата, би?иги бу т??н хааттылаатахпыт дии. Тукаам, хааттыгын а?ал эрэ.
Дьиэлээх уол биир холуода эргэ ба?айы хааттыны сэбиргэнэттэн ылан биэрдэ. Ону ылан, били икки ки?и, уот иннигэр олорон, бырыылаабытынан бардылар. Дьиэлээх тойон кэтэ?эриин оро??о утуйда. Сотору со?ус буолан баран, ньуучча муннун тыа?а баччыгынаан барда.
– Ээ, сордоох утуйда ээ. Сылайбыт буолла?а, киниэхэ да суол ээ, Кы?ы??ы Ньукуолун са?ана ыалтан холдьо?уллара. Бэ?иэччикпин диэ дуо, син то?ор эттээх-хааннаах буолла?а, – дэстилэр хаатты?ыттар.
Т??н ????н са?ана ньуучча, туран, та?ырдьа тахса сырытта. Ол кэннэ уот иннигэр аргынньахтаан олорон, табаах тарта. Табаах тардан баран, сонун саптан, икки?ин утуйда.
Сассыарда дьиэлээхтэр эрдэ турдулар. Ыал сахалар туран дьиэлэригэр та?ыстылар. Ньууччаларыгар арыылаах лэппиэскэлээх чэйи и?эттилэр.
Тымныыттан дьулайан, дьиэ и?э сырдык буолуор диэри ньуучча барбакка олордо. Онуоха дьиэлээх ки?и, кэтэ?э сатаан баран, кыы?ыран эттэ:
– Ньуучча, иди куорат, а то талкай нада.
– Нет, еще рано… – диэн кэбистэ ньуучча.
К?н ойбутун кэннэ, ньуучча с?гэлээх хаппарын иилинэн баран, тахсан барда. Тымныы сонун а?а?а?ынан хайыы-?йэ?э билиннэ. Т?ргэн со?устук хааман, ньуучча айанныы турда.
Дьиэлээхтэр, дьэ уоскуйан, ньууччаларын умнан, к?ннээ?и ?лэлэрин ?лэлээбитинэн бардылар.
ТАР
(Комедия в 2-х действиях)
Событие происходит в глухом наслеге отдаленного улуса.
Смеяться, право, не грешно
Над тем, что кажется смешно…
К р ы л о в
