Аким Татаринов "Тыа кэһиитэ"

Тыа кэ?иитэ
Аким Константинович Татаринов

Кинигэ?э тыа дьонун оло?о-дьа?а?а кыра о?о сонургуу к?рб?т хара?ынан ойууланар. Булт, балыктаа?ын, дьиэтээ?и т?б?ктэр, айыл?а к?ст??лэрэ – барыта бииртэн биир дьикти буолан арыллаллар.

Орто уонна улахан саастаах о?олорго ананар.

Аким Константинович Татаринов

Тыа кэ?иитэ. Аким Татаринов

Аартык а?ыллыыта

Акуу т?р?пп?ттэрэ К?ст?к??н Татаарынап, ийэтэ Татыйаана, убайа Тоо, а?а?а Аача буоланнар Амма ?р?с т?рд?ттэн ыраа?а суох Аллан ?р?скэ Сайдыы диэн сиргэ к?сп?ттэрэ сыл а?аара буолла. Кинини, Акууну, э?этин аахха Чычымахха хаалларбыттара. Уол с??рэ-хаама сылдьар, бэйэтин саа?ыгар додо курдук са?арар. О?о э?этигэр Ноттуо Торопуу??а умньанан, киниэхэ о?о курдук буолла. Чугас ыалларыгар бэйэтин кытта сиэтти?эн илдьэ сылдьарыгар ??рэнэн, ханна эмэ тэйиччи ?лэлии барарыгар сайы?ан «айдаарсыы» буола сылдьыбыта. Акуу кэнники э?этэ ыраах барарыгар барсыбатын билэн аймаммат.

О?о кэтэ?эрэ уонна ??рэрэ адьас аттынаа?ы к??ллэригэр тууну уонна илими к?р? киириилэрэ буолла. Акуу тыы тумсугар анал олох маска хам бааччы, э?этин диэки сирэйдэнэн олорон, э?этэ эрдии салба?ынан тардан ууга о?орбут долгуннарын, собону илимтэн араарарын бол?ойон к?р?р. Биирдэ дьиктиргээн ууга к?н к?л?г?н к?р?н:

– Э?ээ, ууга к?н к?ст?р, к?р, – диэн баран илиитинэн ыйбыта.

– Мээнэ сарба?наабакка олор, тыы кытыы б??р?к ма?ыттан уонна ити туорай мастан тутуспаккын, илии? ытыстарын холбуу тутан, тобугун икки ардыгар тут, – диэн э?этэ соруйда.

– Э?ээ, то?о мастан тутуспаппыный?

– Тыы б??р?к ма?а остуол сирэйэ буолбатах. Остуол т??рт атахтаах буолан хамсаабат. Тыыбыт атахтара суохтар. Ууга уйдара сылдьар. Б??р?к мастан тутустаххына, тыы т??рэ?нээ?инигэр к??скэ тайанан, тыыгын и?нэри баттаан кэби?иэ? дии. Акуу, куттаныма, мин билигин тыыны кыратык и?нэ?нэтиэм, эн буолла?ына куттаммакка, олорбуту? курдук, к?н?т?к туттан олор. Тыы б??р?к ма?ыттан тутуспаккын. Чэ, эрэ, – диэт, тыыны оргууй ха?ас диэки и?нэрдэ.

– Билигин к?н?т?к олор, – диэт, аны у?а диэки тыыны и?нэри анньан, чочумча оннук тута т?стэ.

О?о к?н?т?к олорбутун курдук олордо. Онтон эр ылан о?онньор тыыны у?а, ха?ас и?нэритэ сырытта. О?ото к?н?т?к олороруттан ??рэн, улахан ки?иэхэ этэр курдук:

– Тоойуом, аны да, инникитин да тыы хамсыыр кэмигэр итинник к?н?т?к туттан олорор буолаар. Тыынан устаргар, курданаргыттан ???ээ ?тт?, тыы и?нэ?ниириттэн тутулуга суох, сискин к?н?т?к тутан олорон эрдинэ?ин, илими ?тэргэр, к?р?рг?р улаханнык сэрэнэн тутта?ын. Балыгы араараргар хамсаа?ын б???т? буолар, ол аайы тыыны кытта и?нэри т??эн олорсо сылдьар буоллаххына, тыыгын и?нэри баттаан, ууга т?стэ?и? ол дии.

Э?этэ эппитин Акуу улгумнук толорон, хам бааччы олорор.

Сайын б?т??тэ, атырдьах ыйыгар, а?ата кинини ыла ол ыраах дойдуттан тыынан устан кэллэ. А?ата К?ст?к??н сарсыарда т?тт?р? айаннаары туран, та?ырдьаттан тымтыгынан о?о?уллубут улахан тымтайы киллэрэн:

– Уолу манна олордон айанныырым дуу? – диэн баран а?атын диэки к?рд?.

– Уол тыыга бэркэ хам бааччы олорор ээ. Миигин кытта илими к?рс??э ?г?стэ тыыга олорсубута. Тыы тумсугар олорор, утуйар сирин о?орон биэр. Бэркэ айанныа. Устуоххут иннинэ сэрэтэн этээр ээ. Ки?и? хата ону ?йд??р.

– Хайа дьаабы буолар. Мин тымтайга олордон устаары бэлэмнэммитим ээ.

– Тымтайга олорон айанныыр эрэйэ бэрт буолаарай! Кэм кыратык эмэ хамсыы-имсии олордо?уна у?ун айаны тулуйуо. Айа??ыт да у?ун. Тиийэр сиргит мин саба?алыырбынан уон к?ст?н ордук буолуо. Ыраах сир. Ардахха баттаппатаххытына, ырай айана буолуо этэ. Аара Амма?а, Алла??а ыаллар ?г?стэр. Состороонньолоон балыктыаххыт, тыа?а тахсан ки?игин дьэгдьитэн отонно сиэри?. Айа??а уолу? тыыга киирдэ да утуйан тахсыа. Хата билигин ??н-к?й??р хаптайан бэркэ айанныаххыт. Бээрэ, о?о оонньууругар бэрбээкэй у?уохтарын ылы?. Аралдьыйан оонньуу и?иэ этэ буолла?а, – диэт э?этэ бэрбээкэй у?уохтара угулла сылдьар эргэрэн хаалбыт кыра туос ыа?айаны уолга туттаран кэбистэ.

Дьонун кытта быра?аайда?ан, Акуу а?ата тымтайга о?о та?а?ын уган, ?й??т?н с?гэн, икки чараас хапта?ыны санныгар уурунан, уолун сиэтэн Амма?а киирдэ. Тыы та?ыгар кэлэн, малларын санныттан т??эрдэ. Тыы тумсугар икки кылгас, чараас хапта?ыннары уурталаата, о?о тэллэ?ин тэлгэттэ, кэннигэр тымтайын уурда. Саатын олорор оло?ун ха?ас ?тт?гэр уурда уонна тыыны дьулуруччу ууга анньан киллэрэн, уолун ылан тыы тумсугар олорто. Бэйэтэ оргууй тыытыгар киирэн, оло?ун булан, эрдиитин илиитигэр ылла. Чочумча эрдиммэккэ бытаан с??р?ккэ о?устаран у?уннулар. Уол а?ата уо?ун и?игэр айанын ал?аан ботугураан са?араат, с??р?г? та?нары эрчимнээхтик эрдибитинэн барда.

Акууга бу тыынан у?ун устуу ту?унан ?й?гэр туох да хаалбатах. Чычымахтан Сайдыыга дылы тыынан устубуттарын дьонуттан эрэ истэн билэр.

Хара улар

О?олор ийэлэрэ хото??о тахсаары та?нан б?тэн, кыра и?иккэ о?олор астарын тобо?ун хомуйан, дьиэ аанын а?ан тахсан и?эн, туохтан эрэ со?уйан ха?ыытыы т?стэ. Тутан испит и?итин м?чч? тутан т??эрбитигэр, то? хапта?ы??а и?ит тыа?а ла?кыныырын кытта хапса?ай ки?и Тоо та?ырдьа ойон тахсаат:

– Оо! Саарык улары а?алан сытыарар, кэли? маннаа-а! – диэн улахан ба?айытык са?а аллайбытыгар, кыралар бары та?ырдьаны былдьастылар. О?олор та?ырдьа тахсан к?рб?ттэрэ, дьиэ?э киирэр кирилиэс ?ктэлин иннигэр хара улар харааран сытар. Кини та?ыгар Саарык о?олор диэки к?рб?т?нэн олорор. Тоо ыт та?ыгар тиийэн, чохчойон олорон ытын т?б?т?н имэрийэр, ытын хайгыыр са?ата и?иллэр. Акуу эдьиийинээн улары к?р?н турдулар.

Улардара кып-кы?ыл хаастаах, хара тумустаах улахан ба?айы т?б?л??х, сы?аа?ын анныгар бытыктаах, т??лээх атахтардаах, у?ун кутуруктаах. Акуу с?м?йэтинэн т??т?н баттаан к?рб?тэ, т??тэ сымна?ас, онтон эр ылан с?м?йэтинэн улар т??т?н туора-маары суруйан к?рд?.

Ити кэм?э ийэлэрэ Аачалыын тохтубут ас тобо?ун хомуйан баран: «Уларгытын дьиэ?э киллэри?», – диэт хотонугар барда. Улахан ки?и Тоо улары т?б?т?ттэн ылан ?р? тарпыта, улар т?б?т? уол санныгар дылы буолла. Онтон улары сытыаран баран, ортотуттан бобо харбаан ?р? мадьыкта?ан та?аарбытыгар, улар т?б?т?, кутуруга сиргэ хааллылар. Акуу улар ба?ын харбаан ылла, Аача кутуругуттан тутан ???э кирилиэскэ та?аардылар. Дьиэ аана а?ыллара ыарахан, ааны Тоо эрэ к??скэ тардыалаан а?ар кыахтаах. Улары кирилиэс муостатыгар уурдулар. Аан тутаа?ыттан тутан, хос-хос тардыалаан Тоо ааны аста. Улардарын эмиэ ???? буолан к?т???н дьиэ?э киллэрдилэр. Саарык, бултаах ки?и буолан, о?олор кэннилэриттэн дьиэ?э кииристэ. Дьиэ аана балай эмэ а?а?ас туран баран, бэйэтэ син сабылынна. Муоста?а сытар улары чинчийэн к?р??гэ Гай кытты?ан барда. Тоо улар тумсун атытан айа?ын и?ин к?рд?рд?, улар сытыы тыла к???ннэ. Улар айа?ын и?игэр Акуу с?м?йэтин уган улар тылын таарыйан к?рд?, тыла хамсыыр эбит диэн бы?аардылар. Ки?и бол?омтотун тардар улар хара?ын хаа?а буолла. Тарбахтарынан таарыйан к?рб?ттэрэ, кы?ыл дь???ннээх хаа?а т??тэ суох, быдьыгынас тирии эбит. Хаас кэтитэ о?о эрбэ?ин са?а. Аны сы?аа?ын аннынаа?ы у?ун т??тэ хойуу бытык курдук.

– Тоо, то?о улар хаа?а кы?ылый уонна бытыктаа?ый?

– Элбэхтэ ытаабыт эбит.

– То?о ытыыра буолуой?

– Топпоко ас к?рд??н.

– То?о топпото буолуой?

– Сиир отоно хаар анныгар сытарыттан буолуо.

– Бытыктаах, уларбыт о?онньор эбит.

Улар у?ун кутуругун Тоо тэнитэн биэрбитигэр к?рб?ттэрэ, сарайан кэтит кутурук эбит. Кутурук аллараа ?тт? у?ун т??лэрин т?б?л?р?гэр ?р?? т?г?р?ктэрдээхтэр. Атахтара – сырдык ньалаха т??лээхтэр. Тарбахтарын суона с?рдээх, ?сс? ты?ырахтаах эбиттэр.

– Тоо, Саарык улары хайдах а?албыта буолуой?

– Тии?инэн ытыран, со?он.

– Хантан а?аларый?

– Тыаттан. А?абыт кэпсээбитэ дии. Улардар курупааскылар курдук хаар анныгар киирэн утуйаллар диэн. Бу улар хаар анныгар утуйа сытарын Саарык эрдэ билэн, ??мэн тиийэн, ?рд?гэр саба т??эн, тутан а?алла?а дии.

– То?о а?албыта буолуой?

– О?олорум сиэтиннэр диэн.

– Би?иэхэ дуо?

– Би?иэхэ, – Тоо Саарыкка тиийэн этэр. – Саарык ?йд??х, ааспыт сырыыга куоба?ы а?албыта. Бу сырыыга улардаах.

О?олор бары Саарыктарын имэрийбитинэн бардылар. Ыттара т?б?т?н имэриттэрэн харахтарын симириктии-симириктии сытынан кэбистэ. Ол сылдьан Акуу ыт хара омурдун арыйан тиистэрин к?рд?лэр. Ыт а?ыыта, балта тиистэрэ килэ?эн к?ст?лл?р?н тарбахтарын уган, таарыйан к?рд?. Айа?ын атытан тылын, ону аа?ан улахан дьону ?т?ктэн, ыт та?алайын ???й?н к?рд?лэр. Ыт маннык сыппахтаан баран, бу дьон олус муумалаары гыннылар диэтэ бы?ыылаах, оргууй туран сытарыгар уруккуттан табыгастаах сиригэр остуол анныгар киирэн сытынан кэбистэ.

Кырынаас

О?олор бары ыалдьан сыталлар. Онньуохтарын ба?араллар да, у?аан оонньообокко оронноругар баран хат сыталлар. Аанньа а?аабаттар. А?алара К?ст?к??н э?э хаппыт ????н бы?а?ынан кы?ан, уулаах дьэ?кир кырыылаах ыстакаа??а кутарыгар ??с тоорохойдоро ууга хара сураа?ын буолан т??эн и?эн, суураллан с?тэн хаалалларын о?олор с??? к?р?лл?р. Ыстакаан уута сыыйа болоорон, харааран барар. Онтон а?алара ньуосканы ылан ?р со?ус булкуйан баран:

– Эмпит бэлэм буолла. Билигин биирдии ньуоска эми и?э?ит. Бастаан улахан ки?и Тоо эми и?эр. Бары оро??утугар олору?, – диир.

Биир ньуоска эми ыстакаантан ба?ан ылан Тоо?о тиийэн:

– Айаххын ат, – диэт, эмтээх ньуосканы Тоо айа?ар куппутун, Тоо и?эн кэбистэ. Акуу и?эр уочарата кэллэ, а?ата уунан биэбит эмин и?ээт, эми а?ыыр?атан ба?ын илги?иннэрдэ. Аачалаах Гай эмиэ эмтэрин истилэр.

А?алара булка илдьэ сылдьар с?гэ?эрин ылан та?ырдьа та?ыста. Акуу т?нн?ккэ кэлэн а?ата кыра маллаах мас с?гэ?эри, хайы?ары кыбынан дьиэ кэннин диэки ааспытын к?рд?. Саарык иччитин баты?а с??рдэ. К???ллээх далыгар оту итигэстээн сии сылдьар. Биир сырыыга муннун илин ата?ар анньан ньуххайдаата уонна к??скэ ба?айытык дьиги?ийэн ылла. Биир сиргэ ?р турбакка оргууй хаама сылдьан а?ыыр эбит. Соро?ор илин ата?ынан чигдини табыйан ылар. Тэйиччи хаарынан б?р?лл?б?т тыа к?ст?р. Бэттэх аттары туруорар к?ннь????нэ баара кыбыы ото мэ?эйдээн ?ч?гэйдик к?ст?бэт.

Дьиэ анныгар, ?р?с муу?угар, та?а?асчыттар аттара сиир отторо ойбон чуга?ыгар баарын Акуу билэр. Биирдэ сылаас к?н ол оттору тула эккирэти?э оонньообуттара. Ол оттор анараа ?тт?лэринэн массыыналар сылдьар суоллара баар. Ол суол на?аа муода сыттаах. Суолтан тэйдэххэ ол сыт с?тэр.

Халлаан хара?аран эрэрэ т?нн?г?нэн к?ст?р. О?олор оронноругар сыталлар. Дь?г??р?скэ тыаттан кэлэн, быстах чэйдии олорор. Онтон а?алара кэллэ. Сотору буолаат, хоско тирии м????чч?г?н туппутунан о?олор хосторугар киирэн кэллэ. ??рб?т сирэйдээх.

– О?олоор, туру?. Манна м????чч?к и?игэр тыыннаах кырынаас баар. Билигин муоста?а босхо ыытыахпыт.

О?олор итини истээт, оронноругар олоро т?ст?лэр.

– Кырдьык дуо?

– Ытырыа дуо?

– Илиигинэн туттаххына, араа?а ытырара буолуо, – а?алара м????чч?г? с??рэ олорон бы?аарда.

– Кырынаас са?арар дуо?

– Оо, са?аран б???.

– Би?иги курдук дуо?

– Бу ки?ини, до?оор. Кырынаас ки?и ??? дуо?

– Хайдах са?арарый?

– Ыкка маарынныырдыы ?рэр.

– Би?иги Саарыкпыт курдук?

– Суох, на?аа ыт курдук буолбатах, кырынаас куола?а синньигэс буолар.

А?алара м????чч?к быатын с??рдэ уонна м????чч?г? та?нары с??кээбитигэр, туох эрэ ?р?? м????чч?к и?иттэн муоста?а т??ээт, Акуу оронун анныгар элэс гынан хаалла. Акуу оронуттан та?нары ???й?н к?рб?тэ, орон анныгар кырынаас кылбайан олорор. О?олор бары муоста?а т??эн, орон анныгар олорор кырынаа?ы чохчойон одуула?а олордулар. Кырынаас, к?хс? б?гдь?й?н олорбохтоот, муннукка тиийэн орон ата?ын, муостаны сытыр?алыыр бы?ыылаах, моонньун у?ата-у?ата эргим-ургум к?р?тэлиир. Эмискэ о?олор диэки хайы?ан «чарт-чарт» диэн ыкка маарынныырдыы ?рэр курдук са?аран ылла.

– Оо! Са?арда!

– Тугу этэрэ буолуой?

– То?о миигин к?р???т диир бы?ыылаах, – улахан ки?и Тоо бы?аарда.

Ийэлэрин кытта та?ырдьаттан Саарык баты?ан киирэн о?олор хосторугар кэллэ уонна о?олор быыстарынан кыбыллан киирэн, кырынаа?ы к?р??т, ар?а?ын т??тэ адаарыс гына т?стэ. Тии?ин килэтэн ырдьыгынаан эрдэ?инэ: «Саарык, тохтоо, сыт», – диэн о?олор а?алара ыты ар?а?ыттан туора тарта. Ыт дьарыллыбыкка холунан, муоста?а сытынан кэбистэ уонна кырынаа?ы о?олор атахтарын быы?ынан к?р? сытта.

Кырынаас орону аннынан истиэнэни кыйа с??рэн н???? муннукка тиийдэ. Манна кэлэн муннугу чинчийэн куотуох хайа?а?ын булбата. Икки кэлин атахтарыгар туран истиэнэ?э ытта сырытта. О?олор кырынаас баар муннугар кэлбиттэригэр, кырынаастара анараа муннукка т?тт?р? с??рэн салгыы орону аннынан о?ох диэки тиийэн, о?охтон итии салгын тахсар а?а?а?ыгар сылыпыс гынан хаалла. Саарык ыстанан туран кырынаас киирбит а?а?а?ыгар муннун батары биэрдэ.

– Туораа, мин к?р??м, – Тоо, Саарыгы туора анньаат, кырынаас киирбит а?а?а?ын ???й?н к?рд? да, а?а?ас и?э хара?а, туох да к?ст?бэт. О?о?у эргийэ сылдьан, о?ох аннынаа?ы бары а?а?астары ???й?н к?рд?лэр да, а?а?астар бары хара?алара с?рдээх, ити сылдьан о?ох иннигэр турар Аача ха?ыытыы т?стэ:

– Манна баар! – диэн са?араатын кытта, кырынаа?а а?а?ас и?игэр т?тт?р? киирэн хаалла. Тоо с??рэн кэлэн а?а?а?ы ???й?н к?рд? да, кырынаа?а мэлигир.

– Манан быган баран т?тт?р? киирэн хаалла.

– Билигин ??рэн та?аарыахпыт, – диэт, Тоо о?ох иннигэр ыйанан турар к?л??кэни харбаан ылаат, к?л??кэ туорайыттан тутаат, угун о?ох а?а?а?ыгар укпутунан барда уонна:

– Акуу, о?ох кэннигэр тиий, – ха?ыытаата.

К?л??кэ уга а?а?ас устун аара туохха эрэ и?нэ-и?нэ киирдэ. О?ох кэннигэр Акуу:

– Кэллэ, – ха?ыыта и?илиннэ. Тоо, к?л??кэтин а?а?аска хааллараат, о?ох кэннигэр с??рэн тиийбитэ, туох да суох.

– Итиннэ тыа?аата, – Акуу чохчойон олорон а?а?а?ы ыйда.