Аким Татаринов "Тыа кэһиитэ"

– Итиннэ к?л??кэ баар, билигин к?р??хп?т, – диэт, Тоо илиитин а?а?ас и?игэр батары биэрдэ, илиитинэн булкуйан к?рд? уонна мас сыы?ын, хатырыгы ороон та?аарда.

– К?л??кэ уга чугас баар эбит. Тутан к?рд?м.

– Билигин атын сиринэн угуом, – диэт, Тоо о?ох иннин диэки с??рдэ.

К?л??кэтин ороон та?ааран о?ох ойо?о?унаа?ы а?а?а?ынан укта, о?ох н?І?? ?тт?гэр Акуу с??рэн тиийээт:

– К?л??кэ кэллэ, кырынаас суох.

– Билигин, – диэт, Тоо к?л??кэтин ороон ылан, иккис а?а?а?ынан угаат, и?ирдьэ киллэрбитинэн барда. – К?л??кэ тиийдэ дуо?

– Кэллэ. Кырынаас суох.

– Кырынаас ханна барда?ай? – Тоо мунаарда.

– Кырынаас о?ох и?игэр баар. Атын а?а?астарын булкуйан ис, аттыттар кэтээІ, – Дь?г??р?скэ к?лэ-к?лэ с?бэлээччи буолла. Саарык о?ох диэки хайы?ан сытар, кини эмиэ кырынаа?ы кэтэ?эр.

О?ох аллараа ?тт?нээ?и а?а?астар барыта к?л??кэнэн булкулуннулар, кырынаас тахсыбата.

– ?уу! Тириттиим, – Тоо ыты?ынан с????гэр тахсыбыт к?л???н?н туора-маары сотунна.

– ?лэлээбит сирэй-харах баар буолбут, – к?лэ туран Дь?г??р?скэ эттэ.

– Оо! Бу о?ону, до?оор. Тоо, сирэйгин суунаар эрэ.

– Тоо, дьи?нээх хачыгаар курдуккун, – Дь?г??р?скэ ??рэн ыты?ын та?ынна.

О?олор сырсан кэлэн убайдарын сирэйин к?р?н к?л?ст?лэр. Ити кэм?э а?алара Саарыгы ы?ыран ыт муннун о?ох а?а?а?ыгар ???л?ттэ. Ыт, сытыр?алаан к?р??т, кырынаас чугас баарын биллэ бы?ыылаах, ыйылаан ылла, илин ата?ынан о?ох а?а?а?ын тарбаата.

– Кырынааспыт баарын ыт биллэ, – о?олор кэрийэ сылдьан о?ох а?а?астарын к?р? сатаатылар да, кырынаа?ы ким да к?рб?т?. А?а?астар истэрэ хара?а.

– Бары хосторго киирэн са?ата суох олорон кэтэ?иэ?иІ. Ханан эмэ тахсаары быгыалыа, – а?алара с?бэлээччи буолла уонна Гайдаах Аачаны сиэтэн ха?ас хоско киирдэ. Тоо к?л??кэтин туппутунан у?а хоско киирэн, о?охтон тэйиччи муоста?а олордо.

– Би?иги Саарыктыын ????б?т. Акуу, бэттэх кэл. Айдаарбакка олоруох, – остуол кэтэ?эр олорон Дь?г??р?скэ с?бэлээтэ.

Акуу Саарык та?ыгар кэлэн олордо. Дьиэ и?игэр уу чуумпу буолла, арай хос и?иттэн мурун сы?сыйар тыа?а и?иллэр. Балай эмэ чуумпутук олордулар.

– Акуу, к?р, к?р, – Дь?г??р?скэ сибигинэйэрин Акуу истэ о?уста.

Ха?ас а?а?а?ы к?рб?тэ, кырынаас а?а?ас и?иттэн кинини одуулуур эбит. Саарык кырынаа?ы к?р?н, кутуругун хамсатан ылла. Кырынаас куттал баарын биллэ бы?ыылаах, т?тт?р? т??эн хаалла.

– Баар, баар! – ха?ыытаабатынан ойон туран, Акуу а?а?ас и?ин ???й?н к?рд?.

Ити кэм?э хоско к?л??кэ муоста?а охсуллар тыа?а и?илиннэ.

– Т?тт?р? т?стэ, сыы?а охсон кэбистим, – Тоо са?ата и?илиннэ.

Ха?ас хоско кэтээн олорооччулар кырынаас а?а?астан быган олорорун к?р? о?устулар. О?олор а?аларынаан т?гэх орон та?ыгар муоста?а олороллор. Кырынаас у?а-ха?ас к?р??лээтэ уонна кэккэлэ?э орон анныгар ыстанна.

– С??рдэ, орон анныгар баар! – Аача ха?ыытыы т?стэ. Анараа хоско к?л??кэ тыа?а и?илиннэ. Уолаттар бэтэрээ хоско сырсан киирдилэр.

– Итиннэ киирдэ.

– Уу! Итиннэ куоска муоста анныгар киирэр а?а?а?а баар дии.

Тоо хапса?ай ба?айытык орон анныгар киирэн, куоска аллараа муоста анныгар киирэр а?а?а?ын к?р??чч? буолла.

– Манан аллараа киирбит.

– Кырынаас аллараа тугу о?ороро буолуой?

– О?олортон, Саарыктан куоттум ээ диэн лаадыскалаан эрэрэ буолуо, – Дь?г??р?скэ к?лэ-к?лэ эттэ.

– Итинтэн кырынаас тахсыа дуо?

– Ас к?рд??н тахсыа.

– Куобах этин сиир дуо?

Итинник к?? бааччы кэпсэтэ-кэпсэтэ бары остуол та?ыгар кэллилэр. О?олор сэргэхсийбит к?р??нээхтэр. Ийэлэрэ хотонтон киирэн киэ?ээІІи а?ылыгы бэлэмнии сырытта. Мантан киэ?э а?ылыкка диэри кэпсээн кырынаас, араас кыыллар, к?т?рд?р тустарынан буолла: кинилэр хайдах бултаан а?ыыллара, сайын дь???ннэрэ уларыйара, хайдах саІараллара, ха?ан т?р??ллэрэ, э?э кы?ыны бы?а утуйара ахтылыннылар.

К???ллээх

О?олор ийэлэрин кытта та?ырдьа тахсан, хотон диэки баран и?эннэр, Тоо?о аккытын та?ааран уулаты? диэбитигэр, хото??о киирбэккэ, дал та?ыгар хааллылар. А?алара суох. Дь?г??р?скэ уонна э?элэрэ буолан Ычаанда к??л?гэр андаатаралыы барбыттар. К???ллээх далын и?игэр к???э ойо?о?унан буолан сыламныы турар эбит. Тоо улахан ки?и буолан далга киирдэ уонна акка утары тиийэн сиэлиттэн харбаан ылан дал аанын диэки соспутугар, ата улгум ба?айытык кинини батыста. Дал ааныгар Тоо атын сиэлиттэн сиэппитинэн тиийэн кэллэ. Бары к?м?л??н дал аанын сырала?ан астылар. Убайдара аты сиэтэн та?ааран сыар?а та?ыгар тохтотто. Сыар?аттан к?нт?ст??х ат ба?ын быатын ылан сырала?ан кэтэртэ, о?уруо быатын баайбата. Аты к?р???э адьас ыкса туруордулар. Ат иннигэр туран Тоо:

– К?р??нэн ыттан тахсан, акка олору?, – диэтэ.

Акуу хап-сабар к?р???э ытта охсон ат к?хс?гэр биллэ?э т??ээт, ха?ас ата?ын ат си?ин н???? ?тт?гэр быра?аат, олорунан кэбистэ. Эдьиийэ к?р?? ?рд?гэр ытынна уонна Акуу кэннинэн эмиэ ат си?игэр туора биллэ?э т??эн баран, хара сорунан убайын к?м?т?нэн олордо. Тоо дьа?айда:

– Э?иги кэннин диэки сы?арыйы?.

– Хайдах?

– Илиигитинэн ат к?хс?ттэн маннык, – илиилэрин холбуу тутан баран ат си?иттэн хайдах анньынары к?рд?рд?. ???э олорооччулар бэрт сорунан син кэннилэрин диэки сы?арыйбыттарын к?р?н, Тоо к?р?? ?рд?ттэн аты миинэ т?стэ.

– Миигиттэн туту?у?! Бардыбыт, – диэт ??р?йэх ба?айытык этэрбэ?ин тилэ?инэн ат ойо?о?ун охсуолаабытыгар, аттара оргууй иннин диэки баран и?эн, туораан оспуос диэки салалынна.

Акуу убайын хонно?ун анныттан туту?ан и?эр. Аача Акууну кууста. Ат ?р?с сыырын т????гэ лоппордоон кэлэн, аллара т?сп?т?нэнэн барда. Тоо ат моонньугар тахсымаары к??скэ ат ар?а?ыттан анньынан тиэрэ мэтэйэн олорор. Аллара мууска тиийиигэ Тоо улаханнык ыксаата, дьоно кэнниттэн ?т?р?йэн, кинини ат ар?а?ыгар тиэртилэр. Ат к?н? сиргэ ?ктэммитигэр:

– Кэннигит диэки сы?арыйы?! – Тоо ыксаабыт куола?ынан ха?ыытаата. Дьоно нэ?иилэ кэннилэрин диэки сы?арыйан, убайдарыгар олорор сирин буллардылар. Ити икки ардыгар ат ойбон та?ыгар кэлэн тохтоото.

– Оо! Ойбоммут муу?урбут. Билигин кэннигит диэки сы?арыйы?, – диэтэ.

Дьоно эмиэ илиилэринэн анньынан кэннилэрин диэки сы?арыйбытынан бардылар. Онтон Тоо атыттан т??ээри ата?ынан Акуу сирэйин таарыйан ааста. Кини аттан т??эн, ойбон муу?а быра?ыллан ч?м?хт?мм?т муу?угар тиийэн, муус ба?ар с??р анньыллан турарын ылан, сарсыарда алларыллыбыт ойбон муу?ун то?ута сыста, муу?ун ыраастаата. Ойбон муу?а ыраастаммытын к?р?н, ат а?ыйахта хардыылаан ойбо??о кэлэн уулаары т?б?т?н аллара т??эрбитигэр, ойбон уута бу хараарыс гына к?ст?н кэллэ. Акуу куттанан ат ар?а?ыттан к??скэ анньынан кэннин диэки чинэрийдэ. Ойбонтон уулуу турар акка олорор кутталлаа?ын Акуу дьэ биллэ. Иннэ а?а?ас, ки?и туту?ара диэн ат ар?а?ын сиэлэ эрэ. Ат, уулаан б?тэн кэннин диэки хардыылаат, турунан кэбистэ. Тоо атын к?нт???ттэн сиэтэн, ?р?скэ кытылы кырыйа ч?м???л?? анньыллыбыт кыдьымах муустарын диэки барда. Муус кыдьымахтар быыстарынан суол о?орон муу?а соломмут сиргэ Тоо атын сиэтэн а?алан, кыдьымах муу?угар ыкса тохтотто уонна мууска ыттан тахсан атын мииннэ.

Т?тт?р? ойбон та?ынан аа?ан и?эн, ыраас хаарга суоллары к?р?н Акуу:

– Тоо, ити эн атынан сылдьыбыт суолуІ дуо?

– Аты уулатан баран ити муустарга аты илдьэн, муустарга тахсан аппын миинээччибин, – диэтэ.

К?н? сиргэ ат хаамара ?ч?гэйэ с?рдээх, ки?и эрэ олоро сылдьыан курдук.

– ?т?л?кк?т?н устан хоонньугутугар укту?. Оччо?о сыыры тахсарга туту?аргытыгар ?ч?гэй буолуо.

О?олор т?ргэн ?л?гэрдик ?т?л?ктэрин устан нэ?иилэ соннорун уолугун и?игэр угуннулар.

Ат к?н? сири аа?ан, ?р?с сыырын дабайбытынан барда.

– Миигиттэн кытаанахтык туту?у?! – диэн ха?ыы и?иллибитигэр, Тоо кэннигэр олорооччулар иккиэн убайдарыттан туту?уохтарынан тутустулар. Ат сыыры дабайарыгар кирдиэлэтэн хаамар эбит. Ат хас хардыытын аайы акка олорооччулар кэннилэрин диэки сы?арыйан истилэр. Аача ат самыытыгар тиийдэ, онтон салгыы Акуу н???? Тооттон туту?ар кыа?а суох буолан, илиитэ м?чч? барда да, Акууттан тутуспакка хаалла. Икки илиилэрин ууммутунан ат кутуругун ?рд?нэн, сылгы т??л?? сылдьар самыытын т??т?н тарбахтарынан сууралаабытынан сиргэ ата?ынан т?стэ эрээри, ата?а уйбакка, сиргэ олоро т??ээт, аллара диэки хойу?унна. Акуу дьыалата эмиэ м?лт??т?. Убайа ат сиэлин илиитигэр эрийэн, ат ар?а?ыгар т?б?т? сыстан сытан хаалла. Акуу ат самыытыгар убайыттан тутуспутунан сытар. Биир сырыыга ат ха?ас ойо?о?унан аллара сууллан, олус ыарыыта суох чигдигэ т?стэ. Кини тиэрэ т??эн нарайан сытта?ына, ат кэлин туйа?а кини та?ынан аа?ар салгына, сирэйин «ил» гынан ааспытын биллэ. Акуу суолга олорон к?рд???нэ, эдьиийэ аллара са?а туран эрэр. Сыыры ???э диэки к?рб?тэ, убайа акка сытыа?ынан сытан сыыр чабыр?айыгар тиийэн эрэр эбит. Акуу ат буолан туран кэллэ. Эдьиийэ кини та?ыгар кэллэ. Акуу санаатыгар аты ситээри сыыры ?р? с??рэн к?рд? да, ки?и с??рэн сири ?н?т?? суо?ун билэн тохтоото. ?р? к?р? т?сп?тэ, ат тохтоон турар эбит, убайдара эргиллэн кинилэри к?р?р. Аллараттан тахсан и?ээччилэр хаамыыларын эбэн син ???э та?ыстылар. Манна туохха эмэ ыттан ат ?рд?гэр тахсыахха айылаах сал?анар сир суох. Ат тэ?ийбэтэ бы?ыылаах, олорсубут дьонум кэллилэр диэтэ дуу, оргууй далын диэки хаампытынан барда. Акуу ат кэнниттэн хааман и?эн, акка ыкса кэлэн ат кутуругун харбаан ылла уонна оннук сиэтиспитинэн далга кииристэ. К???ллээх далга киирэн турунан кэбистэ. Тоо атыттан т?стэ.

– Туоххун эмэ ?л?рд?? дуо?

– Суох. Ат ата?а маннык ааста, – диэн ыты?ынан сирэйин туора суруйан кэбистэ.

– Аныгыскы сырыыга э?энэн аты ы?ыырдатыахпыт. Туту?арга ?ч?гэй буолуо. Билигин уулаппыт аппытыгар отто биэриэххэ.

Кыбыы сиэрдийэлэрин быы?ынан иккиэн киирэн, ч?м?хт?н? сытар оттон илиилэрин быластаан оту ылан, сиэрдийэ быы?ынан отторун астылар. Маны к?р?н К???ллээх ??рдэ бы?ыылаах, кыратык и?эрсийэн ылла уонна окко кэлэн а?аабытынан барда. О?олор кыбыыттан тахсан, ат иннигэр олорон, ат оту сиирин чохчойон одуула?ан олордулар.

– К?р, кини уо?а илии курдук. Оту харбаан ылар.

– От кини килиэбэ, уу чэйэ буолар.

– От ат и?игэр киирэн хайыыра буолуой?

– Бу?ар ???.

– О?ох курдукка дуо?

– Ээ, билбэтим. Дь?г??р?скэ итинник диэбитэ.

Тоо ойон туран ат ойо?о?угар сыстан:

– Сиэбит ото маннык айаннаан, саах буолан тахсар, – диэт ?т?л?г?нэн ат ойо?о?угар туора-маары суруйан баран, ат кэннин диэки ыйан кэбистэ.

– Оту ким анньыалаан онон та?ааран кэби?эрэ буолуой?

Ити кэм?э о?олору далга к?р?н, Саарык с??рэн кэлэн о?олор икки ардыларынан киирэн турунан кэбистэ. Чохчойон олорор Акуу ыттан ?т?р?ттэрэн ?тт?кт?? т?стэ. Ат сии турар отун ыт сытыр?алаабытыгар, К???ллээх икки кулгаахтарын кэннин диэки сы?ыаран, ара?ас тиистэрин к?рд?р?н, ыт диэки т?б?т?н ньолбоччу тутан хайыста. Саарык с?р т?ргэнник кэннин диэки чугуруйда.

– Ити К???ллээх отуттан к???н?р.

– То?о?

– Ыт оппун сиэри гынна диир бы?ыылаах.

– Ыт оту сиэччи дуо?

– Сиэбэт. Эти, у?уо?у сиир.

– Би?иэхэ а?албыт куоба?ын, уларын тыа?а бэйэтэ то?о сиэбэтэ?э буолуой?

Конец ознакомительного фрагмента.

Текст предоставлен ООО «ЛитРес».

Прочитайте эту книгу целиком, купив полную легальную версию (https://www.litres.ru/pages/biblio_book/?art=69209731&lfrom=174836202) на ЛитРес.

Безопасно оплатить книгу можно банковской картой Visa, MasterCard, Maestro, со счета мобильного телефона, с платежного терминала, в салоне МТС или Связной, через PayPal, WebMoney, Яндекс.Деньги, QIWI Кошелек, бонусными картами или другим удобным Вам способом.