Егор Неймохов "Сайсары күөлгэ түбэлтэ"

– Сымыйалаама!

– Кырдьык! Кырдьык! Итэ?эйбэтэххинэ, ииппит дьо??уттан ыйыт…

Федя б?п-б?т??хтэс буолан дьиэтигэр к?т?н т?сп?тэ уонна аантан ха?ыытаабыта:

– Ийээ! Мин э?иги т?р?пп?т о?о?ут буолбатахпын дуо?! Э?иги миигин ииппиккит дуо?! Са?ар диибин ээ, са?ар!

Иистэнэ олорор ийэтэ тутан олорор та?а?ын м?чч? туппутун, сирэйэ кубарыйан хаалбытын к?р??т, уол баччаа??а диэри кинини албынныы сылдьыбыттарын ?йд??б?тэ.

– Ким ону эйиэхэ кэпсээтэ? Оо, ?л?гэр да буолар эбит! ?ыллыый, би?иги эйиэхэ ону сокуоннай сааскын туоллаххына этиэхпит диэбиппит…

Онтон ордук Федя тугу да истибэккэ, муоста?а охтоот, тэбиэлэнэ-тэбиэлэнэ ытаабыта: барыта албын, сымыйа эбит уонна ?сс? «?кч? а?а? курдуккун…», «Федябыт улаатта?ына би?иги суолбутун сал?аан учуутал буолуо…», «?ыллыый, чыычаахпыт» дииллэрэ ээ! Санаата?ын аайы уол ?сс? тэбиэ?ирэ-тэбиэ?ирэ марылаабыта, аатта?а сатыыллара уокка арыыны куппут курдуга.

Итинтэн ыла Федя тосту уларыйбыта. ??рэххэ кэнники сы?ыллааччы, бэрээдэги кэ?ээччи кини буолбута, дьоно хомойбут сирэйдэрин-харахтарын к?рд???нэ, «Кэ?эйи?! Кэ?эйи?! Албынньыттар…» диэн сэтэриирэ эрээри, айыл?аттан уйан буолан, и?игэр а?ынара. Ахсыс кылаа?ы нэ?иилэ б?тэрээт, ГПТУ-га ??рэнэ куоракка киирбит эрээри, ??рэммэт да, ?лэлээбэт да, сир-сир аайы баппатах икки уолу кытта табаарыста?ан арыгылыыр, охсу?ууларга кыттар буолан, ??рэ?иттэн э?иллибитэ. Ол уолаттарынаан ханна т?бэ?иэх хонон, а?аан сылдьыбыта. Арыгылаан, харчылара эстибитигэр, ба?ылыктара Леха саппыкы?ыт будкатын халыырга этии киллэрбитэ. Куттанарын биллэримээри, Федя с?б?лэ?э охсубута. Луомунан, бы?а?ынан, с?гэнэн сэбилэнэн кытыы уулусса?а барыйар будка?а т??н ???э тиийбиттэрэ, Федя атахтара халыр босхо, бэйэтэ уу испит сылгылыы тип-титирэс этэ: «Бостуой кэлэммин, – диэн кэмсинэр толкуй кыламнаабыта. – Бу т?ргэнник б?тэ эрэ о?устар, аны манныкка кыттар ???б??н…»

Хара?а?а хаамсан, атахтарын тыа?а сырдыргыыра, аан боробуойун Леха луомунан сыыйан кыычыгыраппыта б?т?н куорат ?рд?нэн дуора?ыйарга дылыта. Федя хаста да куотуон санаабыта эрээри, табаарыстарыттан толлон, кус с?рэх курдук к?ст?мээри, бэрт сыранан, салыбырыы-салыбырыы тулуйбута. Саппыкы?ыт к?ннээ?и харчытын дьиэтигэр илдьэ барар бы?ыылаа?а – туох да суо?а, арай остуол дьаа?ыгар ?ксэ алтан харчынан икки солкуобай курдугу булбуттара.

Сарсыныгар ма?а?ыын а?ыллаатын ол харчыларыгар «Солнцедар» диэн кы?ыл арыгыны (Давыдов т?бэ?иэн иннинээ?и ити б?тэ?игин испит, к?л?? гыммыттыы, «К?н бэлэ?э» диэн арыгы аатын умнубаттык ?йд??н хаалбыт) ылан таас дьиэ анныгар олорон испиттэрэ, туос аччык буоланнар, сонно холуочуйан т????? т?бэлтэни ки?иргии-ки?иргии ахтыбыттара. Сотору арыгылара б?пп?тэ.

– ?сс? эбиниэ?и?, биир эмэ ки?иттэн харчыта «уларсыа?ы?», – диэбитэ Лехалара, итиэннэ ыма?ныы-ыма?ныы, кнопканы баттаатахха бэйэтэ сулбу ыстанан тахсар финскэй бы?а?ын к?рд?рб?тэ, хайдах «уларсалларын» ?йд??н алларастаспыттара, онтон хотоойутук туттан дьиэлэрин анныттан тахсаат, ма?най т?бэ?э т?сп?т соломо сэлээппэлээх о?онньору бы?а?ынан тирээбиттэрэ:

– Фантомастар Дьокуускайга кэллибит. Биэс харчыта а?ал!

О?онньор олус куттаммыта:

– Биэриэм, биэриэм, – дии-дии уолугун сиэбиттэн ?с солкуобайы салыбырас илиитинэн хостообута.

О?онньор куттаммытыттан эрдийэн, кини атын сиэптэрин туппахтаан к?рб?ттэрэ да – тугу да?аны булбатахтара. Халаабыт ки?илэриттэн тэйэн, арыгы ма?а?ыынын ту?аайан барбыттара, ма?а?ыы??а адьас чуга?аан эрдэхтэринэ, эмискэ аттыларыгар туормас тыа?а кыычыгыраабыта.

– Куоту?! – Леха ?л?р ха?ыыта и?иллибитэ.

Федя эргиллибитэ уонна айа?ын аллаччы аппытынан биир сиргэ хамсаабакка турбута. К??х дьураалаах ара?ас массыынаттан милииссийэлэр ыстанан т?сп?ттэрэ, кэннилэриттэн били соломо сэлээппэлээх о?онньордоро ойон тахсыбыта уонна у?уох-тирии тарба?ынан ыйа-ыйа, ха?ыытаан ча?кынаппыта:

– Туту?, туту?! Кинилэр! Фантомастар!

????ннэрин быччаччы тутан ылбыттара. Силиэстийэ?э саппыкы?ыт будкатын алдьаппыттара эмиэ арыллыбыта.

Давыдов хас да сыл буолан баран хаайыыттан т?нн?б?тэ. К?нн?р? илии-атах хара ?лэттэн ?лэ?э к???н, ким т?бэ?иэ?и кытта арыгылаан булкулла-тэккиллэ сылдьан Геленаны к?рс?б?тэ. Бары «и?ээччигин, арыгы?ыккын!» диир кэмнэригэр кини «эн алкоголик буолбатаххын ээ, то?о к?н аайы и?э?ин, туттунуоххун» диэн кыыс ис с?рэ?иттэн этэрэ ыраас халлаа??а ньиргийбит эти?нии со?уппута уонна ханнык эрэ инникигэ эрэл кыымын умаппыта. Геленалыын билистэ?ин утаа Федор арыгыттан кэм тардыммыта, ???йб?т??? ырааппыт театрыгар онноо?ор иккитэ-хаста сылдьыбыта, ?лэтигэр да борогууллуура аччаабыта. Сарсыарда Геленаны санаабытынан у?уктар, киэ?э кинини ?йд??б?т?нэн утуйар дьикти кэрдиис кэм кы?ал?ата суох о?о саа?ын дьоллоох-соргулаах к?ннэригэр маарынныыра. Ити эрээри кэнникинэн улам-улам кыыс ылбат-биэрбэт сы?ыана кыйахыыр буолбута, биирдэ итирэн баран «иккиттэн биирин б?г?н бы?аарыахха» диэн бугу?уйбут бэйэтэ эр хаанын ылынан Гелена?а тиийбитэ. Улаханнык ииристилэр бы?ыылаа?а, ы?ыы-ха?ыы баарын ?йд??р, дьиэтигэр хайдах тиийбитин ?йд??б?т. Сарсыарда т?б?т? хайа ыстаныах айылаах ыалдьан у?уктубута. Арай сып-сымна?ас илиилэр батта?ын имэрийэллэрэ, халта?атын атыппыта – ?рд?гэр Гелена н?р?йэн ытыы олороро.

– Хайа, Гелена? – уол кыы?ы илиититтэн харбаан эрдэ?инэ, кыыс илиитин куоттарбыта уонна уу-хаар баспыт хара?ынан олус хомойо, курутуйа кинини одууласпыта.

– Б?л??н тугу дьаабыламмыккын билэ?ин дуо?

Федор с?рэ?э ытырбахтаабыта:

– Суох…

– Истэххинэ ынырык да буолар эбиккин, эдьиийбин Капаны кырбаары тиисти?, «миигиттэн аты??а тахсыа? да, ?л?р??м», – дии-дии, миигин бы?а?ынан дугдуруйду?. Эдьиийим на?аа кыы?ырда, миигин бэйэбин да холдьо?уох курдук уордайда. Барыта эйигиттэн, атын сиргэ к??????б?н, онно ?лэлиэм…

Давыдов хайдах сатыырынан кыы?ы уоскута, аатта?а сатаабыта да – туох да тахсыбата?а, ый курдугунан Гелена Салды??а ?лэлии барбыт сура?а и?иллибитэ. Онтон ыла Федор кинини адьа?ын с?тэрбитэ, эмиэ арыгылаа?ын, ?лэ?э борогууллаа?ын хара к?ннэрэ са?аламмыттара…

К?н?ск? эбиэт кэмэ буолан, автобус «Сайсары» тохтобулугар, уулусса?а дьон элбээбит. Чехов уулуссатынаа?ы ас ма?а?ыыныгар киирии-тахсыы хойдубут, сэргэстэ?э арыгы атыылыыр ма?а?ыын иннигэр т?б?р??ннээбит т??рт-биэс уолу хара?ын кырыытынан к?р?-к?р?, Захар Захарович ма?а?ыыннар иннилэринэн ааста: «Итинник уолаттартан ки?и араа?ы к??т??н с?п. То?о к?н?стэри арыгылыылларый? Хонтуруолга ылан ?лэлиир, олорор миэстэлэринэн иитиини к????рд??ххэ наада этэ. Общественность туруннар, ?р гыныа баара дуо? Ол эрээри ээл-дээл дьон – уулусса?а ки?ини кырбыылларын к?рб?т?х курдук туттан аа?ааччылар, туох эмэ т?бэлтэ тахсыбыт сириттэн туо?у буолумаары буут быстарынан куотааччылар, оо, билигин да ?г?стэр! «Бэйэм ырбаахым эппэр чугас» диэн ?с хо?ооно этэринии олордохпутуна, буруйу о?орооччулар син биир баар буолуохтара…»

Хараарбыт эркиннэригэр холоотоххо, т?нн?ктэр кырааскалаах ыстаабаннара, араамалара ала-чуо к???р?р, уулусса диэки тимир сиэккэни тиирэ тардан о?о?уллубут хааччах и?игэр а?ыйах олордуу хахыйахтардаах дьиэ ту?аайыытыгар кэлэн силиэдэбэтэл тохтоото, хантайан ма?ан лиискэ суруллубут н??мэри к?рд?: «Бу эбит Хамсеев дьиэтэ. ?л?р?? иннинээ?и арыгылаа?ын миэстэтин ??рэтиэххэ наада, онон манна доппуруостуур ордук…»

Кэлииккэни аста, а?а?ас эбит. Олбуор и?игэр са?ааннаммыт мас, кыра дьиэ, антах, т?гэххэ – кэби?иилээх от, хотон к?ст?лл?р.

«Син тыа сиригэр курдук» диэн саныы-саныы Захар Захарович ы?ыллыбыт-то?уллубут маллаах-саллаах хара?а кыара?ас к??лэни аа?ан, ааны то?суйаары тарбахтарын токуччу тутан илиитин ?нд?т?н эрдэ?инэ, хал?ан бэйэтэ а?ылынна, тэтэркэй имнэрдээх, суон лаа?арыйбыт саас ортолоох дьахтар ???йд?:

– Кимиэхэ кэлли??

– Дорообо, – силиэдэбэтэл со?уйан мичээрдээбитин ?йд??б?кк? да хаалла. – Хамсеев баар дуо?

Дьахтар сымсатык к????к?с гынан, к??лэ?э баар буолла, ааны к?хс?нэн саба анньаат, дьэбир ба?айытык ыйытта:

– Киниэхэ туох наадалааххын?

– Мин силиэдэбэтэлбин, – Захар Захарович уолугун сиэбиттэн кы?ыл хахтаах киниискэни та?ааран к?рд?рд?. – Хамсеевтыын кэпсэтэр наадалаахпын.

Дьахтар сирэйэ-хара?а уларыйа т?стэ:

– Ээй, били, Биэткэ Дабыыдап дьыалатыгар буолла?а, мин ити тойо??о этэ сатаа: «Хаайыыттан тахсыбыт, и?ээччи ки?ини кытта бодору?ума», – диэн, истэр кэлиэ дуо, – суула?а сылдьан арыгылаа да арыгылаа. Ол туох аанньанан б?т???эй – ?н?р Дабыыдап дьахтары бы?а?ынан анньан ?л?рб?т диэн кэпсээн эрэллэрэ, – бокуойа суох кута-кута, дьахтар ааны сэгэтэн ха?ыытаата. – Хамсыайап! Хамсыайап! Аны милииссийэттэн эйигин силиэстийэлии кэллилэр, ата?ым Хамсыайап, Дабыыдаптыын арыгылыы оонньуу сылдьыбыты? о?ус буолла?а. Чэ, тойон, сытыа? дуо, тур. Онтон эн, табаарыс силиэдэбэтэл, киир. Дьиэ-уот м?лт?х, ол би?игинньиктэр икки?ин т?р??т?хп?т?нэ таас дьиэлэнии?ибит бы?ыылаах…

Аан дойду аатырбыт араас боксердарын сурунаалтан кырыллыбыт ??н??х мэтириэттэрин, охсу?а, охто сытар т?гэннэрин бы?ан лабах курдук сы?ыарыллыбыт эркинин анныгар тиийэн, Элиэнэп остуолга олордо, кэннин хайы?а-хайы?а, ону к?р?н хантаары?наата:

– Бу боксаны интэриэ?иргиир ким баарый? Уолгут дуу?

– Эс, суох. Хамсыайап тойон, – диэтэ онуоха дьахтар. – Бытыгын бы?а ?кт??р диэри ?йд?мм?т, ити охсу?ууларынан иирэн бараары гынар. Сорох к?н, тэлэбиисэргэ ити охсу?ууларын к?рд?рд?хт?р?нэ, т??ннэри олорор, ки?ини да утутар суох – ы?ыыта-ха?ыыта, с???р?-махтайара диибин диэн. Миэхэ былаа?ы биэрдэллэр, тэлэбиисэринэн к?рд?р??хтээ?эр буолуох, ити охсу?ууларын отой бобон кэби?иэм этэ. Уонна дьэ ыччаттарбыт охсу?аллар, иирсэллэр-баайсаллар диэхтэрэ, бэйэлэрэ ??рэтэ-??рэтэлэр…

«К?л?б?рэтэн т??эн, са?аран баран т?нн??р диэбит т??тэлэрэ бы?ыылааххын» дии санаата Элиэнэп.

Т?гэх хостон Стивенсон боксер уру?уйдаах футболканы тиирэ кэппит, батта?а кырымахтанан эрэр киппэ ки?и тахсыбытыгар, Хамсеев буолла?а диэн сэрэйдэ: «бокс диэн баран муннукка ытаабыт ки?и эбит, бэл, кэтэ сылдьар та?астыын бокса?а сы?ыаннаах…»

Элиэнэп дьиэлээх ки?и мастыы кытаанах кэтит баппа?айын тутта: «боксаны сэ?ээриэххин сэ?ээрэр ки?и эбиккин ээ» диэн толкуй кыламнаан ааста.

– Элиэнэп, силиэдэбэтэлбин…

– Хамсеев…

– Мин туох дьыала?а кэлбиппин сэрэйэр буолуохтааххын. Эн ыалы? уонна алтынньы отут биирис к?н?гэр киэ?э бииргэ а?аабыт ки?и? Давыдов ки?ини ?л?р??гэ буруйданар, онон та?ын уонна билигин Давыдов дьиэтигэр тахсыахха, кэпсэтиэхпит…

– Ычча да, онно, оттуллубакка турар то? ха?аа дьиэ?э, то?о та?ыстыбыт, манна кэпсэппэккэ, итиэннэ ол дьиэ?итин дьэ?дьийэн баран, милииссийэлэр бэчээттээн барбыттара…

«Манна эн с?г?н доппуруостатары? биллибэт» диэн Элиэнэп санаата, итиэннэ дьахтар умайыктанарын истибэтэх курдук дьиэлээ?и тиэтэттэ:

– Чэ, тахсыахха…

Аан диэки баран эрдэ?инэ, дьахтар кэнниттэн баты?ан и?эн, албынна?ардыы са?ара хаалла:

– Табаарыс силиэдэбэтэл, ити эрээри бу дьыала?а мин о?онньорум чооруос тумсун да са?а кыттыга?а суох, кини сытар ына?ы туруорбат сымна?ас му?наах ээ, ол к?н ки?ини кытта охсу?уохтаа?ар буолуох, букатын ата?ар нэ?иилэ уйуттар ?л?р итирик ки?и кэлбитэ… Анараа Дабыыдап да уол илэтигэр к?н?, сайа?ас майгылаах о?о ээ, итирдэ?инэ иирэн эрдэ?э. Оо, аат а?а, хас-хас хаарыан бэйэлээхтэри умса уура?ын…

Ыаллыылар олбуор хапта?ынын к?т?р? тардан бы?а сылдьы?аллар эбит. Давыдов дьиэтин ааныгар бэчээти силиэдэбэтэл тарба?ын т?б?т?нэн бигээтэ, онтон то?о тарта. К?л???? а?ан и?ирдьэ киирдилэр, уорастыйбыт салгын дьар гына охсулунна. Дьиэ ортотугар хапта?ын быы?ы а?аардаан улахан халаа?ка о?охтоох, ол илин ?тт? а?ыыр сир, кэннэ – утуйар хос эбит. Куукуна?а а?аар ата?а туллан эрки??э сы?ыары анньыллыбыт дьоодьойбут остуол ?рд?гэр, т?гэх хоско утуйар та?ас т?б?т?гэр ч?м?чч? хомуллубут оронун анныгар – кураанах бытыылкалар.

Дьиэ дьыбарсыйбыта с?рдээх, кырдьык, ки?и у?уннук тулуйан олоруо суох…

– Эн боксаны сэ?ээрэр бы?ыылааххын, ээ? – Захар Захарович куукуна?а киирэн, санныгар саба быра?ыммыт истээх сонун кичэйэ-кичэйэ б?р?нэ тардынар.

Ки?итэ боппуруос со?уччута бэрдиттэн мух-мах буолла, онтон:

– Ээ, – диэтэ.

– Мин эмиэ эдэрбэр таптыырым. Республика?а уолаттарга киирэн оонньоон турардаахпын – оскуола?а сылдьан.

– Ээй, – Хамсеев сирэйэ-хара?а сэргэхсийэргэ дылы буолла. – Ха?ыс разрядтаах этигиний?

– Бастакы. Эн оонньууру? дуо?

– Ханнык эмэтик, би?иги са?ана сайдыы да суо?а бэрдэ, ?гэннээн ???с разряды толороллоро…

– Оннук буолумуна. Дьэ, дьыалабытыгар киириэххэ, эн миэхэ, ба?аалыста, алтынньы 31 к?н?гэр Давыдовтыын хайдах а?аабыккын, тугу кэпсэппиккин си?илии кэпсээ эрэ.

Хамсеев таптыыр боппуруо?уттан курус кэпсэтиигэ т?нн?н ?р? тыынна уонна Давыдов силиэстийэ?э к?рд?рб?т?н ??т-?кч? кэпсээтэ.

– Александрова киниэхэ урут сылдьарын билэри? дуо?

– Суох.

– Кинини ити к?н аан ма?най к?рд???? дии?

– Ээ.

– Александровалаах Давыдов кыы?ырсар этилэр дуо? Уопсайынан, тугу кэпсэппиттэрэй, си?илии сэ?эргээ.

– Кыы?ырсыы суо?а. Кини кэлбитигэр Федька… ээй… Давыдов кыбыстыбыт курдуга, «ха?ан кэлли??» диирэ. Кыыс ха?ан эрэ диэбитэ да, ?йд??б?пп?н. Мин ыалдьыкка диэн арыгы куппутум, ону охсу?уннарбыта эрээри, испэтэ?э. Онтон кинилэр барбыттара, мин дьиэбэр тахсыбытым.

– Т????? этэй?

– ?йд??б?пп?н.

– Уонна тугу кэпсэппиккитий?

– Умнубуппун, итирик этим.

– Давыдов дьиэтигэр ханнык бы?ахтардаа?ын билэ?ин дуо?

– Килиэп бы?а?а баара, хара уктаах. Ээ, уонна саха бы?а?а, дойдум ааттаах уу?а охсубута диэн кэпсиир буолара.

– Александрованы атаарарыгар Давыдов бы?ах уктубутун к?рб?т???? дуо?

– Эс, суох, то?о уктуой? Автобус тохтобулугар диэри эрэ атаарбыт буолуохтаах.

– То?о инньэ диигин.

– Бинсээгинэн эрэ барбыта, миигин ?сс? «кэлиэм, к??т» диэбитэ да, эмээхсиммиттэн куттанан…

«Кырдьык да, т????? тар?аспыттарын Хамсеев кэргэниттэн ыйытыахха баар». Силиэдэбэтэл т?гэх хо?у ???йд?, орон ?рд?гэр сурунаал ойуута – Мона Лиза элэктиирдии мичээрдии олорор: «?л?р??хс?т? мин билэбин, эн булуо суоххун, булуо суоххун» диирдии.

Элиэнэп к?хс?н этиттэ, ки?итигэр т?тт?р? эргилиннэ уонна дьаадьайбыт остуолу ыйда:

– Бу остуолга а?аатаххыт дии?

– Ээ.

– Александрова кэлбитин кэннэ ким эмэ т?гэх хоско киирэ сылдьыбыта дуо?

– ?йд??б?пп?н, араа?а, суох. Бэйэм чаа?ым киирбэтэ?им.

– Давыдов ата?ын та?а?а туох этэй?

– Хайдах?

– Оттон тугу кэтэ сылдьарай – хааты?ка дуу, бачыы?ка дуу?

– Ээ, – Хамсеев ?йд?? сатаан с????н т?рдэ?иннэрдэ. – Ээй, ?йд??т?м, истээх кирзовай саппыкылаах этэ.

– Э?иги охсуспатаххыт дуо?

– Кимниин? – Хамсеев со?уйан ?р? к?р? т?стэ.

– Давыдовтыын.

– Би?иги? Федькалыын?! Аньыы да?аны.

– Табаары?ы? саппыкыта ол к?н хаан буолбут этэ.

– Аа! – Хамсеев со?уччу са?а аллайда, оройун «лас» гына охсуммутунан ?нд?с гынна. – Ону этэр эбиккин дии! Табаарыс силиэдэбэтэл, биири к?т?пп?пп?н – Федька… ?м… Давыдов арыгы ыларыгар охсу?ан кэлбитэ. «Анаша Чернай уочаракка бы?а киирээри гынна уонна миэхэ киэптээтэ, ма?а?ыын иннигэр уолаттарынаан к?м?л??р? о?остубуттара да, Анашаны муннун то?о о?устум уонна куоттум» диэбитэ.

– Кимий ол – Анаша Чернай?

– Черноградскай Ананий, мантан чугас – Софронов уулусса?а олорор.

Элиэнэп о?олор оонньуулларын санаата – кинилэр кистээбиттэрин булаары чуга?аттаххына, «сылаас! сылаас!» диэччилэр. Бу сырыыга оннук сылааска тиийдэ бадахтаах…

– Чэ, с?п, Хамсеев, наада буолларгын эрэ, эйигин ы?ыртарыахпыт. Б?г?н манан кэпсэтэн б?тт?б?т. Бэйи, мин эн эмээхси??иттэн ыйытала?ардаахпын…

Та?ырдьа та?ыстылар, уорааннаах дьиэ и?игэр холоотоххо, ?сс? арыый ичигэскэ дылы. Т?тт?р? хаамсан олбуор алдьаммытыгар н?р?йэн и?эн, Элиэнэп ыйытта:

– Эмээхсини? бу а?а?а?ы хапта?ынынан то?о?олоон, куобах оро?унуу тэпсибит ыллыккытын б??лээбэт дуо?