Егор Неймохов "Сайсары күөлгэ түбэлтэ"

Сайсары к??лгэ т?бэлтэ
Егор Петрович Неймохов

Эдэр силиэдэбэтэл дьаны?ан туран бутуурдаах дьыаланы арыйарын ту?унан аа?ааччы бол?омтотун тардардыы дэтэктиип жанрынан суруллубут сэ?э??э ойууланар. Киирии тылы айымньы с?р?н геройун прототиба – юстиция генерал-майора Макар Яковлев суруйбута кэрэхсэбиллээх.

Егор Неймохов

Сайсары к??лгэ т?бэлтэ

Табыллыбатах к?н

Таксист Назар Давидян хара сарсыардаттан табыллыбатах к?нэ ??ннэ. Гаражка кэлэн, массыынатын са?ардыы к?р?нэн эрдэ?инэ, диспетчерскэйгэ ы?ырбыттара. Куруук кинини эйэ?эстик, ??рэ-к?т? к?рс?р диспетчер Светлана б?г?н тимир-тамыр курдугун тута бэлиэтээтэ, дорообото-дыраастыйа суох, кини кыайан тиийбэтэх аадыры?ын квитанциятын ???л?тээт, бы?а бааччы: «Бэ?э?ээ эйиэхэ бэриллибит 6-с сакаа?ы то?о толорботу?? Пассажир кэлэн ??сэ сылдьар, «такси тиийбэтэ, онон с?м?л??ттэн хааллым» диир». Назар Хаты? ?рэх даачатыгар пассажирдары илдьибитин, онно к?л???т? тэстэн уларытаары мучумаанна?ан хойутаабытын э?ин бы?аарыах буолбута да, диспетчер хайыы-?йэ атын суоппарга хайы?ан и?эн ки?инэйбитэ: «Пассажиргын кытта бэйэ? бы?аарыс…»

Назар таксопарка олбуоруттан, туохтан эрэ куотардыы, т?ргэнник сырылатан тахсыбыта, модун «Волгата» хас биирдии хамсаныытын имигэстик истэриттэн, б?л??н т?сп?т хаар сып-сырдыгынан, ып-ыраа?ынан туналыйарыттан дьэ арыый сэргэхсийэ бы?ыытыйда, бэл, бу чэбдик салгыны э?ирийээри, аанын сэгэттэ – кутулла т?сп?т салгыны и?сэлээхтик ыймахтаата, онтон сабан «лип» гыннарда. Ханныгын да и?ин, бэ?э?ээ сыыстарда – ха?ан да ки?и ба?атын ханнарыа суох хачыгырас харчы ымсыыта иэдэттэ. Билигин, дьэ, ити баар… Аны хаалбыт пассажир с?м?л??ккэ борогуонун т?л?тт?р??хтэрэ, т?л?тт?р?лл?р? да эрэбил. Республика и?игэр к?т??чч? буолла?ына, син да этэ, арай co?ypyy барыахтаах ки?и буоллун? Оччо?о, дьэ, иэдээн. Бэйэтэ балтараа м????х…

Давидян бэ?э?ээ сарсыарда эрдэ куорат иччитэхсийбит киин уулуссаларынан айаннаан и?эрин ?йд??т?. Орджоникидзе болуоссатыгар такси тохтобулугар икки уолу кытта икки кыыс тураллара, бэрт эрдэттэн далбаатаспыттара. Хара тирии сонноох кыыс икки илиитин бокуойа суох сапсыйа-сапсыйа, омунугар, адьас уулусса?а с??рэн тахсыбыта. Aaha барыах курдук санаалаа?а да, туох имнэммитэ буолла, кыы?ы аттынан к?т?тэн и?эн, то?о туормастаабытын бэйэтэ да ?йд??б?т???. Тута т?рд??н саба сырсан кэлэн, аны куотуо диэбиттии, и?ирдьэ олорунан кэбиспиттэрэ. Салон и?э сонно к?рд??х са?аны сэргэ духуу, арыгы сытынан туолбута.

– Шеф, Хаты? ?рэх даачатыгар, – диэбитэ кинини кытта сэргэстэ?э олорбут кы?ыл сирэйдээх багдаллыбыт уол. – Ата?астыахпыт cyo?a…

Массыына?а ыга олорбут дьону холдьохсон да ту?а тахсыа суо?ун ?йд??н, итиэннэ кыргыттардаах сылдьар уолаттар ?б? дэлэйдик ыскайдыылларын билэр да буолан, Назар тугу да хардарбакка, таксины т?тт?р? эргитэн, болуоссаты кыйа тэптэрбитэ.

Пааралар, кырдьык, «ата?астаабат» гына т?л??б?ттэрэ, ол кэнниттэн хаарга орохочуйар ыллык суолунан хаамса турбуттара.

Т?нн?н истэ?инэ, массыыната и?нэс гыммыта, биир баллонун тыына тахсан хаалбыт этэ. Назар соччо уолу?уйбакка саппаас к?л???т?н та?аарбыта уонна, багажник и?ин одууласпахтаат, ca?a аллайбыта: домкратын бэ?э?ээ Семка Сарычев уларсыбыта уонна т?н?ннэрбэтэх, бэйэтэ да умнан, т?тт?р? к?рд??б?т?х. Т??ннэри к??лэйдиир пааралары, Семка Сарычевы, массыынатын ??хсэ-??хсэ, ки?итэ-с????тэ мэлийбит даача суолугар бэрт у?уннук сыраласпыта. Тэйиччи ыал олбуоруттан у?ун т????, ыарык, сыттык э?ин мастары а?алтаан к?л???т?н уларытан олордуор диэри 6-с сакаа?ын бириэмэтэ ааспыта. Ол да ?рд?нэн Назарга, барбах да буоллар, эрэл кыыма кыламныыра – ба?ар, пассажир атын тугу эмэ булан порка киирбитэ буолуо диэн. Онтуката ханна баарый… «Табыллыбатах наар аанньа» диэбиккэ дылы, бэ?э?ээ киэ?э аны кэргэнэ: «Дьон бары ?ч?гэй кыбартыыралаахтар, би?иэхэ эрэ суох, эр ки?и бyoлaaxтaa??ын, к?л??кк?н…» – диэн бы?а сулуйан та?ыста?а ???. «Дьиэлэниэхпит-дьиэлэниэхпит, кыратык к??тэ т?с, билигин да ку?а?аннык олорор ???б??т, онноо?ор бэйэбит «Волгалаахпыт» дии», – диэн кэргэнин ?сс? эбии сэтэрдибитэ: «Эн «Волга?ар», бука, олорбоппут буолуо, сайын элээмэтигэр биирдэ эмэ массыыналанан ачыа?ырар аата, ол бензинэ, саппаас чаа?а хас да ты?ыынчаны мэ?иэ?иннэ ини…» – кыы?ыран, кутуох-симиэх курдук буолан эрдэ?инэ, Назар сонун харбаат, та?ырдьа ыстанан куоппута. Тотон ?л?н ол-бу буолан эрдэ?ин. ?сс? «Волга» сириилээх-талыылаах. Ма?най холбо?оллоругар холоон да хотууска этэ, биир эрэ уларыттар дьууппалаа?а. Билигин са?ынньах ???э са?ынньах, би?илэх ???э би?илэх, бэргэ?э ???э бэргэ?э. Ол тухары хара?а туолбата. Аны кыбартыыраны баар гына охсуохтаах ???б?н. Пушкин остуоруйатын эмээхсинигэр дылы…

Назар т?р??б?т сиригэр, к?ннээх Армениятыгар, кэли??и кэм?э т??ээн сотору-сотору тиийэр буолла. То?о эрэ уонна наар биир хартыынаны – хайалартан туман к?т?н эрэрин, ула?ата-туората биллибэт Севан у?уоруттан к?н к?л?м?рд?? ойон эрэрин уонна к??лгэ т??ээри кубалар кылба?на?а дайалларын к?р?р. Оттон ону барытын до?у?уоллуу таас хайалар хаардаах чыпчаалларыттан, улуу к??л ????ттэн эр ки?и к??стээх куола?ынан ыллыыра э?силлэр. Назар у?угунна?ын ахсын: «Чэ, аны биир сыл эрэ ?лэлии?ибин, ол кэннэ дойдубар барыам», – дии саныыр эрээри, к?нтэн к?н уруккутунуу аастар аа?ан и?эр. Биир эмэ чугас айма?а да билигин Армения?а суох. Ийэлээх а?ата сэрии кэнниттэн утуу-субуу ?лб?ттэрэ. Убайа Сурен сэриигэ ы?ырыллан барыа?ыттан ситэ сыл а?аара aaha илигинэ «сура?а суох с?ттэ» диэн биллэрии кэлбитэ. Назар, кырдьыга, сэрии б?ттэ?ин утаа убайым тиийэн кэлиэ диэн эрэнэр да этэ… К?н-дьыл субуру?ан бар да бар, оттон Сурен суо?ун курдук суох. Назар кэлин эрэ убайа ?йэ-саас тухары ханна эрэ кыргыс толоонугар хаалбытыгар итэ?эйдэ… Убайа сэриигэ барарыгар сэттэтигэр сылдьар, ол и?ин кинини ?д?к-бадык ?йд??р, сулардыы бытыктаах хара ки?и ?р?тэ анньыалыыра т??л-бит курдук. Сурен баара буоллар, билигин ытык кырдьа?астар кирбиилэригэр чуга?аабыт дьо?ун-мааны ки?и буолуох этэ…

Давидян хобдох ?йд?б?ллэри кыйдаары сирэйин-хара?ын ньуххаммахтаата: «Бэйи, атыны саныахха. Б?г?н ха?ыс чыы?ыланый? Сэтинньи 1 к?нэ. Сотору – быраа?ынньык. Дьу?уурустуба?а быраа?ынньык к?н хайдах т?бэ?эрэ буолла. Бээрэ, пассажирбар тиийэн туох диибин? Арай дьиэ?ин булбакка муна сырыттым диэтэххэ? Аадыры?ын к?р??ххэ, мунаах со?ус дьиэ буолла?ына, инньэ диэн баайсан к?р??ххэ дуу…» Таксист иннигэр анньыбыт, били, диспетчертэн ылбыт кумаа?ытын тэнитэн: «Депутатскай уулуссата… Оо, Сайсары т?гэ?э эбит… Ол эрээри, 14-с кыбартыыра диэнинэн сылыктаатахха, икки этээстээх дьиэ буолуохтаах, адьас уулусса кытыытыгар, н??мэрэ ырылыйан турар буолуохтаах. Оччо?о муннум диир кыах суох…»

Такси Белинскэй уулуссанан Aппa ?рд?гэр тиийдэ уонна университет кылаабынай куорпу?ун иннинэн Радиоцентр диэки сылыбырайда: «Чэ, улахан иэдээн буолбатах, му? у?укка тиийдэххэ, балтараа м?????? да т?л?н?лл??, ону, таптахха, биир-икки к?н и?игэр «чэйдииргэ» бэриллэр харчынан сабыахха с?п… Билигин уоскуйуохха, барыта ?ч?гэй буолуо…»

Тэйиччи ипподром к???ннэ, Сайсары к??л ?рд?нэн элээрдэн и?эн, суол ойо?о?уттан, хантан кэлбиттэрэ биллибэккэ, со?отохто массыына иннигэр ?с-т??рт o?o баар буола т?сп?ттэригэр, арыычча туормастаата. Педалын туох баарынан ?ктээбитигэр ки?и куйахатын к??рдэр тыас кыычыгыраата, му?унан испит массыына тирэ?ин булбакка халтары?наан, суол кытыытынаа?ы то?уу хаарга анньыллан тохтоото. Давидян уордайан, б?г???? туох баар кы?ыытын-абатын бу орой мэниктэргэ тo?o с??к??р ба?алаах массыынатын тэлэйэ анньарын кытта, о?олор киниэхэ саба сырсан кэллилэр, долгуйан былдьасы?а-былдьасы?а са?ардылар:

– Дьээдьэ, дьээдьэ…

– Милииссийэ?э барыаххайы?…

– Итиннэ т??тэни ?л?рб?ттэр…

Давидян о?олор тылларыттан со?отохто уостан, бэл, хайдах эрэ т?лэс-балас буолла, «утуйа сылдьабын дуу, тугуй» диэн кымаахтаныан ба?арда, ити гынан баран, о?олор сирэйдэрэ-харахтара турбутун к?р?н са?арда.

– Ол ханна баарый т??тэ?

– Итиннэ… – силигилии ??нэн баран хагдарыйбыт хойуу хомус ????н диэки ыйдылар. Назар массыынатыттан тэйэн, ыйбыт сирдэрин диэки барда. Бу о?олор тугу-тугу этэллэрий? Ама, кырдьык ????… Сэрэниин-сэрэнэн ?ктэнэн хомус кумаламмыт сирин ???йд? уонна сымы?а?ын бы?а ытырда – илиитин с??рг?т?к быластаан эдэркээн дьахтар иттэни сытар. Т????гэр баар кытархайы ма?ан та?а?ынан саба бырахпыт курдук. ?сс? бол?ойон к?рд?, кы?ыл ??н???? – тэрэпиискэ буолбатах, хаан халыйбыта то?мута эбит. Давидян кэннинэн чугуру?наан и?эн с??рэр-хаамар икки ардынан массыынатыгар барда, о?олору б?лг?ннэриттэн харбаталаан массыына?а анньыталаата:

– Киири?, т?ргэнник, – к??мэйэ титирэс, кэ?иэ?ирэн хаалбыт курдук. «?л?р??хс?ттэр чугас кэтээн сытар буоллуннар, т?ргэнник, т?ргэнник, милииссийэ?э…» – сытыытык кыламныыр санаа чыбыр?аччы кэйиэлиир.

«Волга» хо?нон, орулуу т??ээт, му? кыраайынан иннин хоту ыстанна.

Со?уччу сорудах

Силиэдэбэтэл Захар Захарович Элиэнэп прокуратура дьиэтин туруору кирилиэ?инэн аллара т??эн и?эн, аа??а сы?ыарыллыбыт биллэриини к?р?н а?арда: «Арба да, сарсын субуотунньук этэ дуу, бэйи, даачабар тахсан бараан истээх соммун а?аллахпына сатаныы?ы, – дии санаата уонна ча?ытын к?рд?. – Алтаны аа?ан эрэр, Марианна ?лэтиттэн кэлэрэ ?сс? чаас курдук баар, онуоха диэри эргийиэхпин с?п эбит…» – халта? сонун тимэхтэнэ-тимэхтэнэ, тахсар aa??a чуга?аан эрдэ?инэ:

– Захар Захарович! – диэн кэнниттэн ы?ырбыттарыгар эргилиннэ – прокурор к?м?л????чч?тэ Мальцев кирилиэс биттэ?иттэн туту?ан тиэтэйэ-саарайа т??эн эрэр. – Захар Захарович, хайа, бэ?э?ээ??и партиябытын ситэрбэппит дуо, мин дьиэбэр ырытан, хотор барыйааны буллум дуу дии сылдьабын.

– Оо, б?г?н бириэмэм кэмчи ээ, билигин даачабар бара сылдьыахтаахпын, – Элиэнэп то?о эрэ эмиэ ча?ытын к?р?ннэ итиэннэ мичээрдээтэ. – Чэ, сарсы??а диэри к???р??ххэ, тайм-аут ыларбын к???ллээ.

Мальцев к?ллэ, сапсыйан кэбистэ:

– С?б?лэ?эбин, бачча хойут ол то?о даачалааты??

– Сарсы??ы субуотунньукка кэтэр та?ас-сап ылыныа этим.

– Аа, чэ, сарсы??а диэри.

– Пока, – Захар Захарович у?а илиитин к??рэс гыннарда уонна кытаанах куру?уналардаах ааны сэгэтэн та?ырдьа атыллаата.

Тымныйбыт xapa?a уулусса?а электричество лаампаларын уоттара сандаарсаллар. «Быраа?ынньык кэнниттэн массыынаны туруоруллуо, ыал гараа?ын к??нт??р сатаммат» – Элиэнэп дипломат-суумкатын кыбынан, филиал иннинээ?и уулуссаны туораан «Север» ресторан кэтэ?эр олбуор и?игэр киирдэ. Ха?ан эрэ, ма?най бу проспекка хастыы да этээстээх дьиэлэр тутуллалларын са?ана о?о?уллубут уонча тус-туспа хостоох, намы?ах эрээри у?ун таас гараж биир аанын тэлэччи аста. «Запороже?а» к?л???? эрийэ тутарын кытта собуоттанан бирилээтэ. Аргыый а?ай кэннинэн астаран та?ыста, гараж аанын хатаата итиэннэ проспектан Петровскай уулуссатыгар салайан айаннаан сирилэттэ. Хаты? Ypэx, Сэргэлээх даачаларыгар миэстэ ордубакка, аны Б?л?? суолунан сири биэрэр буолбуттара.

Захар Захарович силиэдэбэтэл буолбута ыраатта да, баччаа??а диэри даача?а эрэ кы?аллыбат этэ, кэмниэ кэнэ?эс Б?л?? суолугар даачаланан эрэр. Кырдьык, сайын ?лэлээн, дэлби сылайан баран, быылынан-буорунан, таас дьиэ сырал?ана ???р?к куйаа?ынан ки?ини ыксатар куораттан уу чуумпу тыа быы?ыгар, чэбдик салгы??а ?ктэнэр дьикти ?ч?гэй буолар эбит… Бэл, бу кэм?э, сэтинньи ый ??ннэр да, Элиэнэп даачатыгар тахса сылдьарын, та?ырдьаа??ы куукуна о?о?ун тигинэччи оттон баран, ол иннигэр ону-маны толкуйдуу олорорун олус с?б?л??р. Оччо?о кыра эрдэ?инэ а?атынаан оттуулларыгар былыргы ?т?хх? киирэн уот оттоллорун, а?атын хоонньугар, ула?а сытан, хара?а муннуктары куттана одуула?арын ?йд??н кэлэр. Ыас хара?аттан туох эрэ сибиэ?нээн-сарбы?наан тахсан эрэр курдуга, онтон дьиксинэн т??р?ллэн, а?атын кэтит к?хс?гэр т?б?т?н кистии анньан, суор?ан анныгар тиритиэ?инэн тиритэн кирийэн сытара.

Аны санаатахха, а?ата хорсун ки?и эбит – к?????? ытыс та?ынар ыас хара?а?а со?ото?ун сылдьарыттан, ол-бу иччилээх-абаа?ылаах диэбит ?т?хт?рг?, дьиэлэргэ хоноруттан адьас кы?аллыбат этэ.

Сорох кырдьа?астар, бэл, а?атын ?л??т?н ол-бу иччилэргэ, абаа?ыларга к?т?р??хт?? са?араллара да, кини оччоттон итэ?эйбэтэ. Оо, ол дьулаан к?н… Хойукка диэри т??н т??ээн ол к???э тиийэн хаалан бэрт эрэйи к?р?н, баттатан у?уктара. Ол к?н… Кини, оччолорго уончалаах эрэ уолчаан, от мунньа сылдьыбыта, а?ата элгээ??э ?пп?т илимнэрин к?р? хаалбыта. Кини биир субууну о?орон б?тэн эрдэ?инэ, элгээн диэки дьон кэпсэтэн к?лл?г?рэ?эргэ дылы гыммыта, онтон: «Ааа-аа-аа-а!!» – диэн ынырыктаах ха?ыы и?иллибитэ уонна уу чуумпу б?р??кээбитэ.

Уол ити алдьархай ха?ыыттан эт-этэ б?т?нн?? саласпыта, кыраабылын ыраах элитээт, му? кыраайынан к??лгэ ыстаммыта, лабаалар сирэйин сытыытык бы?а охсоллоругар, д?л????н хатыылара ыарыылаахтык тэ?итэ кэйэллэригэр кы?аллыбакка с??рэн ма?ыйбыта, сыыр ?рд?гэр кэлэн эппэ?нии турбута – к??л ортотугар умса эргийбит тыы устан дыгда?ныыра уонна ким да суох этэ…

– А?аа… – а?ылыырын кыатана сатыы-сатыы, нэ?иилэ т?л? биэрбитэ, онтон т?тт?р? с??рб?тэ, хара?ын уутун харытын сыы?ынан ха?ыйа-ха?ыйа, а?ылыырыттан а?ыйан эрэр агдакатын и?иттэн биир эрэ тылы этэн кыыкыныы-кыыкыныы, с??рэн му?наммыта: «А?аа… А?аа-а… А?аа-аа-аа…»

Захар Захарович ???э тыынан кэбиспитэ. Ол к?н нэ?илиэгин дьоно кэлэннэр, к??л? му?халаан а?атын булан та?аарбыттара, т?б?т?гэр баастаах этэ, ону ууга т??эригэр уу анныгар маска охсулунна?а диэн бы?аарбыттара. Оо, билигин эбитэ буоллар… Кытылга, бука, туох эмэ суол-иис хаалбыта буолуо ээ – ону итинниккэ т?бэ?э илик дьон омуннанан ??мэхтэ?эн кэлэн, барытын ?лт? тэпсэн кэбиспиттэрэ. Сарсыныгар оройуон кииниттэн кэлбит милииссийэ ?лэ?итэ сельсовет бэрэссэдээтэлэ о?орбут т?м?г?н кытта с?б?лэспитэ: «Балыктыы сырытта?ына, тыыта т??рэ эргийбит…»

Санаатыгар буолан, фара уотун сырдыгар суол кытыытыгар ГАИ инспектора эриэн ма?ынан далбаатыы турарын дьэ ?йд??н к?рд?: «Чочур Мураан анныгар кэлэн эрэр эбиппин, ГАИ по?а, то?о тохтоттохторой?»

Элиэнэп мунаахсыйда, массыынатын бытаарта. Сайын даачаттан и?эр чаа?ынай массыыналаахтары харса суох тохтотон бэрэбиэркэлиир буолаллара – арыгы испит дуу, суох дуу, массыынатын туруга хайда?ый…

Старшина эбит, чуга?аан кэлэн чиэс биэрдэ:

– Бырастыы гыны?, силиэдэбэтэл Захар Захарович Элиэнэпкин дуо? Ба?аалыста, би?иги вагончикпытыгар киир, силиэстийэ управлениетын начаалынньыга Хомподоев эйигин собуоннаатын диэбитэ.

Элиэнэп дьиибэргээтэ: «Биир чаас анараа ?тт?гэр к?рс?б?пп?т дии, ол икки ардыгар туох су?ал дьыалата к???ннэ?эй…» Старшинаны баты?ан вагончикка киирдэ, рация аттыгар олорор младшай сержант формалаах кыыстыын кэ?ис гынан дорооболосто.

– Бу – силиэдэбэтэл Элиэнэп, Хомподоевы холбоо эрэ, – диэтэ старшина кыыска.

– Хомподоев истэр, – бэркэ билэр куола?а дуора?ыйбытыгар, Захар Захарович ыйытардыы старшинаны к?рд?, анараа??ыта, рация диэки кы?нах гынаат, сипсийдэ: «Са?ар…»

– Бу мин, Элиэнэппин, миэхэ наадыйды? дуо?

– Оо, Захар Захарович, мунньахтаары эйигин кэтэ?э олоробут, биир дьыаланы эйиэхэ биэриэхтээхпин, маа?ын к?рс?рб?р этиэх буола олорон та?ыччы умнан кэбиспиппин, сарсын бэйэм командировка?а к?т?б?н, сибилигин кэл. Дьиэ?эр т?л?п??нн?? сатыы олорбутум, хата, даачалаабыккын Мальцевтан истэн… Чэ, к??тэбин…

– С?п, сотору тиийиэм…

Силиэстийэ управлениетын начаалынньыга Хомподоев хо?уттан к??-дьаа кэпсэтэ-кэпсэтэ та?ыстылар, прокуратура?а ?р кэм?э силиэдэбэтэлинэн ?лэлиир Харлампьевич о?онньор Захар Захарови?ы баты?ан кини кабинетыгар кииристэ:

– Сахаар, – диэтэ кини, ?гэ?инэн, сахалыы унаарытан. – Ма?найгы силиэстийэ т?м?гэ, ?л?р??хс?т? була охсуу т?ргэнэ, кэбэ?э?э с?рдээх. Итинниги саарба?алыыр ба?айы. Маннык т?гэ??э ?р?? сэрэхтээхтик, итэ?эйэр-итэ?эйбэт иккэрдинэн сы?ыанна?ар куолу, – о?онньор эдэр силиэдэбэтэл тулуйбатах-тэ?ийбэтэх бы?ыынан кэ?и?ниирин к?р?н эбэн биэрдэ. – Итини бэйэ? да бэркэ билэри? чахчы, мин уруккута ??рэппит о?ом буоларгынан эрэ этэбин. Бастакы силиэстийэ олус к?т?мэхтик о?о?уллубут. ?л?р??хс?т? тута буллубут диэн уоскуйан хаалбыттар. Дьи?эр, мунаах ыйытыылар элбэхтэр. Давыдов то?о, туох соруктаах итиччэ т??н Александровалыын Сайсары к??л?гэр кэллэ? Кинилэрдиин ким эмэ сылдьыспыта дуо? Хаар т??н? бы?а т??эр. Суолу-ии?и симэлиппит диэн бы?аарыы астыга суох. Сахаар, эн бэ?ис автобус суоппардарын кытта кэпсэт, ?л?р?? автобус ти?эх тохтобулуттан соччо ыраа?а суох ээ. Ба?ар, ким эмэ Александрованы эрдэ к?рб?тэ буолуо. Бириэмэ?ин ?йд?? – судмедэксперт бы?аарыытынан, Александрова бастакы чыы?ыла ??нэр т??н?гэр с??рбэ ?с чаастан икки чаас и?игэр ?лб?т, ол аата автобус сырыыта б?тэрин са?ана. Ити кэм?э дьон автобуска бэрт сэдэх буолааччы. Онон суоппар кинини эбэтэр Давыдовы ?йд??н с?п. Икки?инэн, Хомподоев с?пк? этэр. К??л чуга?ыгар Александрова билэр дьонноо?о буолаарай, ону чуолкайдаа.

Захар Захарович биир-икки тылынан бы?ыта охсон хардара-хардара, с?б?лэ?эрин ?йд?т?н кэ?илдьийэ олордо. Харлампьевич тахсыбытын кэннэ Элиэнэп сейфэттэн паапканы ылла. Харлампьевич – итинник ки?и, бэрт биллэр суоллары да хат-хат лэбэйэрин, бы?аара сатыырын с?б?л??р. Ол эрээри ?ч?гэйи эрэ ба?аран с?бэлииргэ кы?аллан эрдэ?э…

Иннигэр уурбут паапкатын чуга?ата тарта, дьыаланы арыйталаан ?рд?нэн-аннынан к?рд?. «Александрова Гелена Семеновна, 1953 с. т?р??х, Салдыннаа?ы олох-дьа?ах комбинатын атах та?а?ын тигэр сыа?ын сэбиэдиссэйэ»… «Интэриэ?инэй… саха, партията суох…» С??п, бу ?л?р??хс?т Давыдов Федор к?рд?р??тэ: «Алтынньы 31 к?н?гэр киэ?э биэс аа?ыыта ыалбыт Хамсеев миэхэ киирбитэ. Би?иги дуобаттаабыппыт, биир бытыылка буокканы испиппит, онтон Хамсеев дьиэтигэр тахсыбыта уонна кэргэниттэн кистээн бытыылка буокканы киллэрбитин дуобаттыы-дуобаттыы (?сс? дуобаттаахтар ээ!) испиппит. ?сс? эбинэр санаа киирбитэ. Миэхэ ?с солкуобай баара, Хамсеев биэс солкуобайы эппитэ, онон ма?а?ыы??а бэрт тиэтэлинэн барбытым, буокка атыыланан б?тэрэ – сэттэ чаас буолара чуга?аабыт этэ. Икки буокканы ылбытым, Хамсеевтыын ону и?э-и?э дуобаттыы олордохпутуна, Александрова Гелена кэлбитэ, мин кинини 1971 сыллаахтан билэбин. Гелена кэлбитин ?д?к-бадык ?йд??б?н. Улаханнык итирбит бы?ыылаа?ым. Киниэхэ арыгы и?эрдэ сатыырбытын аккаастанар курдуга. Онтон Геленаны атаара бардым бы?ыылаа?а (бы?ыылаа?а!), Сайсары к??лгэ сылдьарбыт, Геленаны куу?а, ууруу сатыырым т??л-бит курдук. Онтон Гелена миигин улаханнык ???ргэттэ бы?ыылаа?а (бы?ыылаа?а!), ха?ыытыы т??ээт, бы?а?ынан т??скэ сырбаппытым… Онтон дьиэбэр хайдах тиийбиппин билбэппин, сарсыарда милииссийэ ?лэ?иттэрэ кэлэн дьиэбиттэн ылбыттара…» (То?о судургутай, уопсайынан, Чехов уулуссатыттан кинилэр хайдах Сайсары к??лгэ тиийэн хааллылар, икки бытыылканы со?ото?ун испит итирик ки?и, бэрдэ буоллар, автобус тохтобулугар эрэ тиэрдиэн с?б?…)

Элиэнэп аны Давыдов дьиэтигэр о?о?уллубут дьэ?дьиир боротокуолун аахта: «… Давыдов дьиэтиттэн ?с бы?ах к???ннэ, олортон тимирин у?уна 12 см, т?рд?нэн – 2 см, ончо?о – 0,2 см саха бы?а?а Александрованы ?л?р??гэ ту?аныллыбыт буолуон с?п. Бы?ах судмедэксперкэ бэрилиннэ. Дьэ?дьииргэ 41 размердаах, тилэ?э, о?о элэйбит кирзовай саппыкы к???ннэ, саппыкыга хаан таммалаабытын санатар дьэбинни?и хара?а бээтинэлэр бааллар…»

Аны бу судмедэксперт бы?аарыыта: «Бы?ахха ханнык да хаан бэлиэлэрэ суохтар… Саппыкыга к?ст?б?т хаан б?л??? – В альфа (III) – ?л??хс?т Александрова хаанын б?л???р с?п т?бэ?эр…» Кырдьык, дьэ, бу уорбалаа?ыны бигэргэтэр чи? дакаастабыл… Бы?ылаан тахсыбыт сирин боротокуола: «?л?к иттэннэри сытар. Илиилэрэ быластыы быра?ыллыбыттар. Атахтарын тыылыы тэппит.

?л?к та?а?а: истээх хара тирии сонноох, бары тимэхтэрэ б?т?ннэр эрээри, соно нэлэккэй, хо?ор ??н??х кримплен к?ст??мнээх, иккис уонна т?рд?с тимэхтэрэ т?л?р?т?лл?б?ттэр, ха?ас ?тт?гэр, ???с тимэхтэн биир сантиметр курдук ?рд?ккэ 2х1 сантиметр курдук ньолбу?ах алдьаныы…»

Элиэнэп: «Чэ, бэйи, сарсын си?илии…» – дии санаат, атын лии?и арыйда – ?л?к хаартыскалара чугастан, тэйиччиттэн… Эмискэ силиэдэбэтэл илиитэ дьигис гынан паапканы м?чч? тута сыста – хаартыска?а санаар?аабыттыы саймаарыччы к?рб?т, бэрт холку-номо?он дь???ннээх кыыс. «Александрова, Александрова…» – Захар Захарович хаартысканы к?р?н туран, толкуйдаата. – «Капитолина араспаанньата эмиэ Александрова этэ дии…»

Ол хас да сыллаа?ыта, Захар Захарович ма?най ??рэ?ин б?тэрдэ?ин утаа этэ. Са?ардыы силиэдэбэтэллээн эрэр Элиэнэп уоппускатыгар Хара Муора кытылыгар курорка сынньаммыта. Оччолорго холостуой ки?ини туох тутуо баарай – санаата да бултуу, ба?арда да курорка барар кыахтаа?а. Муора?а дуо?уйуор диэри с?т??лээн, умсаахтаан баран, итии кумахха кэтэх тардыста сытан: «Хайаа, ити саха курдук ки?и», – диэн са?аны истээт, хара?ын аспыта – аттыгар икки кыыс турара, ууттан са?ардыы тахсан, купальниктара, ?т?кт?сп?тт?? санныларыгар тар?ата намылыппыт ньаассын баттахтара инчэ?эйэ, со?уйбут курдук кинини ?г?р?к-т?г?р?к к?р?лл?р?… Элиэнэп олоро т?сп?тэ уонна, т??? да сахаларын ?йд??т?р, атын туох да диэн ыйытыан билбэккэ:

– Э?иги сахаларгыт дуо? – диэбитэ.

Кыргыттар со?уйбуттара, онтон ??рэ т?сп?ттэрэ. Билсибиттэрэ. Биирдэрэ – этиргэн, мыс курдук эттээх-сииннээх, намы?ах у?уохтаах кыыс Мила – Сунтаар оройуонуттан кэлбит, онно учууталлыыр эбит, оттон икки?э – кулу?ун курдук к?н? у?уохтаах кырасыабай кыыс: «Капа… Капитолинабын», – диэбитэ уонна эппитэ:

– Ресторан ?лэ?итэбин. Оттон эн туох ?лэ?иккиний?

– Мин дуо? – Элиэнэп мух-мах буолан и?эн ?р???мм?тэ. – Органнарга.

– Ханнык? – аны Милата кыттыспыта. – КГБ дуо?

– Суох…

– Аа, милииссийэ буолла?а, – Мила, у?а илиитин к??рэччи тутан туран, театр сценатыттан са?арардыы бэрт дор?оонноохтук: – Моя милиция меня бережет… – диэн эрдэ?инэ Капитолина бы?а т?сп?тэ:

– Чэ, Мила, тохтоо, артыыстаама.

Кырдьыга, Элиэнэп кинилэри улаханнык аахайбата?а, онтон киэ?э кэнсиэркэ ы?ырбыттарыгар саара?наан баран с?б?лэспитэ – ханныгын да и?ин, биир дойдулаахтара буоллахтара.

«Билигин, Гелена Александрова ?л??т?нэн сибээстээн, Капитолина эмиэ к??рэйэн кэллэ дуу? Ба?ар, аймахтыы буолбатах, к?нн?р? биир араспаанньалаахтара дуу? Ол эрээри бокуонньук хаартыската ??т-?кч? Капитолина курдук ээ… Захар Захарович бу икки ки?и хайаан да аймахтыыларын с?рэ?инэн сэрэйэ-сэрэйэ, дьыала лиистэрин арыйталаата: «Оо, ол и?ин да… Бу кэллэ: «Туо?у К.С. Александрова, 1951 с. т?р??х, «Сайсары» ресторан оркестрын солистката: «Балтым Геля алтынньы 31 к?н?гэр киэ?э 6 чаас са?ана мин дьиэбиттэн барбыта. Мин ?лэбиттэн т??н 1 чаас са?ана б?тэн кыбартыырабар кэлбитим – Геля суо?а. Дь??гэлэригэр хонно?о диэн улаханнык аахайбата?ым, сарсыныгар кэлбэтэ?эр дьиксинэн эрдэхпинэ, киэ?э милииссийэттэн кэлбиттэрэ…»

Остуолга турар т?л?п??н эмискэччи тырылыы т?стэ, Элиэнэп туруупканы ылла.

– Сахаар, хайа, ха?ан кэлэ?ин, – кэргэнин Марианна са?ата и?илиннэ. – Аспыт сойоору гынна, эйигин кэтэ?э олоробут.

– Билигин тиийиэм, – Захар Захарович туруупканы уурда, онтон сейфэтин а?ан паапкайы ууран и?эн, тугу эрэ ?йд??н арыйда, санаар?аабыттыы саймаарыччы к?рб?т кыыс хаартыскатын сыныйан одууласта.

«?л?р??хс?т – Давыдов буолуо дуо? Ол эрээри силиэстийэлээ?ин к?т?мэхтик са?аламмыт, – дии санаата. – Ити гынан баран Давыдов к?рд?р??лэрэ да мунаахтар, «бы?ыылаахпын», «курдук» э?ин буолан, дьонум саара?ныахтарын саара?наабыттар».

Хааннаах саппыкы

1

Т??? да бы?ылаан буолбут сирин боротокуолга суруйан, хаартыска?а т??эрэн дьыала?а тикпиттэрин и?ин, бэйэтэ к?рд???нэ эрэ сатанарын бы?ыытынан, Элиэнэп ?л?к к?ст?б?т сирин ?ч?гэйдик чинчийэн к?рд?, силиэстийэ?э ту?алыах айылаах тугу да булбата. Биир эрэ сиргэ хомус к??рэ-ла?кы кумаламмытынан сылыктаатахха, хантан да сы?ан-со?он а?алыы уонна да атын суол-иис суо?ун бы?ыытынан, Александрованы чахчы к??лгэ ?л?рб?т буолуохтарын с?п. ?л?р?? т??н ???э буолбут, оччо хойут кини манна то?о кэллэ? Бу диэки дьонноо?о дуу? Давыдов к?рд?р??лэрин чуолкайдыахха… Туох-ханнык иннинэ Давыдов кимин, олоххо хайдах к?р??лэрдээ?ин, т??? бэрээдэктээ?ин, туох табаарыстардаа?ын билиэххэ, туо?у Хамсееваны кытта кэпсэтиэххэ, ол эрэ кэнниттэн Давыдовы доппуруоска ы?ырыллыа…

Федор Давыдов ийэлээх а?ата учууталлар этэ. Бу дьон со?отох уолларын ?рд?нэн ?р?? чыычаа?ы к?т?ппэккэ ииппиттэрэ. Кыракый Федя да дьонун на?аа таптыыра, начаалынай оскуола?а наар «биэс», «т??рт» сыаналары ылара. Бэ?искэ ??рэнэригэр к???н, оскуолатыттан дьиэтигэр т?нн?н и?эн (суоллара бэс чагда н???? аа?ара, биэрэстэ кэри?нээх сири хаамаллара) бииргэ ??рэнэр ыала уолунаан Вадиктыын туохтан эрэ сылтаан иирсэн охсуспуттара. К????нэн ба?ыйар буолан Вадигы ытаппыта, онуоха уол ытыы-ытыы, туора с??рэн баран:

– Иитиэх уол! Иитиэх уол! Эн дьону? т?р?т да учуутал буолбатахтар, эн дьи?нээх т?р?пп?ттэри? бичтэр, арыгы?ыттар ???… Учууталлар ол и?ин эйигин иитэ ылбыттар.

Федя кулгаа?а чу?кунуу т?сп?тэ: