– Дуьненахь а зиэбеллачу цхьана некъах. Нохчийчохь цIейаххана лоруш волу масех стаг ахчанах иэца. Цаьрга нахана йукъа туркойн султанан цIарах прокламацеш йаржайайта. Уьш шортта ма йу вайгахь. Тифлисехь нохчийн цIарах зорба тохийта уьш. Вай иэцначу наха, кхузахь хиндолчу дахарх догдоккхуш, нахана Турце кхалхар хаздеш, эладита даржор ду.
– Шеконехь гIуллакх ду иза, – чам байра Лорис-Меликовн. – Оцу аьшпех а Iехабелла, вайн хьомсара нохчий Турце кхалха реза хир бу бохучух тешац со.
– Жимачу ГIебарта кхелхар бу, моьтту хьуна?
– Цига кхалхо дукха атта хир ду. ГIебарта уллехь ма йу церан даймахкана.
– Ахь цхьа хIума тидаме ца оьцу, Михаил Тариэлович – и Турци бусалба пачхьалкх хилар. Дин политикин корта бу массо а пачхьалкхехь. Вайна къайле ма йац, Закавказера керста халкъаш шайн лаамехь Россех схьакхетийтинарг а, Балканерчу халкъийн ойла вайгахьа йоккхург а дин хилар. Закавказехь Эрмалойн область кхоьллича, бусалба Иранерий, Турцерий ведда маситта эзар эрмало веара цига. Россин, Турцин тIом масазза хуьлу, Балканера итт эзарнаш болгараш, сербаш кхелха Россе. Иза бусалба пачхьалкх йолу дела кхелха Малхбузера ламанхой Турце. Герзан ницкъ ца тоьллачохь ахчано гIуллакх до. Со тешна ву, вайн правительство гуш йукъа а ца гIерташ, нохчий Турце кхалхалург хиларх.
– Ахь-м со а тешош лаьтта! Ткъа хьан лоцур ду и гIуллакх шена тIе? И дерриг вовшахтоха а, чекхдаккха а шатайпа стаг ма оьшу. Правительство а, нохчий а тешаш.
– Ахь боху стаг хьуна хьалха ву. Оьрсийн эскарийн инарла велахь а, нохчий чIогIа теша сох.
– Нохчашна йукъахь хьан сий дуйла, хаьа суна. Амма хала а, дукха хан йезаш а, шекончохь а гIуллакх ду-кх хьуна дагадеанарг. Тхоьгара хIун оьшур дара хьуна?
– Масех стаг иэца, цкъачунна итт эзар сом ахча а, Тифлисехь кечйайтий, нохчий Турце дIабоьхуш, цигахь царна даладолуьйтур ду бохуш, султанан цIарах прокламацеш а, правительствос шайн лаамехь Турце кхелхачу нохчашна гIo дан тIелацам а, и гIуллакх вовшахтохархо правительство хилар а, долор соьгара схьадаьлла хилар йоккхачу къайлехь латтор а.
Мекхийн йуьхьигаш хьийзош, жимма ойла йира Лорис-Меликовс.
– Кхузахь-м хьан кхиам хуьлуьйтур вай. Ткъа туркойн правительство реза хир йуй-те нохчий тIелаца? Кубанера дIабаханчу ламанхоша сийсош йу Турци. Уьш дIатарбан а ницкъ боцуш, гатйелла хьийза султанан правительство. Ткъа кхелхарш хIинца а йуккъе а ца бевлла. ДIакхаьчнарш мича хьолехь бу? Йерзинчу стигала кIел, цамгарший, мацаллой хьоькхуш. Бухарчу бахархойх леташ, талораш деш, дахарехьа къуьйсуш. Цаьргара хьал ца хууш хир ма бац нохчий.
– Цигара гIуллакхаш нисдан, Константинополе гIyp ву со, – сихха жоп делира Кундуховс. – Сан йаккхий зIенаш ма йу султанан гуонаца. Кхиаме догдоху ас.
«Ванах, оцу нохчийн ма чIогIа бала кхаьчна-кх хьан, – даг чу иккхира Лорис-Меликовн. – ХIун ду-те ахь дагалаьцнарг, дан мукъана а?»
Эххар а хаттаза ца Iевелира иза.
– Нагахь, къайлаха дацахь, цхьана хаттарна жоп лохьа, – долийра цо, Кундуховс ма-дарра дуьйцур доцийла хуъушехь. – И бала хьайн коча эца хIунда гIерта хьо?
– Суна хIун пайда хуьлу бохург ду-кх иза? – велавелира Кундухов, командующин бIаьра а вогIавелла. – Цхьа а тайпа! Нагахь сан дагахь дерг соьга кхочушдалахь, гIаттамна кечло нохчий керлачу бохамах, йа, нийсса аьлча, хIаллакьхиларх, ткъа правительство цаьрца керлачу тIамах кIелхьарйоккху ас.
«ЦIога а гуш, аьшпаш бутту ахь, цхьогал, – дагахь велавелира Лорис-Меликов. – КIус бен ца гуш, хьулваллалц нохчийн цIийлахь ву хьо. ХIинца, цIеххьана царах хьуна къахетта аьлча, мила тешар вара?»
– ХIета, хьайна хIумма а ца доьху-кх ахь?
– Сан сайн дуьхьа хIумма а дац, вайн йукъарчу гIуллакхан дуьхьа ду. Нагахь, нохчийн уггар къармазечу декъана коьрте а хIоьттина, сайн доьзалца цхьаьна со Турце вахча, правительствона доккха гIуллакх дац иза? Цундела правительстве дехар хир ду сан цига дIаваха сайна пурба далар а, сан мохк дIаэцар а.
«ХIуъу йелахь а, цхьа къайлаха Iалашо йу хIокхуьнан. Кху махкара дIавала воллу. Амма – хIунда? Хьо вагахьара жоьжахатин цIергахь, и хьере нохчий сан кочара бевлчхьана. Турце кхелхинчу ах миллион ламанхочунна тIаьххье цхьа хIири вахарх, тхан хIун галдолу».
– Дукха дуй хьан латта? – хаьттира Лорис-Меликовс, шена и дерриг а дика хуъушехь.
– Ши эзар бархI бIе десятин. ТIулгах доьттина цIа а, гIишлош а.
– Мел мах боьхур бу ахь хьайн именех?
– Лаххара а, шовзткъе пхи эзар сом.
«Нах Iовдал белахьара, ма хьекъале стаг вара-кх хьо. Пхийтта эзар соьмал лакхара бац-кх цуьнан мах».
– ТIаьххьара а, кхин цхьа дехар а дара сан, – бехкалвахана, командующига хьаьжира Кундухов. – Нагахь резаберш нислахь, соьца дIакхалха хIирашна бакъо йалар.
– Мел хир бу ишттанаш?
– Биъ-пхи эзар доьзал.
«Дела, эххар а сан доIанна жоп дели-кх ахь! Нагахь хIокху стага дагалаьцнарг кхиамца чекхдалахь, xIapa сан область уггар хьеречу талорхойх цIанло!»
– Дика ду, Муса Алхазович. Хьан идея ас сихха дIакхетор йу Цуьнан
Императоран Локхалле Михаил Николаевиче.
Ший а инарла хьалагIеттира. Вовшашна резахилла, доггах куьйгаш а лаьцна, дIасакъаьстира и шиъ.
Хьаша дIавахча, хIокху масех баттахь дуьххьара самукъадаьлла, Михаил Тариэлович сихха Карцовга кехат йаздан охьахиира.
«…Ас хьоьга хьалха ма-йаздарра, кху сохьта хIоьттинчу хьоло Йоккхачуй, Жимачуй Нохчийчуьрчу бахархойн тIехиндерг тIаьххьара а, гуттаренна а къастийна. Оцу къоме лаьттаца хIоьттинчу хьоло йа иза буххенца хийца доьзуьйту вайн, йа оцу крайхь лаххара а кху герггарчу итт шарахь хIинца кхузахь долу эскарш латто доьзуьйту вайн, муьлхха а гIаттам хьаша а, туземцашна йуккъе дIасабаржийна гIалгIазкхийн бахархой царах ларбан а…
…Ас хьалха а йаздина Йоккхачуй, Жимачуй Нохчийчоьнийн бахархой Жимачу ГIебартий, Сунженски гIалгIазкхийн махка тIей кхалхо безар а, нохчашна тIе текхамаш бахка безар а, ломан когашца дIа Владикавказна тIера ГIумкийн арен тIе хIоттош гIалгIазкхийн станицийн керла лини йилларца, и къам шина декъе декъарой бен, нохчийн гIуллакх гуттаренна а чекхдоккхург цахилар а. Нохчашца дерг чекх ца даьккхича, вайн гIуллакх цкъа а чIагIлур дац Теркан областехь а, Дагестанехь а…
…Амма луьра дуьхьало ца йеш нохчий цигара дIабевр бу бохург хьехо а ца оьшу.
…Цундела суна лаьа, Теркан областехь вай кхидIа дан дезачу гIуллакхийн боккха аьтто хир болуш инарла-майоро Кундуховс сайна тIедеана гIуллакх Хьан Локхалле сихха дIахаийта.
…Нагахь инарлин Кундуховн хьалхадиллар Цуьнан Императоран Локхалло къобалдахь, ма-хуьллу сиха и план кхочушйан цунна бакъо йалар бакъахьа хета суна. Цундела, Хьан Локхалле чIогIа дехар ду сан оцу гIуллакхна Сийлахь-Воккхачу Элера бакъо йехар а, нагахь цо иза лахь, уггар хьалха вогIучу курьерца йа телеграфан депешица сайга хаам бар а».
7 май, 1864 шо. № 34
Владикавказ-гIала»
…Цул тIаьхьа нийсса итт де даьлча Лорис-Меликовга телеграмма кхечира:
«Владикавказерчу телеграфе. Потира. Телеграмма № 198.
17 май 1864 шо.
ПРАВИТЕЛЬСТВЕННИ
Владикавказ, Эскарийн Командующига.
Сийлахь-Воккха Эла реза ву инарлин К. предложенина. Буьззина кхиам хуьлийла а лаьа. Гена мел бехи, дикахо ду. Ка
III корта. Машаре шолг
I
а шо
Вайн Iалашо маршо йу, цуьнан, дуьхьа ду вай мел дийриг.
Сенека
1
БIаьсте…
Массо а садолчу хIуманна ирс, доккхадер дохьуш йогIу иза. Цунах даккхийдеш, олхазарш дека, ламанийн басешкахь, вовшашна карраш детташ, акха гезарийн буьхьигаш ловзу, бовхачу малхехь дегIана там хилла пхьагалан кIорнеш Iохку, зурманах дека шийла шовданаш, шабаршца техка къена хьаннаш.
Лайн йийсарера схьахецаделла, стамделла, терсаш охьадогIу генахь цIе йоккхуш доцу, амма дуккха а бала лайна, эрчонаш гина, хийлазза шен кIентийн цIийца цIийделла Нана-Нохчмехкан Яьсса-хи. Цуьнан йистойх летта Iохку цхьа-ши шо хьалха сецначу бехачу тIамо ирча лар йитина миска йарташ.
БIаьсте йу-кх, даим санна, маьлхан, зезагийн, сийначу Iаламан бIаьсте. Iаламо шениг дитац, цунна бала бац адамийн мостагIаллин, безаман, бохаман, ирсан. Iаламехь даим а шен хенахь хийцало шеран йиъ раж. Хийцало денош, буьйсанаш. Iаламо, цхьа цуьрг къайла ца доккхуш, озабезамаш ца беш, комаьрша схьакхийдадо шен токхе рицкъа. Амма иза массаьрга а нийса ца кхочу. Ницкъболчара шайн сутарчу мIарашца дерриг а маракъуьйлу иза, гIорасизнаш тIехьа лаьтта. Iаламан ницкъ бац адамашна йуккъехь нийсо йан, харцо хьаша, бакъдерг толо.
Ткъа Iелина башха хета тIаьххьара ши бIаьсте. Иштта бIаьстенаш цунна ца гина дIадаханчу дерриг а шен дахарехь. Гина-м хир йу цунна, амма тидам ца хилла. Ган а, цунах марзо эца а лиъна цунна, ткъа аьтто ца хилла. Цуьнан дахарехь дIаихначу ткъе кхойтта бIаьстенах, шиъ йоцчара, Iаьржа бала беана цунна а, цуьнан доьзална а, йуьртахошна а, цуьнан халкъана а.
Ло дIадаьлча, хьаннаш, ирзош сенделча, зезагаша бай кхелича, Яьссица хьалагIертачу паччахьан эскарша хIора шарахь йагайора церан жима Гати-Юрт, хьоьший, хьокхий, дагадой хIаллакдора цара куьйга къахьоьгуш къица кхиийна йалташ, байлахь буьтура доьзалш, жоьра буьтура зударий…
«ХIун дийр ду ткъа, Делан кхиэл йу-кх xIapa. ДIайели хьо, тхан маршо, дIайели. ДIайаха хьо, тхан дай, йижарий, вежарий эцна. Амма тхо, декъаза гоьргаш, йиси-кх, xIapa Iазап хьега», – ойла йо Iелас. Цунна хIинца а ца го малхо хьоьсту бIаьстенан Iалам, ца хеза олхазарийн самукъане эшарш, нох ца озалуш, шина стеран биэхьар, уьш чехош мохь беттачу Айзин йишхаьлла аз. Нахаро дIахерцочу мокхачу лаьттаца йукъ-йукъа гучудуьйлучу йаккхийчу тоьпийн хIоьънаший, мекхадоьллачу герзаший, кIаййеллачу адамийн даьIахкаший цуьнан ойла йерриг а дIадаханчу ирчачу шерашка йуьгу.
– Ахьад, Дала гечде шуна! Дала эхарт декъалде шун! – боху цо шабарца гучуйевлла даьIахкаш, схьаоьций, цхьанхьа йукъ-йукъа охьа а туьйсуш. Суьйранна ша дIавахале цхьанхьа йуьстаха лаьттах йухкур йу цо уьш. Цунна биэн дац, и даьIахкаш бусалбанийн хилча а, керстанийн хилча а. Цхьана Дала кхоьллина адамаш ду уьш. Амма, мича дикане кхача гIерташ, летта-те шу? Аш хIун къийсира? Дуьне доккха ма дара, латта шорта ма дара, малхо вай дерриш а ма дохдора! Мала хи, садаIа хIаваъ ца тоьура шуна?
– Гора, оьрсийн паччахь, йаI, хьан мехкан доза дац, бохура, хьан хьолан хьесап дац, бохура. ХIунда веа хьо тхан мискачу лаьмнашка, оха хIун динера хьуна?.. – элира Iелас хозуьйтуш.
– Стаг, ахь хIун боху? – хаьттира цецйаьллачу Айзас, йуха а йирзина, шен майрачуьнга.
Iелас жоп ца делира.
– Хорша, хорша! – мохь туьйхира цо, гурма боьжна тайша сту а човхийна. – Чорин сту дукха ма леллахьа, зуда, ца го хьуна и, чож чу а кхетта…
– Жимма садаIийта вайша? – хаьттира Айзас. – ТIадамо ницкъ бина суна.
– Йуха цкъа гуо а баьхьна, делкъе йийр йу вай. Бераш дийшина Iохккучуьра, дIалахка ахь.
Цхьаъ гаьнгали чохь, важа аганахь бераш кIел долчу кхуре бIаьрг а тоьхна, стерчий човхийра Айзас.
ГIушлакхе баьлла малх, бIаьрса дайъа санна, къегаш хьоьжура. Iаьрчхел дехьа басахь, хьуьна йуккъерчу ирзон коржам тIехь, лаьттах хьаьжкIийн буьртигаш теIош доллура церан лулахо Чора а, цуьнан зуда ЖовхIар а. МаьI-маьIIехьара схьахезара ахархоша стерчий а, бугIанаш а лоьхкуш, вовшашка кхойкхуш, бетта маьхьарий.
Хезара цуьрриг адаман дог хьаош доцу Чорин сингаттамечу иллин къора аз:
…Йуткъачу гIодайукъах
Дихкина ва доьхка
Бухкарах хийца, бах
Паччахьан Iедало!
ДегIана тIеоьзна
Исхаран ва чоа
ГIабалех хийца, бах
Паччахьан Iедало!
Ас коьрта тиллина
Холхазан горга куй
ТIапанах хийца, бах
Паччахьан Iедало!
Дендайха дисина
Болатан ва герзаш
Сарагах хийца, бах
Паччахьан Iедало!
Соьцанна кхиъначу
Динара чувоссий,
ГIашсалти хила, бах
Паччахьан Iедало!
Сан вежарий байъинчу
Цу Делан мостагIийн
