– Мархет, хьуна гIоли ца хуьлу? – хаьттира Iелас, улло охьа а лахвелла.
Мархета шен йуьхь Iелегахьа йерзийра.
– Iела, хьо ву иза? Иштта дIа Iуьллуш ма йу со-м. Йелла дIа а ца йолу, тойелла хьала а ца гIотту, – сихдинна са а доьIуш, йистхилира цомгашниг. – Массарна бала а бина, гуьйриг санна, Iуьллу-кх. Хьо ма хьевели чу ца вогIуш?
– Деллахь, Мархет, и ирзунан кIайдарг аха гIерташ, кху шина-кхаа дийнахь хьуна тIехIоттарна ледарло ма хили сан.
– Иза-м хIумма а дацара, Iела, ас бехк ца буьллу. Веанчо дан гIo дац. Ас-м, цхьа сингаттам хилла виси-те аьлла, сагатделла хоьттура. Айза а, бераш а хIун деш ду, могаш буй хIорш?
– Дала дика кхобу. Уьш а бу-кх соьца оцу дукъа хьийзаш.
– ХIун дийр ду ткъа, Дала аьтто бойла шун. Тхан кха-м кхушара а денза дуьсуш доллу. Со йоцчу новккъа йу, хIокху берийн да а, вайна ма-хаъара, ах стаг… Тхайн-м ойла ца йора ас, берех дог лозу.
Iелина гира цомгашчун хьех чуэгна кхоьлина бIаьргаш хих бузуш. БIаьргийн кедаш дуьзна, уьш йакъайеллачу беснеш тIехула меллаша охьахьаьлхира. Даим а ненан гIевлангахь Iен йоккхахйолу кхойтта шо хенара Хьоза цунна йуххегIоьртира.
ХIетталц кетар кIел вижина Iийна жима кIант, кIез-кIезиг волуш оцу бухара схьа а ваьлла, Iелина тIе а веана, цуьнан коьртара схьабаьккхина куй шен коьртах буста хIоьттира. Цхьаъ ца лайна дерзина гай дистина, озачу кIантана тIехь йоккха хеталора хIуъу а. Васалан важа диъ бер, ловза дахана, цIахь дацара.
– Шун кха а дуьтур дац вай, стохка санна, – элира Iелас, церан мискачу хIусаме бIаьрг а тоьхна. – ДIадахана шо хала дара массарна а. Нах шайн кхаш аьхна бевлча, шун гIайгIа бийр бу вай.
Iелин месала куй бехха ловзийначул тIаьхьа, иза болчун коьрта а тиллина, йишина гуонах хьаьвзира кIант.
– Йиши, со мацвелла…
Хьозас, кхин йист ца хуьлуш, терхи тIе а йахана, цигахь лаьттачу дечган саьхьара эцна, буйнахь кIеззиг ахьар делира вешина. Шен ахьар буйна а къевлина, вахана, кетара кIел когаш а боьхкина, тIе меттан буьхьиг Iуьттуш, ахьар дууш, дIатийра кIант.
– Мархет, хIума йаалой хьоь? – хаьттира кхин ша хIун эр ца хууш Iачу Iелас.
– ХIума а кхоллу ас-м. Тахана цхьажимма кхорех церг йитти.
– Хьайна йезачун ахь цIе тоьхча, мичча девлла а, йохьур ма йара оха.
– Баркалла, Iела. ХIумма а ца оьшу суна. Хьоза, берех хIун хилла хьажахьа, арайалий.
– Уьш-м цхьаннахьа гIур бацара, нана. ХIинца цIа боьрзу хан хилла церан.
– Хьайга бохург дехьа. Жимма арайалахьа, – йоI арайаьлча, доккха са а даьккхина, шен дегIан ницкъ а гулбина, Iелега йистхилира Мархет. – Iела, дукха хан йу вай цхьаьна лула хьийза. Хьуна со йевза. Да-нана, йижарий-вежарий хIаллак а хилла, цхьа йисина со. Йелча, коьрте хаа нана а, йелха йиша а йац сан. Тезета хьийза вежарий а бац. Ткъа Iожалла дено-дено гергагIерта. Со хIинца дукха йехар йац. Тахана-кхана бохуш, Iа. Хьох, Аьрзух сайн вежарий а тарбина, Iийна. Кху деношкахь, шуьшиъ ца гуш, со йаларна кхерайеллера со.
Хебна чкъор тIелетта цуьнан пхьаьрсан чIу шен каралецира Iелас.
– Ахь дуьйцург хIун ду, Мархет? Цомгаш ма-хиллинехь, леш-х ца хуьлий! Хьуна-м гIоли хир йай.
Мархета шозза-кхузза корта ластийра.
– Суна дика хаьа, Iела, сайгара хьал. Дукха дуьйцуш, хьо сецор вац ас. ЙоI чуйагIахь, дийцаза йуьсур йу. Хьоьга а, Аьрзуга а доцца весет ду сан. Со йелча, суна тIаьхьа сагIина даккха хIумма а дац тхан долахь. Тхан ненах йисина, суна кхаьчна полшу а, тхан дас суна эцна дашо хьалкханаш а, хIокху стага урдона диллина ши туьман пхи сом а – уьш ду со да йолуш. ХIинццалц-м уьш йоIана бохуш, Iийнера со. Йала гергайахча, дIайолларан ойла йан а дийзи. Царах дан дезарг-м кху стага ша дийр дара. Маккхална дегаза ца хилахь, цуьнга, кху хIусаме а вогIуш, ворхI буса суна йеса дешийтар доьху шуьга. Ткъа шуьшинга дехар ду, тезета оьху адамаш совццалц, сан вежарий хилий, тезета хьийзар. Шуна ма хаьа, xIapa стаг а, йиша-ваша доцуш, цхьа хилар… Цуьнан дог а эцалаш…
Iелин бIаьргех кIез-кIезиг лешаш Iийдалу хиш, беснеш тIехула охьа а хьаьлхаш, можалахь къайладуьйлура. Мархетна уьш гарна кхоьруш, охьа а таьIна Iара иза.
– Дала мукъалахь, толур йу хьо, Мархет. ХIокху йалх беран дуьхьа а, хьо ца тойелча йиш йац. Амма Iожалла вайна тIаьхьа а хIоьттина лела. И де тхаьш дийна а долуш дагIахь, ас дуй боу-кх хьуна, хьан весет кхочушдан.
– Дела реза хуьлда хьуна, Iела! Ма Iе, дIагIо. Дукъара цIа веана, кIадвелла хир ву хьо.
КхидIа цомгашчуьнца къамел дан ницкъ боцу Iела, цуьнан Iодика а йина, аравелира.
– Iосас хIун бохура хьоьга, Васал? – хаьттира Iелас, ша хиъначохь луьлла уьйзуш кетIахь Iачу цуьнга.
– Шена кха дохка, бохура.
– Ахь хIун эли ткъа?
– Духкур дац, эли, ала-м. Амма, хIун дер, хаац. ТIейогIучу гурахь йухалург цхьа гали хьаьжкIаш йеанера ас цуьнгара. Йа уьш, йа кха ло, боху, шена. Таро йоьхна ву со.
– Айхьа хьаьжкIаш дIалур йу, ала.
– Ас мичара ло цунна уьш? Со-х тховса берашна сискал йан а цинц боцуш ву.
– Воха ма воха хьо. Вайн рицкъанаш Делехь ду. Наха дIатесна вуьтур вац хьо.
* * *
…Iела цIавирзича, йуург кийчча лаьтташ йара. Очакх тIера схьаэцна боккха цIеста йай цIенкъа а хIоттийна, тIера негIар дIаайъира Айзас. ЧухIоьттинчу кIуьрах дIауьйш, чоме Iаь йаьржира. Дас шена бина дечиган жима мIара а эцна, йена гуонаха хьаьвзира Iумар.
– Саьрамсекх аьттий ахь? – хаьттира Iелас Айзега.
– Аьтта.
– Шина кIантана цхьа-ши хьалтIам йитий, и йай берамца ВасалгIарна хьохьа.
Айза цецйелира.
– Вай хIун до ткъа?
– Вай охьадуьйшур ду-кх. Кху дуьненахь мел долу даар хиларх, кхаьллина хIума кийра гIyp дац-кх суна.
Айза, кхин йист ца хуьлуш, берам чохь дечиган кад тIехIоттийна йай а эцна, арайелира.
Йилхина ши бIаьрг цIийбина, цхьа ах сахьт далале йухайеара иза.
IV корта. Йуьртан керла дай
«…Муьлш бу кхузахь пурстоьпаш шаьш? Иэхь, оьздангалла хIун йу, ца хууш, амма карахь дерриг Iедал долуш, бодане нах бу… Цара хIитто йуьртдай а хуьлу оьздангаллех боьхна, халкъо шен йукъараллех хадийна даххаш. Хьалха къуй, зуламхой, айкхаш хилла нах…»
Я. Абрамов
1
Дийнахь сарралц болх бина йуьртахой, шайн къуьданаш дIа а байъина, хьалххе охьабийшинера. ТIедогIучу шаро жимма а рицкъа дохьур ду аьлла догдохийла йерш, мерза ойланаш йеш, набарх булура, ткъа важа дукхахберш, боьхначу аьттоно наб кхета ца буьтуш, бекъачу метта керчаш, ца йогIу наб кхетийта гIертара.
Амма йуьртден Iосин цIенойн кораш, даим а санна, серладевлла гора тховса а. Оцу йуьртахь цуьнан, Шаьхьбин, ХортIин, Товсолтин а цIенош бен дацара тхов тIе гериг йиллина а, корашна ангали тоьхна а. Оцу веаннан цIенош чохь бен ца догура ангалин шиша долу мехкадаьтта даго чиркхаш.
Iосин хIусамехь хьеший бара тховса а. Дилхалахь, лоха Шахьбий, векъана, гIуркх санна, веха Товсолтий, поппаран терхи тIе даржийначу къорзачу истангаш тIе а хиъна, йуучух тIаьххьара кадетташ воллура. Даьттан чохь гIорийначу чIепалгашка наггахь сутара бIаьргаш хьажабора шина хьешо, амма уьш цкъа дIакхалла а гай чохь меттиг бацара.
Миччахьа а адам цхьаьнакхеттачохь саццаза жайнин хабарш дуьйцуш амал йара Шахьбин. Нахе хаьттича, цул суьпий, цуьнга шега хаьттича, цул воккхий Iеламстаг вацара, Яьссин тогIица хьовха, йерриг Нохчмахкахь а. Амма, тховса санна, шаьш кхоъ цхьаьнакхеттачохь йуучунна тIекхевдаш, иза хьалхара дIаоьцуш бен, цкъа а Делан цIе ца йоккхура цо. ХIинца а воллура иза, даьтта а дуьллуш, шура а тухуш кечдинчу гIалмакхан чайнах наггахь къурдаш а деш, ша хьуьжарехь доьшуш волуш мехкаршца шаьш лелийна синкъераме гIуллакхаш дуьйцуш.
– Тхан моллин ши зуда йара, – дуьйцура цо. – Цхьаъ, шега хьаьжжина, къена, важа – иштта, тхан хеннара жима стаг. ХIокху къанйеллачу бажах цуьрриг самукъа ца долу жимахйерг даим а тхоьга бIаьргаш къерзош бен ма ца Iара. Сайн накъостел аьрхо волу со гIуллакх долуш а, доцуш а сих-сиха моллагIаьрга оьхура. Эвхьаза забарш йара суний, оцу зудчунний йуккъехь, амма цкъа а цунах куьг ца Iоьттинера ас. Нахала валарна кхоьрура. Цхьана дийнахь ваха со и йолчу, цуьнца эвхьазвала чIагIо йина. Молла цIахь воций хаьара суна, амма, со чохь волуш и цIа вагIахь а аьлла, бехказлонна сайн карадеана цхьа жайна даьхьира ас.
– Гора, борз, йаI! Веана цIа кхаьчначу моллас, ахь хIун до аьлла, хаьттича, жайни тIерачу цхьана меттигах кхетта вац ша, ала воллийца, – велавелира Товсолта.
– ТIаккха?
– Вахана, д?акхечи со. Ц?ахь ша йу зуда. «Х?ара х?ун йу хьан пхаьрса к?ел йоллург?» – хаьтти х?окхо. «Къеначу молланаша нах ?ехо х?ума, къоначу молланаша зударий ?ехо х?ума йу-кх», – жоп дели ас. Х?ун дара а, хаац, оцу дийнахь цкъа а ца хиллачу тайпана зудйаьлла хьаьвзи иза. Маьнги йисте охьа а хиъна, шен кера куьг тоьхна, соьга боху: «Схьадоьл, к?орни, сан кара хаал цкъа!»
– Хиин хьо ткъа?
– Жайна пхьаьрса кIел, ши куьг таIIийна гIовталан кисана а доьллина, вахана, цуьнан кара а хиъна…
НеI йиллина, чоьхьайаьллачу хIусамнанас РебаIата Шахьбин дош къамкъаргехь сацийра.
– Йуург оьший шуна?
– Ца оьшу, ца оьшу! Цкъа кху чу ма гIерталахь, тхо хаза сакъоьруш дохку! – куьг ластийра Товсолтас.
Церан самукъане йаххьаш гича, уьш цхьа лартIехь доцург дуьйцуш бохкийла хиъна РебаIат, резайоцуш корта а хьовзийна, арайелира.
– ТIаккха? – хаьттира Шахьбех хилларг хаа сакIамделлачу Iocac.
– ТIаккха! Стенна хоьтту ахь кхидIа? ТаIIийна мара а воьллина, писволлалц со хьекхийра-кх цо!
– Ткъа ахь куьг ца Iоьтти?
– Стенна оьшура иза? Дерриг а цо ша деш хилча!
Там хиллачу Товсолтас, шен мекхийн мерцхалгех ка а детташ, балдех мотт хьоькхура.
– Делхьа ала, Шахьби, куьйгаш кисана а доьхкина, хIунда хиира хьо цуьнан кара? Цунах ца кхета-кх со.
Хьажа тIе а, логах а даьллачу хьацарна гIовталан тIам а хьаькхна, чайнах буткъа къурд а бина, Iосега хьаьжира Шахьби.
– ГIуллакх галдала доьлча, кIелхьарвала ков дита. Сайга баа аьлча, ас, исс Къуръан тIекIел а диллина, дуй буур ма бара, оцу зудчух айса куьг ца тоьхна аьлла!
– ОстопираллахI, ма саьхьара адамаш ду-кх шу, дан ткъа! – кIажвахана воьлура Ioca. – Ткъа, Товсолта, хьоьгара даьллий ишттаниг?
– Мичара! – корта ластийра Товсолтас.
– ХIара тайпа йакъайелла хьорзамаш ца оьшу зударшна. Царна-м цхьа со тайпа бух безий!
– Вахьа-хьа-хьа! Хьорзам тов! Делхьа, ма нийса элира ахь иза, ала хIай! Вахь-хьа-хьа! – гай лаьцна, шалхаоьхура Iоса.
Товсолтин деган кураллин мерзах мIара хьакхайелира.
– Берстинчу айгIарехь ницкъ ца хуьлий, хаьий хьуна? Берстинчу айгIарх а, озачу кхелах а долало вуон xIy. Хьо-м, цхьанна гучуваьллехь, кIелхьара ца валавала а мегара, ткъа иштта меттиг сайна Iоттайелча, со цIенна чекхваьлла!
– ХIапIуп! Хьо-м вовзара вайна!
– Делхьа дийца, Товсолта, айхьа лелийнарг!
– Дийца дукха хIума а дац иза-м. Со цхьана зудчуьнца лелла аьлла, цкъа цхьа хIума кхоьллира…
– Бакъ мукъане дарий и? – Iосега бIаьрг таIийра Шахьбис.
– Дела цхьаъ хилар санна! Амма ас тIе ца лоцура. Дуй баа хьовзийра. Суьйранна дуй баа цхьанхьа кхайкхинера со. Цига вахале, тхешан хIусамнаний, берашший чуьра ара а даьхна, агана вижира со, когаш чекх а бохуш. ТIаккха, цу чуьра хьала а гIеттина, сайн йоккха стаг чу а кхайкхина, иза хьостуш, цунах куьг-хIума а тоьхна, дуйне ваха со. ДIакхаьчча, Къуръан кховдий соьга, шайн зудчух куьйгаш тоьхна дац алий, дуй баа аьлла.
– Биирий ахь?
– Дера, биира, мохь тоьхна-м. Со аганара гIеттичхьана, сайниг йоцчу зудчух куьг кхетта дац сан аьлла!
– Вахь-вахь-вахь!
– Кхи-кхи-кхи-кхикх!
– ЭхIей, дера эккха шуьша вистина! Ма, со воьдуш а, йалсамане гIyp вац-кх, ван-м. Цхьа хьал цахуучунна моьтту, шу Делан маликаш ду!
Товсолта кхеравелира:
– Хьо Iовдало нахе дуьйцурий уьш?
– Iелур вац дийцаза!
– Уьш-м къона долуш лелийна, дIадевлла хIуманаш дара, Товсолта, – куьг ластийра шеквоцчу Шахьбис.
Гайшна там хиллера. Цхьа самар чай мийлира. Забарш а йира, Iосин йуьхь шен даим а хуьлучу суьрте йирзира. Томкано маждина бIоржамаш санна долу мекхаш, куьг хьаькхна, шардина, цIен ши бIаьрг Товсолтина тIебуьйгIира цо.
– Забарш – забарш йу, кIентий, ваьш дIадохале, цхьа гIуллакх къастаде вай.
ХIусамден карахь жижиган дакъа гича, ши лерг ойъий, мотт боккхий, цергех хиш туьйсуш, цIога а лестош, кIегархуучу жIаьлех терра, шен сутара бIаьргаш Iосега а хьовсийна, сецира Товсолта.
– Iаьрчхехь сайчуьнца доза долу дерриг кхаш эцна ас. Амма уллохь Васалан ши урд хиллал меттиг йисина. ДIадаханчу шарахь а ахаза йисина иза. Дохка реза а вац. Цуьнгара и схьадаккха некъ карабейша суна.
