Рахматулла Усманов "Қурилишда меҳнатни мухофаза қилиш"

Қурилишда меҳнатни мухофаза қилиш бўйича асосий маълумотлар, қурилиш муҳити ишлаб чиқаришининг хавфли ва зарарли омиллари, уларнинг одамга таъсири, ишловчиларни ҳимоялашнинг методлари ва воситалари, иш зонасида қулай шароитлар яратиш, жароҳатланиш сабаблари, меҳнатни мухофаза қилишнинг ташкилий, қонунчилик ва иқтисодий бошқариш методлари ёритилган. Қурилиш ўрта махсус ва олий ўқув юртлари талабалари учун. Ишчи ва хизматчиларни ўқитиш ҳамда йўл-йўриқлар ўтказишда фойдали бўлиши мумкин.

date_range Год издания :

foundation Издательство :Издательские решения

person Автор :

workspaces ISBN :9785006286665

child_care Возрастное ограничение : 12

update Дата обновления : 09.05.2024


газ ва бу? о?имида;

иккита турли хил ?атти? жисмларни бир-бирига тегизиб узо?лаштирилганда (контакт- туташув электрланиши).

Статик электрланишни зарядсизланиши диэлектрик ёки yтказгични сиртида, зарядларни тyпланиши билан бо?ли?, электрстатик майдон кучланганлиги критик ?ийматига эга бyлганда содир бyлади. Электр статик майдон таъсири остида ишлаётган одамларда турли хил эътирозлар учрайди: ?ашланиш-?ижиниш, бош о?ри?и, уй?уни бузилиши, ишта?ани камайиши ва б. ?. Электрстатик майдонлар кучланганлигининг рухсатли даражаси иш жойларида туриш ва?тига кyра yрнатилади. Бир соат ичида электрстатик майдон кучланганлигининг чегаравий рухсатли даражаси 60 кВ/м га тенг yрнатилади. Электрстатик майдон кучланганлиги 20 кВ/м дан кам бyлганда электрстатик майдонда туриш ва?ти давомийлиги регламентланмайди. 20 дан 60 кВ/м гача персонални электрстатик майдонда ?имоя воситаларисиз туриш ва?ти давомийлиги иш жойини кучланганлигига бо?ли? бyлади. Статик электрланишдан ?имояланиш чоралари статик электрланиш зарядларини пайдо бyлиши ва тyпланишини олдини олишга, зарядларни тар?алиш шароитларини яратишга ва уларни зарарли таъсири хавфини бартараф ?илишга йyналтирилган. Асосий ?имоя чораларига ?уйидагилар киради:

ускуналарни электр yтказувчан ?исмларида зарядларни тyпланишига йyл ?уймаслик, бунга зарядлар пайдо бyладиган ускуналар ва коммуникацияларни (аппаратлар, резервуарлар, ?увур yтказгичлар, транспортерлар, ?уйиш ва тyкиш ?урилмаларини) ерлатиш;

?айта ишланаётган моддалар электр ?аршилигини камайтириш;

статик электрлаш зарядлари суръатини камайтириш, бунга тегишли тарзда моддаларни сачраши, майдаланиши ва чангланишини истисно ?иладиган моддаларни ?аракатланиш тезликларини танлаш, электрстатик зарядларни yтказиш, иш?аланиш сиртини танлаш, ёнувчан газлар ва сую?ликларни ?yшимчалардан тозалаш эвазига эришилади.

Тyпланган статик электрлаш зарядларини одамлардан олиш электр зарядсизланишни бартараф этади. Бу эса yз навбатида портлаш- ва ён?ин хавфи бор аралашмаларни портламаслиги ва ёнмаслигига сабаб бyлади, шунингдек статик электрланишнинг одамларга зарарли таъсири бартараф этилади. Асосий ?имоя чоралари ?уйидагилар: электрyтказувчан поллар ёки ерлатиш зоналарини, ?атламларини ва иш майдончаларини ?уриш; эшиклар дасталарини, нарвонлар ушлагичларини, приборлар, машиналар ва аппаратлар дасталарини ерлатиш; ишловчиларни ток yтказувчан оё? кийим, антисептик халатлар билан таъминлаш.

Барча объектларда статик электрланишга ?арши асосий восита ерлатиш ?урилмаларини ?yлланилиши бyлади. Ерлатишни ишончлилигини кафолатлаш учун ерлатиш ?урилмасини ?аршилиги 100 Ом дан кyп бyлмаслиги керак. Ёнувчан сую?ликлар ва моддалар билан идишларни ташиш учун ?yлланиладиган аравачалар ва электркаралар металл ерлатувчи занжирчалар ёки антистатик тасма билан жи?озланиши керак. Бочкалар, канистралар ва бидонлар ерлатилган металл лист устига жойлаштирилиб ё?ил?и билан тyлдирилади.

3.6. Электр магнит майдони, синфланиши, таъсир ?илиш манбаълари, нормалаштириш

Атмосфера электри, ?уёш ва галактикалар радионурланиши, Ернинг электр ва магнит майдони, сунъий манбаълар (магнетрон генераторлар), генераторни ало?ида ?исмларини бириктирувчи фидер линиялари, тyл?ин yтказгич трактлар фланцли бирикмалари ва тyл?ин yтказгичларни очи? четлари, кучланиши 1000 В гача электрузатиш линиялари, ?имоя ?урилмалари, автомат приборлар, саноат частотаси манбаларини бириктирувчи шиналар электр магнити майдонлари манбалари бyлади. Ўзгармас магнит майдонлари манбаларига магнитлар, соленоидлар, яримдаврий турли импульс ?урилмалари, ?уйма металлкерамика магнитлари киради.

Электр магнити майдони – yзгарувчан электр ва магнит майдонлари тyплами. Тyл?ин узунлигига бо?ли? ?олда бутун орали? кичик орали?ларга бyлинган: ю?ори тyл?инли (10 км дан кyп), узун тyл?инли (10 км – 1 км), yрта тyл?инли (1 км – 100 м), ?ис?а тyл?инли (100 м – 10 м), ультра?ис?а тyл?инли (10 м – 1 мм). Орали?лар орасида суръатли yтишлар йy?, улар баъзан бир-бирини ёпади, улар орасидаги чегара шартли. Электр магнити майдонининг одамга таъсири майдоннинг кучланганлигини ?ийматига, энергия о?имига, тебраниш частотасига, одам танасининг периметрига бо?ли? бyлади. Электрмагнит майдони одамга ?уйидагича таъсир ?илади: электр майдонида одамни танасининг атомлари ва молекулалари, (одам танаси шулардан тузилган) ?утбланади, бунда ?утбланган молекулалар, электролитда (тy?ималар сую?ликлари ва ?он) электр магнити майдонининг тар?алиши бyйича йyналади.

Ўзгарувчан электр майдони диэлектригини ?утбланиши ?исобига одам танаси тy?ималарини ?изиши келтириб чи?арилади. Майдон кучланганлиги ва таъсир ва?ти ?анча катта бyлса, бу ?одисада ?изиш шунча кучли бyлади. Орти?ча исси?лик нормал чегарасигача терморостлаш механизмида юкланишни ошириш йyли билан ?айдалади. Биро? 10 мВт/см

исси?лик пороги дейиладиган энергия зичлигидан бошлаб, танани ?арорати ошади, бу унга зарар келтиради. Электр магнити майдони майдон суръатлилиги исси?лик порогидан кичик бyлганда одамни тy?ималарига биологик таъсир yтказади. Ўзгармас магнит майдонларининг таъсири кучланганлик ва таъсир ва?тига бо?ли? бyлади. Кучланганлик рухсатли чегарадан ошганда асаб, юрак-?он томирлари тизимларини, нафас олиш, ов?ат ?азм ?илиш органларини ва ?онни биокимёвий кyрсаткичларини бузилиши содир бyлади. Саноат частотали электрмагнити майдонининг биологик таъсирини тавсифловчи асосий параметри электр майдонининг кучланганлиги бyлади. Майдоннинг магнитли таркиби одам организмига сезиларли таъсир yтказмайди.

Саноат частотали электр майдонининг манбаъси ?аракатдаги электрускуналарнинг ток yтказучан ?исмлари (электр узатиш линиялари, индукторлар, термик ?урилмалар конденсаторлари, фидер линиялари, генераторлар, трансформаторлар, электрмагнитлари, соленоидлар, яримдаврийли ёки конденсатор турли ?урилмалар, ?уйма ва металлкерамик магнитлар ва б.?.) бyлади. Электр майдонининг одам организмига узо? ва?тли давомли таъсири асаб ва юрак-?он томирлари тизимининг функционал ?олатини бузилишига олиб келиши мумкин. Бу ю?ори даражадаги толи?иш, бажарилаётган иш операцияларининг сифатини пасайиши, юрак олдидаги о?ри?лар, ?он босимининг ва юрак уришининг yзгаришида ифодаланади.

Саноат частотали токлар электр майдонининг таъсиридан асосий турдаги жамоа ?имоя воситаси экранлаштириш ?урилмалари бyлади – персонални очи? тар?атувчи ?урилмалар ва электр узатишни ?аво линияларида ?имоялаш учун мyлжалланган электрускуналарни таркибий ?исми. Экранлаштириш ?урилмаси ускуналарни кyрикдан yтказишда ва зудлик билан yчириб-ё?ишда, ишларни бажаришни кузатишда керак бyлади.

Экранлаштириш ?урилмалари айвонлар, бостирмалар ёки yртатyси?лар кyринишида металл ар?онлар, симчалар тyплами, тyрлар кyринишида ?илинади. Худди шундай кyринишда кyчма экранлар ?ам электрускуналарга хизмат ?илишда ?yлланилади. Экранлаш ?урилмалари коррозияга ?арши ?опламаланиши ва ерлатилиши керак.

Радиочастотали электр магнити майдони манбаълари ?уйидагилар бyлади:

60 кГц – 3 МГц орали?ида – ускуналарни экранлаштирилмаган элементлари металлга индукцияли ишлов бериш учун (?атти?лаш, куйдириш, эритиш, ?алайлаш, пайвандлаш ва ш.y.) ва бош?а материаллар, шунингдек радиоало?а ва радиоэшиттиришда ?yлланиладиган ускуналар ва приборлар;

3 МГц – 300 МГц орали?ида – радиоало?а, радиоэшиттириш, телевидение, тиббиётда ?yлланиладиган ускуналар ва приборларнинг экранлаштирилмаган элементлари, шунингдек диэлектрикларни ?издириш учун ускуналар (пластикатларни пайвандлаш, пластмассаларни ?издириш, ё?оч буюмларни клейлаш ва б.?.);

300 МГц – 300 ГГц – радиолакация, радиоастрономия, радиоспектроскопия, физиотерапияда ва б.?. ?yлланиладиган ускуналар ва приборларнинг экранлаштирилмаган элементлари.

Барча орали?даги радиотyл?инларнинг таъсиридан одам марказий асаб ва юрак-?он томирлари тизимларининг нормал ?олатидан четланиши характерлидир. Персоналдаги субъектив ?иссиётларга – тез-тез бош о?риши, уй?усираш ёки умумий уй?усизлик, толи?иш, кучсизлик, ю?ори даражада терлаш, хотирани пасайиши, бyшанглик, бош айланиши, кyз олди ?оро?илашуви, сабабсиз безовталик, ?yр?иш ва б.?. киради.

Электромагнит тyл?инлари манбаълари билан хавфсиз ишлашни таъминлаш учун персонални ишлаш жойларида ва бyлиши мумкин бyлган жойларида ?а?и?ий нормалаштириладиган параметрларни систематик назоратини олиб борадилар. Тасди?ланган методика бyйича электр ва магнит майдонларининг кучланганлиги ?амда энергия о?ими зичлиги yлчаниб назорат амалга оширилади. Агар иш шароитлари нормалар талабини ?они?тирмаса, радиотyл?инлар таъсиридан персонални ?имоялаш барча иш турларида ?yлланилади. Бу ?имоя ?уйидаги усуллар ва воситалар билан амалга оширилади:

электрмагнит тyл?ини энергияси о?ими зичлиги ва кучланганлигини пасайтирувчи ?увватни келишилган юкламалари ва сyндиргичларини ?yллаш;

иш жойини ва нурлатиш манбаъсини экранлаштириш;

ишлаш хоналарида ускуналарни рационал жойлаштириш;

ускуналарни рационал ишлаш тартибини ва персонални ме?нат тартибини танлаш;

ого?лантириш ?имоя воситаларини ?yллаш.

Электрмагнити нурланишлари таъсиридан самарали ?имоя воситаси нурланиш манбаъси ва иш жойини электрмагнити энергиясини сyндирувчи ёки ?айтарувчи экранлар ёрдамида экранлаштириш бyлади.

?айтарувчи экранларни асосан ?очувчан – паразит нурланишлардан (жуда ю?ори тyл?инли узатиш линиялари занжирларидаги ток ?очишларидан, магнетронларни катодли чи?ишларидан ва б.?.) ?имоялаш учун ?yллашади. Бош?а ?олатларда, ?оидага кyра, ютувчи экранлар ?yлланилади. ?айтарувчи экранларни тайёрлаш учун электрyтказувчанлиги ю?ори материаллар фойдаланилади, масалан металлар (тyли? (яхлит) деворлар кyринишидаги) ёки металл асосли пахтали матолар ишлатилади.

Яхлит метал экранлар энг самарали ва 0,01 мм ?алинликда электр майдонини тахминан 50 дБ (100000 марта) пасайишини таъминлайди. Ютувчи экранларни тайёрлаш учун электрyтказувчанлиги ёмон материаллар ?yлланилади. Ютувчи экранлар махсус таркибли тyли? конусли ёки ичи бyш тикилган прессланган резина листлари, шунингдек ?овак резинали пластиналари шаклидаги кабонил темир билан тyлдирилган ва метал тyр билан прессланган шаклда тайёрланади. Бу материаллар каркасга ёки нурланаётган ускуна сиртига клейланади.

3.7. Яшиндан ?имоялаш

Яшин – бу узунлиги бир неча километр бyлган мома?алдиро?ли булут ва ер ёки ?андайдир ер усти иншооти орасида ривожланадиган электр заряди. Яшинни разряди лидерни ривожланиши билан, бир неча юз ампер ток билан, кучсиз ёритилаётган каналдан бошланади. Лидерни ?аракатланиш йyналиши бyйича – булутдан пастга ёки ердаги иншоотдан тепага – яшинлар пастлашувчан ва баландлашувчанларга бyлинади.

Бино ва иншоотлар тy?ридан-тy?ри яшин уришидан, унинг иккиламчи асоратларидан, ер усти ва ер ости металл коммуникациялари ор?али ю?ори потенциал олиб келинишидан ?имоя ?илиниши керак. Таш?аридаги ускуналарни тy?ридан-тy?ри яшин уришидан, унинг иккиламчи асоратларидан ?имоя ?илиш керак. Катта майдонли бинолар ичида (кенглиги 100 метрдан орти?) потенциалларни тенглаштириш бyйича тадбирлар бажарилиши керак. Умумий майдонининг 70% дан кyпро?ини яшиндан ?имоялаш керак бyлмаган хоналар ташкил ?илганда ва бинони ?олган ?исмини яшиндан ?имояланишни I, II ёки III категорияли хоналар ташкил ?илса, фа?ат хоналар ичига киритиладиган коммуникциялар бyйича ю?ори потенциаллар содир этилишидан ?имоялаш назарда тутилиши керак. Бунга коммуникацияларни электр ускуналарини ерлатиш тизимига ёки бинони темирбетон арматурасига улаш ор?али эришилади. Худди шундай бо?ланиш ички коммуникациялар (таш?аридан киритилмайдиган) учун ?ам назарда тутилиши керак. ?ар ?андай категорияли бино ва иншоотларни тy?ридан-тy?ри яшин уришидан ?имоя ?илиш ма?садида табиий яшин ?айтаргичлар сифатида мажуд баланд иншоотлардан (тутун ?увурлари, сув босим миноралари, прожектор мачталари, электр узатиш ?аво линиялари таянчлари ва б.?.), шунингдек бош?а иншоотлар яшин ?айтаргичларидан максимал фойдаланиш керак.

Агар бино ва иншоот табиий яшин ?айтаргичлар ёки ?yшни объектлар ?имоя зонасига ?исман бирикса, тy?ридан-тy?ри яшин уришидан объектнинг ?олган бош?а ?имояланмаган ?исмини ?имоялаш назарда тутилиши керак. Агар бино ёки иншоотни эксплатация ?илиш жараёнида ?yшни объектларни реконструкция ёки демонтаж ?илиш бу ?имояланмаган ?исмни кyпайишига олиб келса, яшинни тy?ридан-тy?ри уришидан ?имояни тегишли yзгариши энг я?ин мома?алдиро? мавсуми бошлангунича бажарилиши керак; агар ?yшни объектларнинг демонтажи ёки реконструкцияси мома?алдиро? мавсуми мобайнида олиб брилса, шу ва?тга бино ва иншоотни тy?ридан-тy?ри яшин урушидан ?имояланмаган ?исмини ?имоялашни таъминлайдиган ва?тинчалик тадбирлар назарда тутилиши керак. Яшиндан ?имоялаш ерлатишлари сифатида, кучланиши 1 Кв гача бyлган электр узатгичлар ?аво линиялари ноль симларидан таш?ари, электрускуналарнинг барча тавсияланадиган ерлатишларини ишлатишга рухсат этилади.

Бинолар, иншоотлар, таш?и ускуналарни темир бетон фундаментлари, яшин ?айтаргич таянчларини, ?оидага кyра, яшин ?айтаргичлар ерлатишлари сифатида, уларни арматураси бyйича узликсиз электр ало?а таъминланиш шартида ва уни пайвандлаш ёрдамида yрнатилган деталларига уланганда фойдаланиш мумкин. Фундаментларни бундай фойдаланиши учун битумли ва битум-латекс ?опламаси хала?ит ?илмайди. Ўрта- ва кучли агрессив грунтларда, буларда темирбетонни коррозиядан ?имоялаш эпоксид ва бош?а полимер ?опламалар билан бажарилади, шунингдек грунтнинг намлиги 3% дан кам бyлганда темир бетон фундаментларини ерлатишлар сифатида фойдаланишга рухсат этилмайди. Сунъий ерлатишларни асфальт ?опламалари остига ёки кам юрадиган жойларга жойлаштириш (газонларда, грунтли yтиш ва пиёдалар юриш йyлларидан 5 м ёки ундан кyп масофада бyлиши) лозим. Яшин ю?ори хавф билан жаро?атлантирадиган кyп юриладиган очи? майдончаларда (монументлар, телеминоралар ва шунга yхшаш баландлиги 100 м дан баланд иншоотлар) потенциалларни тенглаштириш ток yтказувчиларни ёки иншоотни арматурасини, унинг темир бетон фундаментига иншоотни асоси периметри бyйича, ?ар 25 м -дан кам бyлмаган масофада улаб бажарилади.

Мома?алдиро?лар даврида баланд бинолар ва иншоотларни ?уришда уларни ?уриш жараёнида баландлиги 20 м дан бошлаб яшин ?айтариш бyйича ?уйидаги ва?тинчалик тадбирларни бажарилишини назарда тутиш керак. ?урилаётган объектнинг ю?ори белгиланган ну?тасида яшин ушлагичлар ма?камланган бyлиши керак, улар металл конструкциялар ёки девор бyйламаси бyйича тушаётган ток ?очирувчилар ор?али ерлатувчиларга уланиб бирлаштирилиши керак. Яшин ?айтаргичлар ?имоя зонасига, ?урилиш жараёнида одам бyлиши мумкин бyлган, барча таш?и майдончалар кириши керак. Яшиндан ?имоялаш элементлари пайвандланиб ёки болтланиб бириктирилиши мумкин. ?урилаётган объектнинг баландлиги ошган сари яшин ушлагичларни ю?орига силжитиб бориш керак. Баланд металл иншоотларни ?уришда уларнинг асоси ?урилиш бошланишида ерлатгичларга уланиб бириктирилиши керак. Яшин ?айтариш бyйича ?уриш ва тадбирлар ?урилиш лойи?аси ва графигига ёки бино ёхуд иншоотни реконструкциялашга шундай киритилган бyлиши керакки, бунда яшиндан ?имоялашни бажарилиши асосий ?урилиш-монтаж ишлари билан бир пайтда олиб борилиши керак. Бино ва иншоотларда яшиндан ?имоялашни yрнатиш, тугатиш ишларини бошланишида, портлаш хавфи мавжуд зоналарда – технологик ускуналарни комплекс синовлари бошланишигача, ?абул ?илиниши ва эксплуатацияга топширилиши керак.

Яшин ?айтаргичларнинг энг содда икки тури: ало?ида турувчи стерженли ва трослиси амалда кенг ?yлланилади. Стерженли яшин ?айтаргич ингичка, учли металл стержень кyринишидаги электроддан ва умумий ?аршилиги 10—20 ом дан ошмайдиган ерлатгичдан иборат. Тросли яшин ?айтаргич эса электр узатиш линиялари устидан тортилган сим (трос) кyринишида ва умумий ?аршилиги 10—20 ом дан ошмайдиган пухта ерга улагичдан иборат. Яшин ?айтаргич ?имоя ?илинадиган объект устига yрнатилади.

Яшин ?айтаргичнинг ишлаш принципи тож разрядига (зарядсизланишига) асосланган. Атмосферада мома?алдиро? бyлган ва?тда ?осил бyладиган кучли электр майдони яшин ?айтаргичнинг учида тож разрядни вужудга келтиради. Бу разряд зарядларнинг бино олдида тyпланишига йyл ?yймай, уларни ерга yтказиб туради ва бинони яшин зарбларидан са?лайди. Якка стерженли яшин ?айтаргичнинг ?имоя зонаси (таъсир доираси) шакли бyйича чy??исида 45

 бурчак ташкил этадиган конусга я?ин бyлади. Бир тросли яшин ?айтаргичда ?имоя зонаси, трос ва унинг ости текислигидаги 45

 ли проекциялари ?ирралар вазифасини yтайдиган, уч ?иррали призма шаклида бyлади.

Ало?ида турувчи яшин ?айтаргичлар учун тy?ридан-тy?ри яшин уришидан ?имоялаш ерлатгичини танлашда ?уйидаги ерлатгичлар конструкциялари ?yлланилиши етарли бyлади: а) бир (ва кyпро?) темирбетонли узунлиги 2 метрдан кам бyлмаган остоё?лик ёки бир (ва кyпро?) узунлиги 5 метрдан кам бyлмаган темирбетонли ?ози?оё?; б) бир (ва кyпро?) ерга 5 метрдан кyп чу?ур киритилган диаметри 0,25 м дан кам бyлмаган темир бетон таянч устуни; в) Ер билан таъсирланиш сирти майдони 10 м

дан кам бyлмаган эркин шаклдаги темирбетон фундаменти; г) узунликлари 3 метрдан кам бyлмаган 3 ёки ундан кyп электродлардан тузилган, вертикал электродлар орасидаги масофа 5 м дан кам бyлмаган горизонтал электрод билан бирлаштирилган сунъий ерлатгич.

?имояланаётган бино ёки иншоотни ер ости металл конструкцияларидан (шу жумладан, ?ар нарсага мyлжалланган электр кабеллари бyйича) ю?ори потенциал содир этилишини бартараф этиш учун яшинни тy?ридан-тy?ри уришидан ?имоялаш ерлатгичлари бу коммуникациялардан имкон ?адар, технологик талаблар бyйича йyл ?yйиладиган, максимал масофага узо?лаштирилган бyлиши керак. Бино ва иншоотларда тy?ридан-тy?ри газ чи?ариш ва нафас олиш ?увурлари борлигида, атмосферага газлар, бу?лар ва портлаш хавфи бор концентрацияли сузпенциялар эркин чи?иши учун, яшин ?айтаргичлар ?имоя зонасидаги ?увур кесими устига, радиуси 5 м ли ярим шар билан чегараланган макон кириши керак.

Яшинни иккиламчи кyринишидан ?имоялаш учун ?уйидаги тадбирлар назарда тутилиши керак: а) ?имояланаётган бинода турган барча ускуналар ва аппаратлар металл конструкциялари ва корпуслари электрускуналарни ерлатиш ?урилмасига ёки бинони темирбетон фундаментига уланиши керак; б) бино ва иншоотлар ичида ?увур yтказгичлар ва бош?а узунликдаги металл конструкциялар орасида уларни бир-бирига 10 см дан кам масофага я?инлашувида ?ар 20 метрда диаметри 5 мм дан кам бyлмаган пyлат симдан ёки кесими 24 мм

дан кам бyлмаган пyлат лентадан туташтиргич пайвандлаш ёки паяллаш, металл ?оби?ли кабеллер учун туташтиргич ?Мва? (?урилиш меъёрлари ва ?оидалари) -га биноан, эластик мис сим yтказгичдан бажарилади. в) ?увур yтказгичлар элементлари ёки бош?а узун металл нарсалар уланганида, ?ар бир контактга 0,03 Ом дан кyп бyлмаган yтиш ?аршилиги таъминланиши лозим; кyрсатилган yтиш ?аршиликли контактни таъминлаш мумкин бyлмаганда, больтли бирикмалар ёрдамида пyлат туташтиргичлар yрнатиш керак.

Ер ости металл коммуникациялар бyйича ю?ори потенциал содир бyлишидан (заносидан) ?имоялаш (?увур yтказгичлар, кабелларни таш?и металл ?оби?лари ёки ?увурлари) уларни бино ёки иншоотни киришидаги унинг темирбетон фундаментини арматурасига бирлаштириш йyли билан амалга оширилади, фундамент арматурасини ерлатгич сифатида ?yллаш мумкин бyлмаганда – сунъий ерлатгичга уланади.

Таш?и ер усти металл коммуникациялар бyйича ю?ори потенциал содир этилишидан ?имоялаш уларни бино ёки иншоотни киришида ва бу киришга я?ин коммункицияни иккита таянчига ерлатиш йyли билан амалга оширилади. Ерлатгичлар сифатида бино ёки иншоотни темирбетон фундаментларидан ва ?ар бир таянчлардан фойдаланиш, бундай фойдаланиш мумкин бyлмаганда – сунъий ерлатгичлар ?yлланилиши керак.

Кучланиши 1 кВ гача бyлган электр узатиш ?аво линияларини, телефон, радио, сигнализация сетларини бинога киритилиши фа?ат узунлиги 50 м дан кам бyлмаган метал ?оби?ли кабеллар ёки метал ?увурлар ичига ёт?изилган кабеллар билан амалга оширилиши керак. Металлмас томли (кровлили) бино ва иншоотларни яшинни тy?ридан-тy?ри уришидан ?имоялаш ало?ида турувчи ёки ?имояланаётган объектда yрнатилган, талаб ?илинадиган yлчамли зонасини ?имоясини таъминловчи стерженли ёки троссли яшин ?айтаргичлар билан бажарилиши керак. Объектда яшин ?айтаргичлар yрнатишда ?ар бир стерженли яшин ушловчига ёки троссли яшин ушловчининг ?ар бир устунига иккитадан кам бyлмаган ток ?очиргичлар таъминланган бyлиши керак.

Томни ?иялиги 1:8 дан кyп бyлмаганда яшин ушлагич тyр ?ам фойдаланилиши мумкин. Яшин ушлагич тyр диаметри 6 мм дан кам бyлмаган пyлат симдан бажарилган бyлиши керак ва том тепасига ёхуд ёнмайдиган ёки ?ийин ёнадиган исси?лагич ёки гидроизоляция остига ёйилиб ёт?изилган бyлиши керак. Тyр ячейкалари ?адами 6х6 м дан кyп бyлмаслиги керак. Тyрнинг тугунлари пайвандланиб бириктирилган бyлиши керак. Томни устидан чи?иб турган металл элементлар (?увурлар, шахталар, вентиляция ?урилмалари) яшин ушлагич тyрга уланиб бириктирилган бyлиши, чи?иб турган металмас элементлар эса – ?yшимча яшин ушлагичлар билан ускуналаниши ?амда яшин ушлагич тyрга уланиши керак. Металл томли (кровлили) бино ва иншоотларда яшин ушлагич сифатида томни (кровлини) yзи фойдаланилиши керак. Бунда барча чи?иб турган металлмас элементлар яшин ушлагичлар билан жи?озланиши ва томни (кровлини) металига уланиб бириктирилиши керак. Металл томдан (кровлидан) ёки яшин ушлагич тyрдан ерлатгичларга ток ?очирилиши (чи?арилиши) бинони периметри бyйича ?ар бир 25 м дан кам бyлмаган масофада бажарилиши керак. Бинони таш?и деворлари бyйича ёт?изиладиган ток ?очиришлар чи?арилиши кириш ёки одамлар тегиб кетмаслик жойидан 3 м дан я?ин бyлмаган жойлардан yтказилиши керак.

Ёнувчан ва суюлтирилган газлар ва енгил алангаланувчан сую?ликлари бор таш?и ускуналарни яшинни тy?ридан-тy?ри уришидан ?имоялаш ?уйидагича олиб борилиши керак: а) ускуналарни темирбетондан корпуслари, ускуналарни металли корпуслари ва томи метали ?алинлиги 4 мм дан кам ало?ида резервуарларни ?имояланаётган объектда yрнатилган ёки ало?ида турган яшин ?айтаргичлар билан ускуналаш керак; б) ускуналарнинг металл корпуслари ва томи метали ?алинлиги 4 мм дан ва ундан кyп си?ими 200 м

дан кам томи (крышаси) металини ?алинлигидан ?атъий назар ало?ида резервуарларни, шунингдек исси?ликдан изоляцияланган ускуналарни металл ?илофларини ерлатгичга улаш кифоя. Агар таш?и ускуналарда ёки ёнувчан газлар ёки енгил алангаланувчан сую?ликлар бор резервуарларда (ер усти ёки ер ости) газ чи?ариш ва ёки нафас олиш ?увурлари бyлса, унда улар ва улар устидаги макон яшинни тy?ридан-тy?ри уришидан ?имояланган бyлиши керак. Худди шундай макон цистерналар бyйнидаги кесими устидан ?имояланади, унга ?уйиб-бyшатиладиган эстакадада ма?сулотни очи? ?уйиш бажарилади. Яшинни тy?ридан-тy?ри уришидан нафас олиш клапанлари ва уларнинг устидаги баландлиги 2,5 м радиуси 5 м -ли цилиндр билан чекланган макон ?ам ?имояланиши керак.

Яшинни иккиламчи кyринишидан таш?и ускуналарни ?имоялаш учун уларда yрнатилган аппаратларни металл корпуслари электр ускуналарни ерлатиш ?урилмаларига ёки яшиндан тy?ридан-тy?ри уриш ?имоя ерлатгичига уланиши керак. Ер ости коммуникациялари бyйича ю?ори потенциал содир бyлишидан (заносидан) ?имоялаш уларни бино ва иншоотга киришда электрускуналар ерлатгичларига ёки яшин уришидан тy?ридан-тy?ри ?имоялаш ерлатгичига улаб бириктирилиб амалга оширилади. Таш?и ер усти коммуникациялари бyйича ю?ори потенциал содир бyлишидан (заносидан) ?имоялаш уларни бино ва иншоотга киришда электрускуналар ерлатгичларига ёки яшин уришидан тy?ридан-тy?ри ?имоялаш ерлатгичига, коммуникация киришига я?ин устунига – унинг темирбетон фундаментига улаб амалга оширилади.

Барча мумкин бyлган ?олатларда яшинни тy?ридан-тy?ри уришидан ?имоя ерлатишлари сифатида бино ва иншоотларнинг темирбетон фундаментларидан фойдаланиш керак. Улардан фойдаланиш мумкин бyлмаганда сунъий ерлатгичлар ?yлланилади. Барча мумкин бyлган ?олатларда яшинни тy?ридан-тy?ри уришидан ?имоя ерлатгичи электр ускуналар ерлатгичи билан бирлаштирилган бyлиши керак. Яшинни тy?ридан-тy?ри уришидан ?имоя ерлатгичларига ?урилиш ичида турган металлли конструкциялар, ускуналар ва ?увур yтказгичлар, шунингдек электр потенциалларни тенглаштирувчи ?урилмалар уланиши керак. Яшин ушлагичлар билан ток ?очиришларни барча уланиб бириктирилиши пайвандлаб бажарилиши керак. Металл ?увурлар, миноралар, вишкалар учун яшин ушлагичларни ?уриш ва ток ?очиришларни yтказиш талаб ?илинмайди. Металлмас ?увурлар, миноралар, вишкаларни ?уришда монтаж ускунасининг металл конструкцияси (юк йyловчи ва шахта кyтаргичлари, кран-укосина ва б.?.) ерлатгичларга уланиши керак. Бундай ?олатларда яшиндан ?имоялаш бyйича ва?тинчалик тадбирлар ?урилиш даврида бажарилмаслиги мумкин.

3.8. Ионлаштирувчи нурланиш, тавсифномаси, организмга таъсир манъбалари, нормалаштириш

Ядро энергетикасининг тез ривожланиши ва фан ва техниканинг турли со?аларида ионлаштирувчи нурланишлар манбаъларининг кенг ?yлланилиши одам учун радация ва атроф му?итни радиофаол моддалар билан ифлосланиш хавфини яратди. Шунинг учун ионлаштирувчи нурланишлардан ?имоялаш (радиация хавфсизлиги) му?им муаммолардан бирига айланмо?да. Радиация нурли энергия билан тавсифланади. Ионлаштирувчи нурланиш – бу ядро реакцияси алмашинувларида, яъни радиофаол парчаланиш натижасида ?осил бyладиган заррачалар ва электрмагнит квантларини о?ими. Ионлаштирувчи нурланишнинг энг кyп учрайдиган турлари ренген ва гамма нурланишлар, альфа заррачалар, электронлар, нейтронлар, протонлар о?имлари бyлади. Ионлаштирувчи нурланишлар бевосита ёки билвосита му?итни ионлашишини, яъни зарядланган атомлар ёки ионлар молекуласини келтириб чи?аради. Ионлаштирувчи нурланишлар манбаълари табиий ва сунъий радиофаол моддалар, турли хилдаги яро-техника ускуналари, тиббий перепаратлар, кyп сонли назорат-yлчов ?урилмалари (металларни дефектоскопия ?илишда, пайванд бирикмаларини сифатини назорат ?илиш). Улар ?ишло? хyжалигида, геология разведкасида, статик электрланишга ?арши курашда ва б.?. ?yлланилади.

Ионлаштирувчи нурланишларнинг асосий манъбалари ?уйидагилар. Радон- 222 – альфа-заррачалар чи?арувчи газ. То? жинсларида доимо ?осил бyлади. Шахталарда, ертyлаларда, бинонинг 1-?аватида тyпланганда хавфли. Шамоллатиб туриш керак.

Ксенон-133 – газсимон изотоплар. Атом реакторининг ишлаш жараёнида доимо ?осил бyлади ва парчаланади. ?имоя сифатида изоляция ?yлланилади. Йод-131 – бета-заррачалар ва гамма нурланиш чи?аради. Атом реакторининг ишлашида ?осил бyлади. Ўтлар билан бирга ?айвонлар чайнашидан ?азм бyлади ва сутга yтади. Одамни ?ал?он безларида йи?илади. ?имоя сифатида «йод пархези» ?yлланилади, одамни ов?ат рационига йод ?yшилади. Криптон-85 – о?ир газ, бета-заррачалар ва гамма нурланишлар чи?аради. Реакторни ишланган ё?ил?и элементлари таркибига киради. Уларни са?лаганда – ажралади. ?имоя – изоляцияланган хона. Стронций 90 – бета заррачалари чи?арадиган металл. Радифаол чи?индиларда ажраладиган асосий ма?сулот. Одамни суякли тy?ималарида йи?илади. Цезий -137 бета заррачалар ва гамма нурланишлар чи?арадиган металл. Мускуллар тy?ималари ?ужайраларида тyпланади. Радий- 226 – альфа ва бета заррачалари, гамма нурланишлари чи?арадиган металл. ?имоя – яширин жой ва бошпаналар. Углерод -17 – бета заррачалари чи?аради. Углеродни табиий изотопи. Археологик материаллар ёшини ани?лашда ?yлланилади. Плутоний -239 альфа заррачалар чи?аради. Радиофаол чи?индилар таркибида бyлади. ?имоя – радиофаол чи?индиларни сифатли кyмиш. Калий 40 вета заррачалар ва гамма нурланишлар чи?аради. Барча ?айвонлар ва yсимликлар таркибида бyлади ва киритилади.

Альфа заррачалар – гелий атомининг мусбат зарядланган ядроси. Бу заррачалар атом номерлари катта баъзи бир элементларнинг радиофаол парчаланишида чи?арилади, асосан бу трансуран атом номерлари 92 дан катта элементлар. Альфа заррачалар му?итда тy?ри чизи?ли 20 минг км/сек тезликда тар?алади ва yзининг йyлида катта зичликли ионлашиш яратади. Альфа заррачалар катта массага эга, yз энергиясини тез йy?отади ва шунинг учун а?амиятсиз чопиб yтишга эга: ?авода- 20—110 мм, биологик тy?ималарда – 30—150 мм, алюминийда 10—69 мм.

Бета заррачалар – бу альфа заррачаларга ?араганда катта yтиш ва кичик ионлаштириш ?обилиятига эга электронлар ёки позитронлар о?ими. Улар радиофаол парчаланишда атомлар ядросида вужудга келади ва шу ва?тда жойида ёру?лик тезлигига я?ин тезликда нурланади. Ўрта энергияларда бета заррачаларни чопиб yтиши ?авода бир неча метр, сувда 1—2 см, одам тy?ималарида 1 см орали?ида, металларда 1 мм бyлади.

Ренген нурланишлар – моддани электронлар о?ими билан бомбалашда вужудга келадиган ю?ори частотали ва тyл?ин узунлиги ?ис?а электрмагнити нурланишлари. Ренген нурланишларнинг му?им хоссаси унинг yтиш ?обилиятининг катталигидир. Ренген нурлари ренген ?увурчаларида, электрон микроскопларда, ?увватли генраторларда, тy?риловчи лампаларда, электрон нурли ?увурчаларда ва б.?. вужудга келиши мумкин.

Гамма нурланишлар – электрмагнит нурланишларга кирувчи, ёру?лик тезлигида тар?аладиган, квантлар энергияси о?ими. Уларни ренген нурланишларга кyра тyл?ин узунлиги ?ис?а бyлади. Гамма нурланишлар одам танаси ор?али ва бош?а материаллар ор?али эркин, камро? камайиб yтади ва yтаётган му?итларида иккиламчи ва тар?о? нурланиш яратади. Гамма нурлар билан нурланиш суръати ну?тавий манъбадан масофа квадратига тескари пропорционал бyлади.

Нейрон нурланишлар – баъзи бир ядро реакцияларида, хусусан уран ва плутоний ядроларини парчаланиш реакцияларида, атом ядроларидан отилиб чи?адиган нейтраль заррачалар о?ими. Нейтронлар электр зарядига эга эмаслигидан нейтрон нурланишлар катта yтиш ?обилиятига эгадир. Нейрон нурланишлари зарядланган заррачалар тезлаштирувчилари ва реакторларнинг ишлашида, бунда тезкор ва исси?лик нейронларини ?увватли о?ими ?осил бyлади, вужудга келади. Нейрон нурланишининг фар?ли хусусияти, стабиль элементлар атомини уларни радиофаол изотопларига айлантириш ?обилиятига эга, бу эса нейронли нурланишнинг хавфлилигини оширади.

Ионлаштирувчи нурланишлардан ?имоялаш yз ичига ташкилий, гигиеник, техник ва даволаш профилактика тадбирларини олади, ва айни?са:

оператор ва нурланиш манъбаси орасидаги масофани узайтириш;

нурланиш майдонида ишларни давомийлигини ?ис?артириш;

нурланиш манъбасини экранлаш;

масофадан бош?аришни ?yллаш;

манипуляторлар ва роботлардан фойдаланиш;

технология жараёнини тyли? автоматлаштириш;

шахсий ?имоя воситаларидан фойдаланиш ва радиация хавфсизлиги белгилари билан ого?лантириш;

нурланиш даражасини доимий назорати ва персонални нурланиш дозасини назорати бажарилади.

Ички нурланишдан ?имоялашда ишловчиларни радиофаол манъбалар (чи?индилар) билан бевосита контакти бартараф этилади ва уларни иш зонаси ?авосига тушишига йyл ?yйилмайди. Ионлаштирувчи нурланишлардан ?имоялаш бyйича тадбирларни режалаштириш ва олиб боришда нурланаётган шахслар категориялари, дозалар чегаралари ва ?имоялаш бyйича тадбирлар келтирилган радиация хавфсизлиги нормаларидан, шунингдек хоналар ва ускуналарни жойлашуви, иш жойлари, нурланиш манъбаларини олиш, ?исобини юритиш ва са?лаш, шамоллатиш, чанг-газдан тозалаш, радиофаол чи?индиларни ва б.?. зарарсизлантириш регламентланган санитар номалардан фойдаланиш керак.

3.9. Лазер, инфра?изил ва ультрабинафша нурланишлардан ?имоялаш

Лазер ёки оптик квант генератори – бу мажбурий (манфаатлантирилган) нурланишни фойдаланишга асосланган оптик орали? нурланишли электр магнити генератори. Ўзининг уникал хоссалари (нурни ю?ори йyналтирилганлиги, мувофи?лашувлиги) туфайли лазерлар саноатнинг турли со?аларида, фан, техника, ало?а, ?ишло? хyжалиги, тиббиётда, биологияда ва б.?. кенг ?yлланилмо?да.

Хизмат кyрсатувчи персонал учун лазер нурини хавфлилик даражаси бyйича лазерлар тyртта синфга бyлинади: I (хавфсиз) – кyз учун чи?иш нурланиши хавфсиз; II (хавфи кам) – тy?ри ёки кyзгули ?айтгани кyз учун хавфли; III (хавфлилиги yртача) – тy?ри, кyзгули, шунингдек диффузияли аксланган нурланиш ?айтараётган сиртдан 10 см масофада ва (ёки) тери учун тy?ри ва кyзгули ?айтган нурланиш кyз учун хавфли; IV (хавфи ю?ори) – ?айтараётган сиртдан 10 см масофада диффузияли аксланган нурланиш тери учун хавфли.

Генерацияланаётган лазер нурланишини хавфлилик даражасини ба?олашда етакчи мезонлар сифатида ?увват (энергия), тyл?ин узунлиги, импульснинг давомийлиги ва нурланиш экспозицияси ?абул ?илинган. Рухсатли даража чегараси, yрнатилишига талаблар, лазерларни жойлаштирилиши ва ундан хавфсиз фойдаланиш Санитар нормалар ва ?оидалар лазерларни yрнатилиши ва эксплуатацияси 31.07.1991 №5804—91 билан регламентланган, у лазерлар билан ишлашда хавфсиз ме?нат шароитларини таъминлаш бyйича тадбирларни ишлаб чи?иш имкониятини беради. Санитар нормалар ва ?оидалар ?ар бир ишлаш тартиби учун чегаравий рухсатли даражалар ?ийматларини, махсус формулалар ва жадваллар бyйича оптик орали? участкаларини ани?лаш имконини беради. Нурланишни чегаравий рухсатли даражалари лазерлар билан ишлаш тартиби ?исобга олиниб узликсиз, моноимпульсли, импульс- даврийли ?илиб дифференсацияланган. Технология жараёнининг хусусиятига кyра, лазер ускунаси билан ишлашда персоналга асосан ?айтган ва тар?алган нурланишлар таъсир этиши мумкин.

Биологиявий объектларда (тy?има, орган) лазерларни нурланиш энергияси турли алмашинувларга учраши ва организмда вужудга келадиган нурланишга жавоб тарзида, нурланаётган тy?ималарда органик yзгаришлар (бирламчи самаралар) ва хусусиятсиз функционал таркибли yзгаришлар (иккиламчи самаралар) келтириб чи?ариши мумкин. Кyриш органларига лазер нурларини таъсири (катта бyлмаган функционал бузилишлардан то кyр бyлиб ?олганича) асосан тyл?ин узунлигига ва таъсирни локаллаштирилганига бо?ли? бyлади. Катта ?увватли лазерлар ?yлланилганда ва уларни амалий фойдаланилиши кенгайганда нафа?ат кyриш органларини бехосдан шикастланиш хавфи, тери ?опламларининг ?ам, ва ?атто ички органларни кейинчалик марказий асаб ва эндокрин тизимларидаги yзгаришлари билан ?ам ?ийнайди. Лазер нурланишидан шикастланишдан ого?лантириш инженер-техник, режалаштириш, ташкилий, санитар-гигиеник тавсифли чоралар тизимини yз ичига олади.

Хавфлилиги II – III синфли лазерлардан фойдаланилганда персонални нурланишини олдини олиш ма?садида ёхуд лазер зонасини тyсиш, ёки нурлатиш тyпламини экранлаш керак. Экранлар ва тyси?лар энг кичик ?айтариш коэффициентли материаллардан тайёрланиши, оловга чидамли бyлиши ва лазер нури таъсирида токсик моддалар ажратмаслиги керак. Хавфлилиги IV синф лазерлар изоляцияланган ало?ида хоналарда жойлаштирилади ва уларни ишлаши масофадан бош?ариб таъминланади.

Бир хонада бир неча лазерлар жойлаштирилганда турли хил ускуналарда ишлаётган операторларни yзаро бир-биридан нурланмаслик чорасини кyриш керак. Лазерлар жойлаштирилган хонага уларни эксплатация ?илиш билан бо?ланмаган шахсларнинг киришига рухсат этилмайди. Лазерларни кyз билан ?имоя воситаларисиз юстировкалаш та?и?ланади. Шов?индан ?имоялаш учун ускуналарни товушдан изоляциялаш, товушни ютишни ва б.?. тегишли чоралари ?yлланилади. Лазерлар билан ишлашда хавфсиз ме?нат шароитларни таъминловчи шахсий ?имоя воситаларига кyзни нурланишини рухсатли даража чегарасигача камайтиришга мyлжаланган махсус кyзойнаклар, ?ал?ончалар, ни?облар киради. Шахсий ?имоя воситалари, фа?ат жамоа ?имоя воситалари санитар ?оидалар талабларини таъминлашга имконсиз бyлганида, ?yлланилади.

Инфра?изил нурланишлар – оптик орали?даги электрмагнит нурланишлари бyлиб уларни тyл?ин узунликлари: А области -760-1500 нм, В-области – 1500—3000 нм, С области – 3000 нм дан катта бyлади. Инфра?изил нурланишларнинг манъбаси очи? аланга, эриган ва ?издирилган металл, ойна, ускуналарни ?изиган сиртлари, сунъий ёритиш приборлари ва б.?. бyлади.

Исси?лик алмашинувида нурланишнинг биологик таъсири му?им роль yйнайди. Организмга исси?лик таъсирининг самараси о?им зичлигига, нурланиш давомийлигига, таъсир зонасига, одам танасига нурланишни yтиш чу?урлигини ани?ловчи тyл?ин узунлигига бо?ли? бyлади. Оптик орали? учун ?уйидаги ?оида мавжуд – тyл?ин узунлиги ?анча ?ис?а бyлса, нурланишни yтиш ?обилияти шунча катта бyлади. Бундан энг кyп yтиш ?обилиятига А области нурланиши эга бyлади ва у тери ?опламаси ор?али yтади ва ?он билан ва тери ости ё? ?ужайрачалари ор?али ютилади. В ва С областларидаги нурланишлар кyп жи?атдан эпидермисда ютилади. Одам узо? ва?т нурланиш зонасида турганида танани исси?лик мувозанатининг тез yзгариши, ?ароратни ошиши, тер ажралиши кучаяди ва организмга керакли тузларнинг йy?отилиши содир бyлади.

Инфра?изил нурланишнинг кyзга давомли таъсирида катаракта ривожланиши мумкин. Инфра?изил нурланишлардан ?имоялаш усуллари ?уйидагилар:

исси? сиртларни исси?ликдан изоляциялаш;

исси?лик нурланишли сиртларни совутиш;

ишчиларни нурланиш жойидан узо?лаштириш (масофа билан ?имоялаш);

ишлаб чи?ариш жараёнларини автоматлаштириш (механизациялаштириш);

масофадан бош?ариш;

аэрацияни, ?аволи душни ?yлланилиши;

нурлатиш манъбасини экранлаштириш;

Все книги на сайте предоставены для ознакомления и защищены авторским правом