Рахматулла Усманов "Қурилишда меҳнатни мухофаза қилиш"

Қурилишда меҳнатни мухофаза қилиш бўйича асосий маълумотлар, қурилиш муҳити ишлаб чиқаришининг хавфли ва зарарли омиллари, уларнинг одамга таъсири, ишловчиларни ҳимоялашнинг методлари ва воситалари, иш зонасида қулай шароитлар яратиш, жароҳатланиш сабаблари, меҳнатни мухофаза қилишнинг ташкилий, қонунчилик ва иқтисодий бошқариш методлари ёритилган. Қурилиш ўрта махсус ва олий ўқув юртлари талабалари учун. Ишчи ва хизматчиларни ўқитиш ҳамда йўл-йўриқлар ўтказишда фойдали бўлиши мумкин.

date_range Год издания :

foundation Издательство :Издательские решения

person Автор :

workspaces ISBN :9785006286665

child_care Возрастное ограничение : 12

update Дата обновления : 09.05.2024

касбий касалланишни кyрсатадиган шакли пайдо бyлиши мумкин бyлган, сурункали патологияни а?амиятли yсиши ва ме?нат ?обилиятини ва?тинчалик йy?отиш ?амда ю?ори даражадаги касалланиш билан тафсифланадиган ме?нат шароитлари.

4-синф – хавфли (экстремал) ме?нат шароитлари – таъсири иш сменаси (ёки унинг бир ?исми) мобайнида ?аёт учун хавф соладиган, yткир касб жаро?атини о?ир шаклини ю?ори таваккалини вужудга келтирадиган ишлаб чи?ариш омилларининг даражаси билан тавсифланадиган ме?нат шароитлари.

Ишлаб чи?аришнинг зарарли ва хавфли омиллари орасида маълум бо?ланганлик кузатилади. Кyпчиллик ?олларда зарарли омилларнинг мавжудлиги хавфли омилларнинг пайдо бyлишига сабабчи бyлади. Масалан, ишлаб чи?ариш хонасининг yта намлиги ва ток yтказувчан чангларнинг (зарарли омиллар) мавжудлиги одамни электр токи (хавфли омил) билан жаро?атланиш хавфини кучайтиради.

3.2. Акустик тебранишлар, шов?ин манбалари, синфланиши, таъсири, нормалаштирилиши

Суръатли шов?инни одам организмига таъсири асаб жараёнларини кечишига но?улай таъсир этади, толи?ишни ривожланишига олиб келади, юрак-?он томирлари тизимини yзгаришига ва шов?ин патологиясини вужудга келтиради ва унинг натижасида секинлик билан эшитиш пасайиши ривожланади. Ишлаб чи?ариш шароитларида шов?ин манбалари ишлаётган дастго?лар ва механизмлар, механизациялашган ?yл асбоблари, электр машиналари, компрессорлар, кyтариш-ташиш машиналари, ёрдамчи ускуналар (вентиляция ?урилмалари, кондиционерлар) ва б.?. бyлади.

Спектрининг тавсифи бyйича шов?инлар кенг ?амровли ва маромлига бyлинади. Ва?т тавсифи бyйича шов?инлар yзгармас ва yзгармас бyлмаганга бyлинади. Ўз навбатида yзгармас бyлмаган шов?инлар ва?т бyйича тебранувчан, танаффусли ва импульсли бyлиши мумкин. Иш жойларида yзгармас шов?инни тавсифномаси сифатида, шунингдек унинг но?улай таъсирини чеклаш бyйича самарали тадбирларни ани?лаш учун, товуш босими даражаси децебелда (дБ) ?абул ?илинади. Иш жойларида ?ам шов?иннинг умумий характеристикаси сифатида товуш даражаси децебелларда ?абул ?илинади, у товуш босимини частота тавсифномасининг yртача ?ийматини бидиради.

Шов?ин билан курашишнинг асосий тадбирлари – техникавий бyлади ва учта бош йyналишлар бyйича олиб борилади:

шов?инни пайдо бyлиш сабабларини бартараф ?илиш ёки уни манбасида пасайтириш;

шов?инни узатиш йyлларида секинлаштириш;

ишловчиларни бевосита шов?индан ?имоялаш.

Шов?инни пасайтиришнинг самарали воситаси шов?инли технологик операцияларни кам шов?инли ёки тyли? шов?инсизлари билан алмаштириш. Шов?инни унинг манбасида камайтиришга: ускунанинг шов?ин чи?арадиган ?исмини конструкциясини такомиллаштириш; конструкциясида акустик хоссалари пасайтирилган материаллардан фойдаланиш; шов?ин манбасида имкон борича унинг я?инида ?yшимча товуш изоляцияловчи ёки тyсувчи yрнатиш эвазига эришилади. Шов?инга ?арши курашнинг энг содда техник воситаларидан бири машинани шов?инли бирикмасини ёпувчи товушни изоляцияловчи ?илоф yрнатиш. Акустик экранларни ?yлланилиши ускунадан тар?алаётган шов?инни самарали камайтиришга хизмат ?илади. Шов?инли механизмни иш жойини ёки машинани хизмат кyрсатиш зонасини чегаралайди. Шов?инли хоналарда товуш ютувчи юзали ?опламаларни шип ёки деворлар учун ?yлланилиши шов?ин спектрини пастро? частоталигига yзгаришига олиб келади ва бу ме?нат шароитларини яхшилайди.

Инфратовуш – товуш тyл?инини 25 Гц дан кам частота билан тебраниши.

Инфратовушли тебранишларнинг пайдо бyлиш табиати эшитиладиган товушники каби бyлади, шунинг учун инфратовуш ?ам худди эшитиладиган товуш бyйсинадиган ?онуниятларга бyйсинади ва уни ифодалаш учун эшитиладиган товуш учун ?yлланиладиган математик аппарат ?yлланилади (товуш даражаси билан бо?ланган тушунчалардан таш?ари). Инфратовуш му?итда оз сyнади, шунинг учун анча узо? масофага тар?алади. Инфратовуш манбаси секундига 20 дан кам давр частотаси билан ишлайдиган ускуналар бyлади. Инфратовуш марказий асаб тизимига зарарли таъсир кyрсатади ва ?yр?ув, безовталик, чай?алиш ?исини ва б.?. келтириб чи?аради.

Инфратовуш тебранишлари орали?и одамни ало?ида органлари ички частоталарига мос (6—8 Гц), демак, резонанс бyлганлигидан о?ир о?ибатлар вужудга келиши мумкин. Товуш босимини 150 дБА кyпайиши ов?ат ?азм ?илиш фаолияти ва юрак ритмини yзгаришига олиб келади. Эшитиш ва кyришни йy?отиш мумкин.

?имоя тадбирлари: 1) пайдо бyлиш манбасида инфратовушни пасайтириш; 2) шахсий ?имоя воситаларини ?yллаш; 3) инфратовушни ютувчи ?урилмалардан фойдаланиш. Назорат приборлари сифатида ФЭ-2 фильтрли ШВК турли шов?ин yлчагич ва RFT турли виброакустик аппаратура ?yлланилади.

Шов?ин манбаларига (шу жумладан ю?ори ва паст частотали) ишлаётган кондиционерлар, турбиналар, вибрация майдончалари, катта машиналарнинг айланувчан ?исмлари ва б.?. киради. Ишлаб чи?ариш инфратовуши ?ам эшитиладиган шов?ин соладиган жараёнлардан, турболентлиликдан, резонансдан, пульсациядан, илгариланма ?айтма ?аракатдан содир бyлади. Саноат ва транспортда инфратовушни суръатининг умумий даражасини yртача ?иймати 108 дБ га тенг бyлади. Инфратовушни организмга узо? муддатли таъсири кичик суръатли бyлганда ?ам а?лий ме?нат ?обилиятини пасайтиради, толи?ишга, ?ашланишга, бош о?ришига, безовталикка, асабийликка олиб келади.

Суръатининг даражаси ва таъсирининг давомийлигига кyра инфратовуш ё?имсиз туй?улар (бош айланиши, чан?о?лик, эзилиш ва ?yр?иш ?иссиётлари) ?амда юрак-?он томирлари ва нафас олиш тизимида турли даражада ифодаланадиган ва кyп сонли нома?бул yзгаришларни келтириб чи?аради. Инфратовушни но?улай таъсирини олдини олишда гигиеник нормалаштириш етакчи yрин эгаллайди. Нормага биноан инфратовушни суръатлилик даражаси иш жойларида 2—16 Гц частотали октав полосаларда 105 дБ дан ва 31,5 октав полосада 102 дБ дан орти? бyлмаслиги керак.

Ультратовуш – товуш тyл?инларининг 20 кГц (эшитиш чегарасидан таш?арида) дан орти? частотада тебраниши. Паст частотали ультратовуш тебранишлар ?аво ва тегиш (контакт) йyли билан тар?алади; ю?ори частоталиси эса тегиш йyли билан тар?алади. Ультратовуш юрак-?он томирлари, асаб ва эндокрин тизимига зарарли таъсир yтказади; терморостлаш ва моддалар алмашувини бузади. Ма?аллий (жойига) таъсири гунг бyлиб ?олишга олиб келиши мумкин. ?имоя тадбирлари: 1) тyс?ичлантиришдан (блокировкадан) фойдаланиш; 2) товушни изоляциялаш (экранлаш); 3) масофадан бош?аришни ?yллаш; 4) антишов?инларни ?yллаш. Назорат ?илиш приборлари сифатида RFT турли виброакустик тизими ?yлланилади. Ультратовуш эластик тyл?инлар каби хоссалари бyйича эшитиладиган товушдан фар? ?илмайди, биро? тебраниш жараёни частотаси, энергияни исси?ликка трансформацияланиши ?исобига, тебранишни тезро? сyнишига ёрдам беради.

Частотали спектри бyйича ультратовуш паст частотали ва ю?ори частоталига бyлинади; тар?алиш усули бyйича – ?аво ва тегиш (контакт) йyли билан тар?аладиган ультратовуш фар?ланади. Паст частотали ультратовуш тебранишлар ?авода яхши тар?алади. Уларни организмга таъсирини биологиявий самарасининг суръати, таъсир давомийлиги ва ультратовуш таъсирига учраётган жисм сиртининг yлчамига бо?ли? бyлади. ?авода тар?аладиган ультратовушни узо? ва?т систематик таъсири асаб, юрак ?он томирлари ва эндокрин тизимларини, эшитиш ва вестибулятор анализаторларини фаолиятларини бузилишига олиб келади. Ультратовуш ускуналарида ишлаётганларда ани? астения, ?он-томирлари гипотонияси, юрак ва мияни электр фаоллигини пасайиши, чекланган ?удудда, ?орон?уликда ?yр?ув ?иссиёти, тез-тез yзидан кетишлар, орти?ча терлаш, ?оринда, ингичка ичакда, yт пуфагида спазмалар кузатилади.

Энг тавсифли шикоятларга тез толи?иш, бош о?ри?и ва бошда босим ошишини сезиш, ?ийинчилик билан ди??ат ?илиш, фикрлаш жараёнининг тормозлашуви, уй?усизлик киради. Ю?ори частотали ультратовушни ?yлларга контактли таъсири ?yллар капларида капиляр ?он айланишини бузилишига, о?ри? сезишни пасайишига олиб келади, яъни асабий бузилиш ривожланади. Касбий касалланиш фа?ат ультратовушни ?yлларга тегиш (контактли) таъсирида рyйхатга олинган. Таъкидлаш жоизки, ишлаб чи?ариш шов?ини ва титраши ультратовушдан кyра кyпро? агрессив таъсир ?илади.

Ультратовуш ускуналарига хизмат кyрсатувчи шахсларга таъсир этувчи касбий зарарларнинг таъсири кyпчилик омиллар билан, авалом бор паст частотали шов?иннинг генерацияланадиган ультратовуш тебранишларининг частотаси билан ани?ланади. Умумий суръатлилик даражаси эшитиладиган ва ульратовуш орали?ли частоталарда 90—120 дБ чегарасида тебранади. Организмга умумий таъсирдан таш?ари паст частотали ультратовуш тебраниш ?yз?атилган ишлов берилаётган деталлар ёки приборларга тегканда жорий таъсир ?ам yтказилади. Ульратовуш аппаратлари билан узо? ва?т ишлаётган шахсларда бош о?ри?и, бош айланиши, умумий ?олсизлик, тез толи?иш, уй?уни бузилиши, ?ашлилик, хотирани ёмонлашуви, товушга ю?ори сезгирлик, тана массасини йy?отилиши кузатилади.

Ультратовуш манбалари таъсирида узо? ва?т ишлаш, масалан дефектоскоплар билан ишлаш операторларда вегетатив-?он-томирлар бузилишини ривожланишига олиб келади. Ишловчиларга ультра- ва инфратовушни ё?имсиз таъсирини ого?лантириш бyйича чоралар (ташкилий-техник, санитар-гигиеник ва даволаш профилактика) мажмуавий олиб борилади, товушни унинг ?осил ?илиш манбасида пасайтириш йyли билан, ускуналарни ишлаш тартибини рационаллаштириш, шунингдек ульратовушни контактли таъсирида жамоа (кузатиш кабинаси, масофадан бош?ариш) ва шахсий (шов?инга ?аршилар ва икки ?аватли перчаткалар- таш?ариси резинали ва ичкариси пахтали) ?имоя воситаларидан фойдаланилади. Бевосита ультратовушни таъсирига учрайдиган шахслар дастлабки (ишга ?абул ?илишда) ва ?ар йиллик даврий тиббий кyриклардан yтказиб турилиши керак. 18 ёшдан кичик ва ?омиладорлар ультратовуш манбаси бyлган ишларга ?yйилмайди.

Шов?индан ?имояланишга шов?ини хавфсиз техникалар ишлаб чи?иш, жамоа ва шахсий ?имоя воситалари ва методларини, ?урилиш-акустик методларни ?yллаб эришилади. Жамоа ?имоя воситалари шов?ин манбасига нисбатан шов?инни унинг пайдо бyлиш манбасида пасайтирувчи (энг самарали) ва шов?инни унинг тар?алиш йyлида пасайтирувчиларга бyлинади. Амалга ошириш услуби бyйича ?уйидаги ?имоялаш методлари фар?ланади:

акустик – хонани акустик ?исоблаш ва ишлаш принципи бyйича товушни изоляциялаш, товушни ютиш, титрашни изоляциялаш, демпфирлаш, шов?ин сyндиргич воситаларини танлашга асосланган;

?урилиш-акустик экранлар, товушни изоляциялаш, кузатиш кабиналари, масофадан бош?ариш, ?илофлар, зичлаш ва б.?. ?yллаш. Товушни изоляцияловчи материалларнинг энг самаралилари трипласт (композиция материали) ва пахта, ё?оч ?ириндиси, сомон ва б.?. тyлдирилувчили пластобетонлар бyлади. Товуш ютувчи (сyндирувчи) материалларга яна мармар, бетон, гранит, ?ишт, ДВП, ДСП, кигиз, минерал вата материаллари киради;

архитектурали-режалаштириш ечимлари – иш жойларини рационал жойлаштириш; ме?нат ва дам олишнинг рационал тартибини yрнатиш.

Одамлар ва ?айвонларга тyл?ин уриши таъсир этиши мумкин. Тy?ридан -тy?ри таъсир орти?ча босим ва тезлик босими натижасида вужудга келади. Босимни тез ошиши тирик организм томонидан ?атти? уриш каби ?абул ?илинади. Одамларни ва ?айвонларни ?иёсий шикастланиши шиша сини?лари, шлак, тошлар, ё?оч бyлаклари ва бош?а нарсаларни ю?оридан катта тезлик билан тушишидан содир бyлиши мумкин. Тyл?ин уришининг таъсир даражаси портлаш ?уввати, масофа, об-?аво шароитлари, турган жойга (бино ичида, очи? майдонда) ва одамнинг ?олатига (ётган, yтирган, тик турган) бо?ли? бyлади. Тyл?ин уриши енгил, yрта, о?ир ва жуда о?ир жаро?атлар билан тавсифланади.

3.3. Титраш ва унинг организмга таъсири, титрашдан ?имоялаш ва фаол титрашни камайтириш

Титраш асаб ва юрак-?он томирлари тизими ?амда таянч-?аракатланиш аппаратининг функционал бузилишининг сабаби бyлиши мумкин. Титраш деганда ну?танинг ёки механик тизимнинг ?аракати тушунилади, унда навбати билан ва?т бyйича камида битта координатани ?ийматларини yсиши ва камайиши содир бyлади. Умумий ва ма?аллий титрашни фар?лаш ?абул ?илинган. Умумий титраш одамни бутун организмига таянч сирти ор?али – yтиргич, пол ор?али таъсир ?илади. Ма?аллий титраш одамнинг танасининг ало?ида ?исмларига таъсир ?илади. Титраш ?ам абсолют, ?ам нисбий параметрлар ёрдамида yлчаниши мумкин. Титрашни yлчаш учун абсолют параметрларга титраш силжиши, титраш тезлиги, титраш тезланиши киради. Умумий титрашни учта категорияси мавжуд: транспортли, транспорт-технологик, технологик. Технологик титраш yз навбатида тyртта турга бyлинади:

ишлаб чи?ариш хоналарини доимий иш жойларида, марказий бош?арув постларида ва б.?.;

судларни хизмат хоналари иш жойларида;

омборлар иш жойларида, маиший ва бош?а ишлаб чи?ариш хоналарида;

завод бош?аруви, конструкторлик бюроси, лабороторияларда, y?ув пунктларида, ?исоблаш марказларида, конторалар ва бош?а а?лий ме?нат хоналаридаги иш жойларида.

Умумий титрашни yлчаш ну?талари иш жойларида (ёки хизмат кyрсатиш иш зоналарида), yзиюрар ва транспорт-технология машиналари учун эса – иш майдончалари ва ?айдовчи ва персонал yтиргичларида танланади. Ускунани (машинани) намунавий технологиявий ишлаш тартибида yлчаш yтказилади. Титрайдиган ?yл машиналарида умумий ишлаш ва?ти сменанинг 2/3 ?исмидан ошмаслиги керак. Бунда титрашни бир марталик таъсирининг давомийлиги, ушбу операцияга кирадиган кичик танаффуслар ?ам ?исобга олиниб, 20 минутдан ошмасли керак. Титраш асбоби билан ишлаганда, ?yл билан ушлаб туриладиган ускунани массаси 10 кг дан, босиш кучи эса 196 Н дан ошмаслиги керак.

Машина ва ускуналарни титраши билан курашишни асосий методлари ?уйидагилар:

?yз?атиш манбасига таъсир этиб титрашни камайтириш (?yз?атувчи кучларни камайтириш ёки бартараф ?илиш);

резонанс тартибидан тебранувчан системани массасини ва ?атти?лигини рационал танлаш йyли билан (ёхуд системани массаси ёки ?атти?лигини yзгартириш, ёхуд лойи?алаш бос?ичида – янги тартибни киритиш билан) чи?ариш;

титрашни демпфирлаш – механик фаол тебранаётган конструктив элементларини кyпайтириш диссипатив кучларни резонансга я?ин частоталар билан тебранишларда кyпайтириш йyли билан бажарилади;

Диссипатив кучлар – бу кучлар, механик системаларда пайдо бyлади, уларни тyли? энергияси ?аракатланганда бош?а тур энергияга yтиб йy?олади. Диссипатив системага мисол – сирпаниш мажудлигида бош?а жисмни сиртида ?аракатланаётган жисм. (вибро?оплама- материалларни шилимши?лиги).

тебранишни динамик тyхтатиш (?yшимча реактив импеденси);

конструктив элементлар ва ?урилиш конструкцияларини yзгартириш (системани ?атти?лигини ошириш – ?атти?лик ?иррасини киритиш);

титрашни изоляцилаш – ?yз?атиш манбасидан ?имояланаётган объектга улар орасига жойлашган ускуналар ёрдамида тебранишни узатишни камайтириш;

титрашни фаол ?имоялаш.

Титраш – бу эластик бо?ланишли тизимни механик тебранма ?аракати. Титрашни одамга узатилиш услуби бyйича (титраш манбаси билан туташиш тавсифи бyйича) шартли равишда ма?аллий (локал) титрашни ишловчини ?yлларига узатувчи, ва умумий титрашни таянч сирт ор?али бутун танага узатувчига бyлинади. Умумий титраш гигиеник нормалаштириш амалиётида иш жойларини титраши каби белгиланади. Ишлаб чи?ариш шароитларида кyпчиллик ?олларда ма?аллий ва умумий титрашнинг биргаликдаги таъсири кузатилади. Ю?ори даражадаги титрашни одам организмига давомли таъсири ва?тидан олдин толи?ишга, иш унумдорлигини пасайишига, касалланишни ошишига ва касбий патологияни -титраш касаллигини вужудга келишига олиб келади.

Ишлаб чи?ариш титраши yзининг физикавий тавсифи бyйича мураккаб синфланишга эга. Ва?т бyйича тавсифномаси бyйича yзгармас титраш ?аралади ва унинг учун титраш тезлигининг ?иймати 1 минутдан кам бyлмаган кузатиш ва?тида 2 мартадан (6 дБ) кyп yзгармайди. Ўзгармас бyлмаган титраш yз навбатида ?уйидагиларга бyлинади:

титраш тезлиги даражаси ва?т бyйича узликсиз yзгарадиган ва?т бyйича тебранувчан;

танаффусли, операторни титраш билан туташиб ишлаш жараёнида узилади, бунда туташиш ва?ти 1 с дан кyпни ташкил ?илади;

импульсли, бир ёки бир неча титраш таъсиридан (масалан, уришдан) ташкил топган, ?ар бирининг давомийлиги, таъсир частотаси 5 Гц дан кам бyлганда, 1 с кам бyлади.

Локал ишлаб чи?ариш титрашининг манбаълари урадиган, уриб-айлантирадиган ва айлантирадиган пневматик ёки электр юритмали механизациялаштирилган ?yл машиналари бyлади. Урадиган таъсирли машиналар титраш принципига асосланган. Уларга ?оп?о?ли, кесувчи, ?айтарувчи бол?алар, пневмозичлагичлар киради. Уриб-айлантириб таъсир ?иладиган машиналарга пневматик ва электр перфораторлар киради. Айлантириш таъсирига асосланган машиналарга силли?лаш, пармалаш машиналари, электр ва бензин моторли арралар киради. Шунингдек, ма?аллий титраш чархлаш, эговлаш, силли?лаш, полларни жилолаш ишларида ?ам бyлиши мумкин. Ундан таш?ари, буюмларни ?yлда узатадиган му?им датго?ларда бажариладиган ?амда двигателсиз ?yл машиналарида ишлаганда, масалан, учлаштириш (рихтовкалаш) ишларини бажаришда ?ам ма?аллий титраш вужудга келади.

Титрашдан одамни ?имоялашни энг таъсирли воситаси унинг титраётган ускунага бевосита тегишини (контактини) бартараф ?илиш. Бунга масофадан бош?ариш, саноат роботларини ?yллаб, автоматлаштириш ва технологик ускуналарни алмаштириб эришилади. Механизациялаштирилган ?yл машиналари титрашини ё?имсиз таъсирини операторга камайтиришга техник ечимлар: титраш суръатини бевосита унинг манбасида камайтириб (конструктив yзгатиришларни амалга ошириб; таш?и титрашдан ?имоялаш воситалари, титраш манбаси билан оператор ?yллари орасига жойлаштирилган эластик демпфирлайдиган материаллар ва ?урилмалар ?yллаб) эришилади.

Тадбирлар комплексида ме?нат ва дам олишнинг илмий асосланган тартиби му?им yрин тутади. Масалан, титраш билан умумий контакт ва?ти иш сменаси давомийлигининг 2/3 ?исмидан ошмаслиги керак; фаол дам олиш учун иккита регламентланган танаффус yрнатиш, физиопрофилактика муложаларини yтказиш, махсус комплекс бyйича ишлаб чи?ариш гимнастикасини yтказиш тавсия ?илинади. Ма?аллий ва умумий титрашни ё?имсиз таъсирини олдини олиш учун ишловчилар шахсий ?имоя воситалар: ?yл?оплар ёки перчаткалар, махсус оё? кийимлардан фойдаланишлари керак. Корхоналарда санитар-эпидемология назорати, тиббиёт муассасалари ва ме?натни мухофаза ?илиш хизматлари иштирокида таъсир этувчи титрашни тавсифи ва ишлаб чи?ариш му?итининг унинг келтириб чи?ариш омиллари ?исобга олиниб тиббий-биологиявий профилактика тадбирлари муайян комплекси ишлаб чи?илиши керак.

3.4. Электр токи, параметрлари, хавф манбалари, одамга таъсири. Электр токи таъсиридан ?имоялаш

Одам организмига электр токининг исси?лиги таъсирида организмнинг тy?ималари ва биологияли му?ити ?изийди, бу бутун организмни ?изишига олиб келади, натижада организмдаги алмашиниш жараёнларини бузилиши ва унга бо?ли? нормадан четланишлар вужудга келади. Электролитик таъсирда ?онни, плазмаларни ва организмни бош?а физиологик эритмаларини ажралиши содир бyлади, бундан сyнг улар yз фаолиятларини бажара олмайдилар. Биологиявий таъсир асаб толаларини ва бош?а органларни ?ижинишига ва ?yз?атилишига олиб келади.

Электр токи билан шикастланишнинг иккита тури: электрдан жаро?атланишлар ва ток уришлар фар?ланади. Электрдан жаро?атланишларга ?уйидагилар киради:

электрдан куйиш – электр токи тегиш ну?тасига исси?лик таъсири натижаси;

электр белгиланиши – терини yзига хос шикастланиши, ю?ори ?атламни ?атти?лашиши ва жонсизланиши;

терини металлашуви – терига кичик металл заррачаларининг кириб жойлашиши;

электрофтальпия – электр ёйини ультрабинафша нурланиши таъсиридан кyз таш?и ?аватини шамоллаши;

механик шикастланиш, ток таъсири остида мускулларнинг мажбурий ?ис?аришидан пайдо бyлади.

Организмни электр токи билан шикастланиши о?ибатида тирик тy?ималарни ?yз?атилиши мускулларни сесканишли ?ис?ариши билан yтишига электр уриши дейилади. Содир бyлиш о?ибатига бо?ли? ?олатда электр уриши тyрт даражага бyлинади: I – ?ушни йy?отишсиз мускулларни сесканишли ?ис?ариши; II – ?ушсиз мускулларни сесканишли ?ис?ариши, лекин нафас олиш ва юрак ишлаши давом этади; III – ?ушни йy?отиш ва юрак фаолияти ёки нафас олиш бузилади; IY – клиник yлим ?олати.

Электр токи билан шикастланиш о?ирлиги кyпчиллик омилларга: ток кучи, одам танасининг электр ?аршилиги, тана ор?али ток yтишининг давомийлиги, ток тури ва частотаси, одамни шахсий хусусиятлари, атроф му?ит шароитларига бо?ли?. Одамни у ёки бу даражадаги шикастланишини ани?ловчи асосий омил – ток кучи бyлади. Унинг одамга таъсирини тавсифлаш учун учта мезон yрнатилган: сезиладиган порог токи – сезиладиган сескантириш келтириб чи?арадиган токнинг энг кам ?иймати; ?yйиб юбормайдиган порог токи – мускулларни сесканишли ?ис?аришини келтириб чи?арадиган, шикастланувчи yзи озод бyла олмайдиган токнинг ?иймати; фибриляция порог токи – юрак фибриляциясини келтириб чи?арадиган токнинг ?иймати. Юрак мускуллари толаларини хаотик ва турли ва?тлардаги ?ис?аришидан, унинг ишлашини тyли? бузилишига фибриляция дейилади.

Жаро?ат о?ибати одам танаси ?аршилигига бо?ли? бyлади. Энг кyп ?аршиликка жонсиз кератинлашган ?ужайралардан тузилган терини устки ?атлами эга бyлади. Танани умумий ?аршилиги терини устки ?атламини ?аршилиги эвазига етарлича катта бyлади, лекин бу ?атлам шикастланиши билан – унинг ?иймати тезда камаяди.

Токнинг таъсирини давомийлигини узо?лиги жаро?ат о?ибатини деярли белгилайди, чунки ва?т yтиши билан одам терисини ?аршилиги тез камаяди, юракни жаро?ат олиш э?тимоли кyпаяди ва бош?а салбий о?ибатлар вужудга келади. Токнинг юрак, yпка ва бош мия ор?али yтиши жуда хавфли бyлади. Жаро?атланиш даражаси ток тури ва частотасига ?ам бо?ли? бyлади. Частотаси 20—1000 Гц бyлган yзгарувчан ток энг хавфли бyлади. Кучланиш 300 В гача yзгарувчан ток yзгармас токдан хавфлиро?. Катта кучланишларда yзгармас ток хавфлиро?дир.

Одамнинг электр токи билан жаро?атланиши ?уйидаги ?олларда бyлиши мумкин:

ердан изоляцияланмаган одамни кучланиш остида бyлган электрускуналарни ток yтказувчан ?исмларига тегиб кетиши;

ердан изоляцияланмаган одамни кучланиш остидаги электрускуналарни изоляцияланмаган ток yтказувчан ?исмларига хавфли масофага я?инлашуви;

ердан изоляцияланмаган одамни электрускуналарни кучланиш остидаги корпусига туташишидан кучланиш остида ?олган ток yтказмайдиган металл ?исмларига, тегиб кетиши;

одамни ток тар?алиш майдонининг турли потенциаллари остида бyлган ерни (полни) иккита ну?таси билан уланиши («?адам кучланиши»);

яшин уриши;

электр ёйининг таъсири;

кучланиш остида ?олган бош?а одамни ?ут?ариши.

Электрускуналарни ва хоналарни электрхавфсизлиги бyйича синфланиши.

Электрускуналари деганда электр энергиясини ишлаб чи?ариш, узатиш, тар?атиш ва yзгартириш учун мyлжалланган машиналар, аппаратлар, линиялар ва ?yшимча ускуналар (улар yрнатилган хоналар билан) тyплами тушунилади. Улар 1000 В гача ва 1000 В дан ю?ори кучланишли электрускуналарга бyлинади, уларнинг иккаласи ?ам изоляцияланган ва ерлатилган нейтраллар билан эксплуатация ?илиниши мумкин. Изоляцияланган нейтрал деб ерлатиш ?урилмасига уланмаган ёки унга сигналлаш, ?имоя, назорат ва ш.y. приборлар ор?али уланган трансформатор ёки генераторнинг нейтралига айтилади. Агар нейтрал ерлатиш ?урилмасига бевосита ёки кичик ?аршилик ор?али уланган бyлса у ерлатилган дейилади.

Одамни электр токи билан жаро?атланиш хавфини кyпайтирадиган ёки камайтирадиган шароитларга бо?ли? равишда барча хоналар хавфи ю?ори хоналар, жуда хавфли ва хавфи ю?ори бyлмаган хоналарга бyлинади. Хавфи ю?ори хоналарга намлиги ю?ори (75% дан кyп) ёки ю?ори ?ароратли (35

дан баланд) хоналар киради. Ток yтказувчан чанглар ва поллари бyлган, шунингдек бир пайтнинг yзида ер ва электрускунани металл корпуси билан бо?ланган элементларга тегиш имконияти бyлган хоналар хавфи ю?ори синфга ?арайди. Нисбий намлиги ю?ори (100% га я?ин), кимёвий фаол му?итли ёки бир пайтнинг yзида хавфи ю?ори хоналарга мос икки ва ундан кyп шароитлари бyлган хоналар жуда хавфли дейилади. Хавфи ю?ори бyлмаган хоналарда барча кyрсатилган шароитлар бyлмайди.

Электрускуналар фойдаланилаётган барча жойларда электр токи билан жаро?атланиш хавфи мавжуд бyлади, шунинг учун хавфи ю?ори бyлмаган хоналарни хавфсиз хоналарга киритиш мумкин эмас.

?аёт фаолиятини хавфсизлигини таъминлаш учун электрускуналарга хизмат кyрсатиш ва ишончли ишлатишда электрускуналарни техник эксплуатация ?илиш ?оидалари ва электржаро?атидан ?имояланиш бyйича чораларга ани? риоя ?илиш керак. Шундай йyналишлардан бири хавфсиз – 12 ёки 36 В кучланишни ?yллаш бyлади. Уни олиниши учун 220 ёки 380 В стандарт кучланишли электр занжирига уланадиган пасайтирувчи трансформаторлардан фойдаланилади. Одамни электр токи билан шикастланиш хавфини камайтириш ма?садида 42 В дан кyп бyлмаган кичик номинал кучланишдан фойдаланилади. У электрлаштирилган ?yл асбоблари, кyчма ёритгичлар ва хавфи ю?ори хоналар ва жуда хавфли хоналарда ма?аллий ёритишда электр манбаси сифатида ?yлланилади. Лекин, шу паст кучланиш ?ам хавфсизликни кафолатламайди, шунинг учун бош?а ?имоя воситалари ?ам ?yлланилиши керак бyлади.

Электрхавфсизлиги бyйича электр ускуналар кучланиш бyйича: 1 кВ ва унгача, 1 кВ дан ю?ори, шунингдек 42 В дан кyп бyлмаган паст кучланишли ускуналарга бyлинади. Одамни бехосдан электрускуналарни ток yтказувчан ?исмларига тегиб кетишидан ?имоялаш учун хавфли ускуна ёки очи? ток yтказувчан шиналарнинг бевосита я?инида жойлаштирилган кyчма шитлар кyринишидаги тyси?лардан, деворчалар ва экранлардан фойдаланилади. Тyси? (чегаралагич) ишловчини назоратсиз силжишига хала?ит беради ва унинг хавфли зонага yтишини бартараф ?илади.

Бехосдан электрдан шикастланишнинг олдини олишнинг бош?а усули хавфли ва ?имояланмаган электр yтказгичларни хонани одам етмайдиган баландлигида жойлаштириш. Кyпчиллик ?олларда ?имояловчи тyси?ларни сигналлаштириш ва тyс?ичлантириш воситалари билан биргаликда ?yллайдилар. Товуш, ёритиш ва рангли сигналлаш воситалари персоналнинг кyриш ва эшитиш зонасида yрнатилади. Тyс?ичлантириш ?урилмаларининг конструкцияси хавфли зона йyлини тyсишни ва электр аппаратлар ва ускуналарга маълум тартибда боришни таъминлайди, буни бузиш ёки риоя ?илмаслик ?имояланаётган участкада кучланишни автоматик тарзда yчиришга (тyс?ичлантириш-блокировка) олиб келади.

Бехосдан тегиб кетишдан ?имоялаш учун электрускуналарни ток yтказувчан ?исмлари ва деталларини изоляциялаш му?им yрин тутади. Изоляцияни ?аршилиги электр занжири кучланишига бо?ли? бyлади. 1 Кв дан кам кучланишли занжирларда унинг ?иймати 0,5 МОм дан кам бyлмаслиги керак. Ишчи, иккиланган ва кучайтирилган ишчи изоляциялар фар?ланади. Приборлар ва электр ?урилмалар доимо ишчи изоляцияга эга, у уларни нормал фаолият юритишини таъминлайди ва электр токидан шикастланишни ?имоялайди. Ускуналарни ишончлилиги ва электрхавфсизлигини таъминлаш учун, ишчи ва ?yшимчадан таркиб топган, иккиланган изоляциядан фойдаланилади. Иккиланган изоляциянинг ?аршилиги 5 МОм дан кам бyлмаслиги, бу ишчи ?аршиликдан 10 марта кyпни ташкил ?илади. Баъзи бир му?им электр?урилмаларда, иккиланган изоляцияли ?имоя даражаси кучайтирилиб таъминланадиган, ишчи изоляция ?yлланилади.

Одамларни электрускуналарни, изоляцияси шикастланиши натижасида, кучланиш остида ?олиши мумкин бyлган, металл ток yтказмайдиган ?исмларига тегиши о?ибатида, электр токидан шикастланишидан ?имоялаш учун ?имояловчи ерлатиш ёки нуллатиш ?yлланилади.

?имояловчи ерлатиш деб электрускуналарни металл корпусини олдиндан ер ёки унинг эквиваленти (ерда жойлашган сув yтказгич ?увурлари, темирбетон балкалари) билан электрли бо?ланишига айтилади. Бундай бо?ланишнинг электр ?аршилиги минимал бyлиши керак (1000 В гача кучланишли электр занжирлари учун 4 Ом дан кyп бyлмаслиги ва бош?алари учун 10 Ом дан кyп бyлмаслиги керак). Бунда электрускунани корпуси ва унга хизмат кyрсатувчи персонал, изоляцияни тешилиши ва фазани корпусга туташувида ?ам, бир-бирига тенг, нольга я?ин потенциалда туриб ?олади.

Икки турдаги ерлатиш фар?ланади: чи?ариладиган ва контурли. Чи?ариладиган ерлатишда унинг ерлатгичи (ер билан бевосита туташган ерлатувчи ?урилмани элементи) электрускуна yрнатилган майдончани таш?арисига чи?арилган. Бундай усулдан механика ва йи?ув цехлари ускуналарини ерлатишда фойдаланилади. Контурли ерлатиш ?имояланаётган ускунали майдончани контури бyйича жойлашган бир неча бо?ланган ерлатувчилардан тузилган бyлади. Бундай турдаги ерлатиш 1000 В дан ю?ори кучланишли ускуналарда ?yлланилади. Нулланиш – электрускунани (одатий тартибда кучланиш остида бyлмайди, лекин электр манбасини ерлатилган нулли сими билан унга тушиб ?олиши мумкин) металл ?исмларини олдиндан ноль ?имоя сими ёрдамида электр бо?ланиши. ?имоявий ерлатиш ва нулланишни yзгарувчан токли 380 В номинал кучланишида ва ундан кyп кучланишда барча ?олларда ?yллаш керак.

Хавфи ю?ори ва жуда хавфли ишларни бажаришда кичик кучланишдан бошлаб, портлаши хавфли хоналарда эса – кучланишни ?ийматидан ?атъий назар ?имоявий ерлатиш ва нулланиш бажарилади. Нулланиш занжирида ?имояловчи нуллагич ва ишчи yтказгичлар фар?ланади. ?имояловчи нуллагич yтказгич деб, электр энергиясини истеъмолчисини (?абул ?илувчисини) нулланувчи ?исмини, ток манбаини ерлатилган нейтрали билан бо?ловчи yтказгичга айтилади.

Нолли иш yтказгичини электр ?абул ?илувчиларни ток билан таъминлаш учун ?yллашади ва уни ?ам ерлатилган нейтраль билан фа?ат са?лагич ор?али бо?лашади. Ишчи нолли yтказгични ?имояловчи нолли yтказгич сифатида фойдаланиш мумкин эмас, чунки са?лагич куйганда барча унга уланган корпуслар фаза кучланиши остида ?олиши мумкин. ?имоявий yчиргич ?урилмаларига, ток билан шикастланиш хавфи ту?илганда, электрускуналарни автоматик yчиришни таъминлайдиган приборлар киради. Улар датчиклардан, yзгартирувчилардан ва бажарувчи органлардан ташкил топган. Ерга нисбатан корпус кучланиши yзгаришини ва авария ?олатларида фазалар силжишини бартараф этувчи ?урилмалар ?ам ишлаб чи?илган.

Изоляцияловчи ?имоя воситалари, кучланиш остида турган электрускуналар ?исмларидан, одамни изоляция ?илишга мyлжалланган. Асосий ва ?yшимча изоляцияловчи воситалар фар?ланади. 1000 в гача кучланишли электрускуналарга хизмат кyрсатиш учун асосий изоляцияловчи воситалар сифатида: изоляцияловчи штангалар, изоляцияловчи ва yлчовчи клешлар (?ис?ичлар), кучланиш кyрсаткичлари, диэлектрик перчаткалар, изоляцияловчи дастали чилангарлик-монтаж асбоблари, кучланиш остида таъмирлаш ишларини бажариш учун воситалар (изоляцияловчи нарвонлар, майдончалар ва б.?.) хизмат ?илади.

?yшимча изоляцияловчи воситаларга: диэлектрик калишлар, гиламчалар ва изоляцияловчи тагликлар киради. Барча изоляцияловчи ?имоя воситалари, ва?тинчалик ерлатиш учун ?yйишга мyлжалланган штангалар, гиламчалар ва тагликлардан таш?ари, тайёрлангандан сyнг электр синовидан ва эксплуатация жараёнида даврий синовлардан yтказилиши керак.

Электр хавфсизлиги бyйича кyриб чи?илган фаолиятлар йyналишлари жамоа ва шахсий ?имоя воситаларини мажмуали ?yллаш билан амалга оширилиши керак. ?аракатдаги электрускуналарга хизмат кyрсатиш бyйича ишларга 18 ёшдан кичик бyлмаган, дастлабки тиббий кyрикда yтган ва тиббий ?арама-?арши кyрсаткичларга эга бyлмаган шахсларга рухсат этилади. Ишлаш жараёнида электрускуналарда банд бyлган персонал икки йилда бир марта тиббий кyрикдан yтиши керак. Электрускуналарга хизмат кyрсатишга, уларда таъмирлаш монтаж ва созлаш ишларига рухсат этилган шахслар йyл-йyри?дан yтиши ва ме?нат хавфсизлиги методларига y?итилиши, хавфсизлик ?оидалари ва йyри?номалардан билимлари текширилиши керак. Улар хавфсизлик ?оидалари бyйича, техник эксплуатация ?илиш ва хавфсизлик ?оидалари бyйича талабларга мос тарзда та?дим этилган, тегишли малака гуру?ига эга бyлиши керак.

3.5. Статик электрлаш, хавфли ва зарарли омиллари, ?имояси

Корхоналарда диэлектрли хоссаларга эга моддалар ва материаллар кенг ?yлланилади, бу эса статик электр зарядларини вужудга келишига олиб келади. Статик электрлаш иккита диэлектрикларни бир-бирига ёки диэлектрикларни металларга иш?аланиши (бир-бирига тегиш ёки ажралиши) натижасида ?осил бyлади. Бунда иш?аланаётган моддаларда электр зарядлари тyпланиши мумкин, улар агар жисм электр yтказгич ва ерлатилган бyлса, ерга осон yтади. Диэлектрикларда электр зарядлар узо? ва?т ушлаб турилади, шунинг учун улар статик электрлаш номини олишган. Электр зарядларни моддаларда пайдо бyлиш ва жамланиш жараёни электрланиш дейилади.

Статик электрланиш ?одисаси ?уйидаги ?олларда кузатилади:

сую?ликлар о?имида ва улар сачраганда;

Похожие книги


Все книги на сайте предоставены для ознакомления и защищены авторским правом