Былыргы дьыл быдан мындаатыгар унньуктаах у?ун айа??а сылдьан Холмат диэн эр бэрдэ т?бэ?э сылдьыбыт т?бэлтэтэ итинник.
?ЛБ?Т МЭ?Э УУТА
Былыыр-былыр икки муостаах Искандер ыраахтаа?ы аан дойдуну б?т?нн??т?н сэриилээн ылбыта ???. Биир походка сылдьан баа?ыран ?л?р? чуга?аабытын билбит. Искандер саамай басты? эмчиттэрин ы?ыртаран ылан эппит:
– ?л?р к?н?м кэллэ, оттон ?л??хп?н ба?арбаппын. Сэриилээн ылбыт дойдуларбар мэлдьи ыраахтаа?ылаан, ?лб?кк? олоруохпун ба?арабын. ?йэбин у?атар эмтэ булу?!
Саамай муударай ?йд??хт?р?, биллиилээх эмчиттэр ?р толкуйдаан баран, ыраах сир у?угар баар, сир анныттан тыган тахсар ?лб?т мэ?э уутун булларан и?эригэр с?бэлээбиттэр. «Сир анныттан тахсар ууну испит ки?и ?лб?т ???», – дэспиттэр.
Искандер ити с?бэни ылынан, на?ыылка?а тиэйтэрэн саамай бы?ый саллааттарынан ?лб?т мэ?э уута тахсар сиригэр илтэрбит.
?лб?т мэ?э уута тахсар сирэ к?л?ктээх тымныы ойуур и?инэн с??рдэр эбит. Хойуу лабаалаах мастар к?н уота тыгарыттан хаххалыыллар, хатыылаах, хойуу сэппэрээктэр к??стээх кураан тыала супту ?рэриттэн харыстыыллар эбит.
Саллааттар ыраахтаа?ыларын ?лб?т мэ?э уута с??рдэр сирин та?ыгар а?алан хаалларан баран, бэйэлэрэ барбыттар.
Искандер ?йд?н?н кэлбит, кы?ыл к?м?с хомуо?унан ?лб?т мэ?э уутун баспыт, уо?угар тиэрдиэн икки ардыгар иннигэр у?уох-тирии н?кс?г?р о?онньор баар буола т?сп?т.
– То?ойуом, – диир о?онньор оргууй а?ай, – ?ск? эн ити ?лб?т мэ?э уутун и?иэ? да, ?лб?т ??стэниэ?.
– Оттон мин ?лб?т буолуохпун ба?арабын эбээт! – диэн Искандер с???н ха?ыытаабыт.
– Ыксаама, то?ойуом, – диэбит о?онньор. – Аан бастаан мин тугу этэрбин и?ит… ?с ты?ыынча сыл анараа ?тт?гэр сир ?рд?н б?т?нн?? сэриилээн ылбытым. Аан дойду олоччу мин ата?ым анныгар сытара, ким да?аны уу хара?ынан утары к?рб?т этэ. Оччо?о мин ?лб?кк? бы?аарыммытым, бары норуоттары уонна судаарыстыбалары ба?ылыыр ба?алаа?ым. Бу мантан ?лб?т мэ?э уутун испитим… Онтон ылата с??с эрэ сыл ааста, мии- гин умса кыраатылар. Билигин мин дьо??о чуга?аан ааппын эттэхпинэ, кинилэр мин сирэйбэр силлииллэр, харахпар хаахтыыллар, «халабырдьыт, ?л?р??хс?т» диэн ааттыыллар… Билигин ити эн курдук, мин сир ?рд?гэр ????н?, ???-саа?ы ыспыппын.
Ити курдук этээт, о?онньор мэлис гыммыт. Искандер буолла?ына, санааргыы-санааргыы, ?лб?т мэ?э уутун хабахха куттан ылар, хоонньугар уктар уонна: «Дьиэбэр илдьи?», – диэн саллааттарыгар соруйар. Баран и?эн суолга ?л??р? ыксыыр. Саллааттар ыраахтаа?ыларын ?с кырдьа?ас мас к?л?гэр тохтотоллор. Искандер хоонньуттан хабахтаах ?лб?т мэ?э уутун та?аарбыт да, испэккэ эрэ сиргэ то?о ы?ан кэбиспит.
С????нэн сыллар с??рэн ааспыттар, ?с кырдьа?ас мас хонуу куйаарга к?н б?г???э диэри силигилии ??нэн тураллар ???, онно аа?ан и?эр айанньыттар тохтоон с?р??кээн, сынньанан аа?аллар эбит.
БАХАДЫР УОННА ДОНО
Былыр биир дьада?ы ки?и кэргэниниин олорбуттар. Кинилэр бэрт ?йд??х, амарах, кэрэ дь???ннээх Бахадыр диэн уол о?олоохторо ???.
Уол биир сайы??ы куйаас к?н суолга ыарахан с?гэ?эрдээх кырдьа?ас о?онньору к?рс? биэрбит. Бахадыр о?онньорго к?м?л???н, с?гэ?эрин дьиэтигэр илдьэн биэрбит. Кырдьа?ас, эдэр ки?и амара?ыттан долгуйан, махтанан, хонно?ун аннын хасы?ан таастаах би?илэ?и та?ааран бэлэхтээбит:
– Эйигин ииппит-??рэппит т?р?пп?ттэргэр маны биэр!
Бахадыр таастаах би?илэ?и дьиэтигэр а?албыт, т?р?пп?ттэрэ маннык к?нд? бэлэ?и ылан дьиибэргээбиттэр уонна кистээн кэбиспиттэр.
Бахадыр т??н кыайан утуйбатах. Кини оргууй туран таастаах би?илэ?и ылбыт уонна ый сырдыгар к?р? олорбут. Эмискэ, сиэркилэ?э курдук, айгырас садтаах ?ч?гэйкээн дыбарыа?ы к?рб?т. Уол бол?ойон кы?астаспыта, арай мас к?л?гэр олус кэрэ кыыс олорор эбит. Уол со?уйан таастаах би?илэхтэн хара?ын араарбатах. Кыыс, уол одуула?арын билбит курдук, ?р? к?рб?т, мичээрдээбит…
Биир сиргэ ?т?? санаалаах, кырдьыгынан бы?аарар Аскар диэн ыраахтаа?ы олорбут. Кини Доно диэн кэрэчээн кыыстаа?а ???.
Биирдэ Доно дьылыгырас к?н? у?уохтаах, кэрэ дь???ннээх уолу т??ээбит. Т??л?н ийэтигэр кэпсээбит, онуоха ийэтэ эппит:
– То?ойуом, ол т??л эрэ, сотору умнуо?.
Кыыс умнан биэрбэтэх. Хас киэ?э аайы утуйаары сытан: «Оо, били уол аны биирдэ т??лбэр киирбэт ээ», – дии саныыр буолбут.
Бахадыр ол т??нтэн ылата дуу?ата долгуйбут, со?отох эрэ буоллар таастаах би?илэ?ин мэлдьи к?р?р идэлэммит. Т?р?пп?ттэригэр биирдэ эппит:
– Мин аны улааттым, аныаха диэри т?р??б?т т??лбэбиттэн ураты ханна да сылдьа иликпин. Сири-дойдуну к?р??хп?н, миигин ыыты?.
– Ол ханна бара?ын? – диэн т?р?пп?ттэрэ дьиктиргээбиттэр.
Бахадыр ыраах хайалар диэки ыйбыт уонна:
– Онно, ба?ар, силигилии ??мм?т садтаах кэрэ дыбарыас баара буолуо…
Т?р?пп?ттэрэ ити тылтан дьиибэргээбиттэр да, утарса барбатахтар. Атаараары туран а?ата дьиэтиттэн сытыы саабыланы та?аарбыт уонна, уолугар биэрэ-биэрэ, эппит:
– Бу саабыланы ыл, а?атыттан уола ылыахтаах. Манан би?иги а?аларбыт, э?элэрбит к???л и?ин, кырдьык ту?угар охсу?ууга к?м?скэнэр этилэр.
Итинник этэн, а?ата уолун ал?аан ыраах айа??а атаарбыт.
Ол кэмІэ Доно кыыс кэрэ дь???н?нэн сура?ырбыт, кэпсээн б??? сир аайы тар?аммыт. Ыаллыы олорор хаан с?рэ?э суох, ситэн эрэр акаары уоллаа?а ???. Ол хаан, ыраахтаа?ы бас билэн олорор сирин ба?ылаары, кини кыы?ын уолугар кэргэн ылан биэрэргэ санаммыт.
Доно суорумньу?уттар кэлбиттэрин истэн баран: «Хаан акаары уолугар кэргэн барбаппын», – диэн булгуччу аккаастаан ыыппыт…
Бахадыр ?р дуу, ?т?р дуу айаннаабыт, онтон арай биир сарсыарда ?рд?к хайа тэллэ?эр турар баай куоракка тиийэн кэлбит. Кини куоракка киирэн биллэрээччи ки?и са?атын истибит, биллэрээччи этэр эбит: «Исти?, к?нд?, ?т?? дьон! Исти? бары уонна тугу да истибэтэхпит диэмээйэ?ит! Ыалбыт хаан би?иэхэ сэриинэн т?стэ! Бары чиэ?инэй уонна кырдьык ту?угар охсу?ар дьон, куораккыт к?м?скэлигэр туру?!»
Бахадыр, ыраахтаа?ы сэриитигэр киирсэн, саба т?сп?т хаан аармыйатын утары сэриилэ?э барбыт. Уоттаах сэрии хабыр хапсы?ыытыгар элбэх буойуннар уонна бухатыырдар тыыннарын биэрбиттэр. ?ст??х т?тт?р? охсуллубут. Ыраахтаа?ы кыайан-хотон куоратыгар т?нн?б?т. Кини охсу?ууга харса суох киирсэн кинини с?хт?рб?т эдэр сэрии?ити булан дыбарыаска а?алалларыгар соруйбут.
– Эй, бухатыыр, эн ким?иний, хантан сылдьа?ын, хайаларын уола буола?ын? – диэн ыйыппыт ыраахтаа?ы Бахадыртан. – Эн хоодуоттук кииристи? уонна кыайан-хотон та?ысты?. Билигин тугу ба?араргын барытын к?рд??!
Уол кистээбэккэ ыраахтаа?ыга санаатын барытын кэпсээбит. Ыраахтаа?ы кыы?ын ы?ыртарбыт. Бахадыр уонна Доно к?рс??э т??ээт, ??р??лэригэр буолан, д?й?н хаалбыттар.
Ыраахтаа?ы дыбарыа?ыгар ??р??лээх уруу т??рт уон к?ннээх т??н тэбэн туран ньиргийбит. Т??рт уонус к?ннэригэр ыаллыы хаан ыраахтаа?ыга эйэлэ?эр, тупсар курдук тиийэн кэлбит. Кини чааскылаах к?нд? арыгыга дьаат кутан баран, ыраахтаа?ы и?эригэр к?рд?сп?т.
Ыраахтаа?ы и?ээри гыммытын Бахадыр тохтоппут уонна ыалдьыкка эппит:
– К?нд?л??р ки?и бастаан бэйэтэ амсайар ба?айыта.
Ыалдьыт хаан арыгыны, испэккэ эрэ, к?б??ргэ то?о ыспыт. Ол эрэ кэнниттэн ыраахтаа?ы ыалдьытын санаатын ?йд??н уордайбыт. Ыраахтаа?ы ыалдьыта буолан, кинини ?л?рт?рб?т?х. Ол оннугар ??рэн та?аарарга уонна куоракка ха?ан да киллэрбэккэ сорудахтаабыт.
– Хай?аллаах эдэр ки?и, эн харса суох сэрии?иккин, ону та?ынан ?сс? муударай с?бэ?ит эбиккин, – диэбит Бахадырга ыраахтаа?ы. – Ол и?ин мин эйигин бэйэм с?р?н к?м?л????чч?б?нэн аныыбын.
Бахадыр, ыраахтаа?ы с?р?н к?м?л????чч?тэ буолаат, муударай ?й?нэн, чиэ?инэйинэн уонна кырдьыгы к?р?р?нэн норуокка аатырбыт.
УУЛААХ ?С КУПСУУН
Бэрт ?рд????тэ биир дойдуга с?рдээх и?сэлээх уонна акаары шах ба?ылаан олорбут. Байан истэ?ин аайы, ?сс? байыан ба?арар эбит. Норуота быста дьадайбыт, оттон ба?ылык и?сэтэ-обото ?сс? к????рэн испит. Дьоно а?ылыга суох буолбуттар, ба?ылыктара буолла?ына ?сс? хайдах гынан байыан саныыр.
Толкуйдаан-толкуйдаан баран, дьэ маннык тобулан та?аарбыт: «Кырдьа?ас дьон то?о мин судаарыстыбабар олороллоруй? Кырдьар диэн – кырыыс. Кинилэр ?лэлиир кыахтара суох, оттон ас к?рд??ллэр. Кырдьа?астары мин дойдубуттан ??р??ххэ баар, оччо?о эрэ миэхэ ?лг?м баай-талым тиксиэ», – диэн бы?аарбыт. Ылбыт да кырдьа?ас дьону барыларын судаарыстыбатын б?тэ?ик сирин бэлиэтиир таас анараа ?тт?гэр кураайы сиргэ ??рдэрбит.
Бу дойдуга биир ?т?? ки?и олорбута ???. Туохха да и?сэрбэт, кы?ыл к?м??? да муспат. Кини муударай уонна ?т?? санаалаах улуу о?онньор а?алаах эбит. А?ата уолун бэйэтин курдук гына ииппит.
?т?? ки?и а?атын бу судаарыстыбаттан утаарар к?ннэрэ тирээбит. Кини, улахан санаа?а т?стэр да, и?сэлээх ба?ылык дьа?алын утарар кыа?а суох эбит. А?ата о?онньор уолугар: «Кырдьар диэн кырыыс дииллэрэ кырдьык эбит», – диэбит. Барбыттар ?р дуу, ?т?р дуу айаннаан, таас сытар сиригэр тиийэн кэлбиттэр. Кинилэр олоруохтаах сирдэрэ ити таастан ылата са?аланара ???. Уол а?атыныын ол тааска олорбуттар.
– А?аа, – диэн ?т?? ки?и ыйыппыт, – эн билигин туох ту?унан санааты??
– То?ойуом, мин санаатым: кэлин шах уола ша?ы бэйэтин бу тааска а?алла?ына, туох диэ?эй акаары ба?ылык?
– Тугу диэ?эй, а?аа?
– Кини кырдьар диэн ??р?? диэ?ин хойутаабыт буолуо?а…
?т?? ки?и турбут, а?ата турарыгар к?м?л?сп?т, дьиэлэрин диэки барбыттар: «Шах биллэ?инэ кэргэттэрбитин ?л?рт??», – диэн о?онньор куттаммыт.
– Би?иги эйигин са?ыарыахпыт, а?аа, – диэбит уола. – Харабыллар эрэ к?рб?т?лл?р, шах билиэ суо?а.
Ол курдук олорбуттар, а?аларын шах хамначчыттара билбэт гына кистээбиттэр. Арай и?сэлээх, акаары шах ба?ылыктаах дойдуга уот кураан т?сп?т. Сирдэрэ хайыта хаппыт, кубарыйа куурбут, кыыл-с??л барбыт, к?т?р-с??рэр к?рэммит.
Шах, утатан ?л?р?м буолуо диэн, дьэ куттаммыт. «Уута к?рд???, уу булбут ки?иэхэ т?б?т?н оройугар диэри кы?ыл к?м??? кутан биэриэм», – диэн дьо??о биллэрбит. Ким да ууну кыайан булбатах, ити кистэлэ?ин кырдьа?ас маастардар эрэ билэр буолуохтаахтар ???. Оттон шах судаарыстыбатыгар биир да кырдьа?ас хаалбатах.
?т?? ки?и а?атыгар кэлэн:
– Хайыыбыт? – диэбит. – Ша?ы а?ыммаппын, дьону а?ынабын, ?л?лл?р?гэр тиийдилэр.
– Бар, то?ойуом, шахха «мин ууну булуом» диэ, – диэн а?ата с?бэлээбит.
– Ону хайдах булуохпунуй?! – диэн ?т?? ки?и со?уйбут.
– Мин ??рэтиэм эбээт, то?ойуом.
?т?? ки?и а?ата с?бэлээбитин о?орбут. Шахха тиийэн: «Ууну булуом этэ», – диэбит.
– К?рд??, ба?араргын барытын биэриэм! – диэн шах ??рэ т?сп?т. – Оттон мин уута суох олорбутум ?с хонно.
?т?? ки?и шах к?нь????нэтиттэн саамай с??р?к аты ылбыт да хонууга с??рдэн киирбит. К?рб?тэ: биир чыычаах хайа диэки к?т? турбут. Кини ол чыычаа?ы баты?а с??рд?б?т. Тыаллаа?ар т?ргэнник с??рд?б?т да, ата илистибэтэх, б?д?р?йэн да к?рб?т?х.
Чыычаа?ы кыайан ситиэ суо?ун ?т?? ки?и ?йд??б?т, ити кэм?э чыычаа?а били улахан тааска олоро т?сп?т. ?т?? ки?и са?ан хаалбыт, арай к?рд???нэ, чыычаахтар кэлэ-кэлэ ити тааска т???тэлээбиттэр да то?суйбутунан барбыттар.
?т?? ки?и шахха кэлэн эппит:
– Хайаттан ?р?йэ с??рдэр эбит, уута тымныы, дьэп-дьэ?кир. Ол гынан баран сири аннынан с??рдэр, сир ?рд?нэн с??рд??н, улахан таас мэ?эйдиир. Ол таа?ы халбарыттардахха, ?р?йэ к?б?с-к?н?т?к куоракка с??рд????.
?с к?ннээх т??н ?лэлээн, ?р?йэ?э суол хорбуттар, уу хотоол устун с??рд?б?т?гэр, шах ?т?? ки?ини ы?ырбыт.
Бастаан шах ?т?? ки?иэхэ кы?ыл к?м??? т?б?т?н оройугар диэри кутарга бы?аарбыт, онтон онтукатын уларытан: «Куулга кутан т???н? с?гэн илдьэринэн биэриэххэ», – дии санаабыт, онтон бэргэ?этигэр эрэ кутан ыларыгар эппит. Ол да харчытын олус хары?ыйбыт, онтон ?т?? ки?иэхэ кы?ыл к?м?стэн т???н? ыты?ан эрэ ыларыгар эппит.
– Эн кы?ыл к?м???? миэхэ наадата суох, – диэбит ?т?? ки?и.
Шах дьиибэргээбит. Кини кы?ыл к?м?скэ наадыйбат ки?ини аан бастаан к?рб?т. Аны кини кы?ыл к?м?стээ?эр сыаналаа?ы ылаары гынара буолаарай диэн куттаммыт.
– Оччо?о туох нааданый? – диэн ха?ыытаабыт.
?т?? ки?и а?атын ту?унан кэпсээбит уонна а?ата с?бэлээн ууну булбутун эппит.
– А?а ба?ылык, би?иги кырдьа?астарбыт би?иги судаарыстыбабытыгар би?игини кытта бииргэ олороллоругар к???ллээ, – диэн ?т?? ки?и к?рд?сп?т.
Акаары шах ?йд?? сатаабыт, ?йд?? сатаабыт, т??? ?йд?? сатыыр да, соччонон и?сэтэ эбиллэн испит. Кини ?т?? ки?и к?рд????т?гэр аккаастаары гынан эрдэ?инэ, хамначчыттара утуйар сиригэр толору уулаах ?с купсууну киллэрэн и?эллэрин к?рб?т. Шах тугун барытын умна охсубут, уу ?рд?гэр т?сп?т. Бастаан кы?ыл к?м?с купсуунтан, онтон ?р?? к?м?с купсуунтан, онтон алтан купсуунтан испит. Ол курдук и?э хайа барыар диэри испит.
И?сэ кэбистэрбит шах оннугар дьон са?а ба?ылыгынан кини эдэр уолун, киниэхэ чугас к?м?л????чч?нэн ?т?? ки?ини уонна кини а?атын талбыттар. Эдэр шах бу о?онньор курдук мындыр ?йд??х, кини уолун курдук ?т?? майгылаах буола улааппыт. Эдэр ки?и и?сэ кэбистэрбэтин, акаары бы?ыы туохха тиэрдэрин умнубатын диэн, шах кэнниттэн толору уулаах алтан, ?р?? к?м?с, кы?ыл к?м?с ?с купсууну баты?ыннара сылдьар буолбуттар.
СААМАЙ К?НД? БЭЛЭХ
Былыр биир атыы?ыт олорбута эбитэ ???. Кини ?с кыыстаах эбит. Атыы?ыт бииргэ ыраах дойдуларга эргинэ бараары тэриммит. Кыргыттарын ы?ыртаан эппит:
– Чыычаахтарыам, ыраата барар буоллум. Э?иэхэ тугу бэлэх а?алабын?
– Миэхэ ч?мч??к таастаах к?нд? сапта а?алаар! – диэбит улахан кыыс.
– Оттон миэхэ, – диэбит орто кыыс, – саамай кыра?ыабай солко ырбаахы та?а?ына!
Атыы?ыт куччугуй кыы?ыттан ыйыппыт:
– Оттон эн ханнык бэлэ?и ылыаххын ба?ара?ын?
Онуоха кыра кыы?а хоруйдаабыт:
– А?аа, мин тугу да ирдээбэппин. Эн бэйэ? эрэ тыыннаах эргилин, доруобай буол. Миэхэ бэлэх а?алыаххын ба?арар буоллаххына, ол дойдуларга сылдьан сиэбит лэппиэскэ? хоруотун мунньан а?алаар.
Атыы?ыт дьиктиргээбит да, утарса барбатах.
Ыраах дойдуларга ?р сылдьыбыт. Эргинэн б?тэн баран кыргыттарыгар сыаналаах к?нд? бэлэх б???н? атыыласпыт, дойдутугар айаннаабыт.
Дьиэтигэр кыргыттара а?алара кэлэрин кэтэ?ии б???н? кэтэспиттэр. А?алара дьэ этэ??э тиийэн кэлбит, улахан кыргыттарыгар ыарахан сыаналаах бэлэхтэри т??этэлээбит. От- тон кыра кыы?ыгар лэппиэскэ хоруотун мунньан а?албыт.
– Мин эн к?рд????г?н толордум, то?ойуом, – диэбит атыы?ыт, – ол гынан баран маннык бэлэ?и биэрэрбиттэн кыбыстабын да?аны.
Кыы?а тугу да са?арбатах, саамай таптыыр ытын ы?ырбыт, ыт с??рэн кэлбитигэр, лэппиэскэ хоруотун сыттаппыт. Ыт сыттаан к?р??т туора хаампыт. Онуоха кыра кыы?а а?атыгар эппит:
