Федот Захаров "Үйэ кирбиитигэр"

?йэ кирбиитигэр
Федот Федотович Захаров

«?йэ кирбиитигэр» диэн историческай хабааннаах уус-уран айымньыга Саха сирэ Россия государствотыгар холбонуутун кэминээ?и бы?ыы-майгы ойууланар. Оччотоо?у кэрдиис кэми к?рд?р?р сэ?эн сюжета уус-уран проза жанрынан арыллар.

Бу ?лэтин суруйарыгар ааптар архыып матырыйаалларыгар уонна историческай литература?а тирэммит.

Федот Захаров

?йэ кирбиитигэр

Федот Федотович Захаров – саха омук былыргытын, ордук киин улуустар сахаларын былыргытын чахчы киэ?ник, дири?ник билэр, ??рэппит, чинчийбит ки?и. Саха сиригэр Орто ?л??нэ?э нуучча ха?аактара кэлиэхтэриттэн ыла сахалар былыргыларын ту?унан норуот сэ?эннэрин архыып докумуоннарын кытта тэ?нээн чинчийбитэ. Онон былыргы сахалар олохторун-дьа?ахтарын, майгыларын-сигилилэрин, материальнай уонна духуобунай культураларын чахчы дири?ник, ымпыктаанчымпыктаан, си?илии билэрэ. Ол кини «Боотуруускай улуус сахаларын т?р?т уустара», «Омо?ой баай», «Уоруллубут таптал», «Кыыс дьыл?ата», «Кый барыы» диэн сэ?эннэригэр ырылхайдык к?ст?б?ттэрэ.

Онон Ф.Ф. Захаров былыргы сахалар тустарынан б?д?? айымньылары айар толору бэлэмнээх ки?и этэ. Ону «?йэ кирбиитигэр» суруйуута толору туо?улуур. Темата уустук кэми хабар. Манна Саха сирэ Россия кииннэммит государствотыгар холбонор кэмэ уустаан-ураннаан к?рд?р?лл?б?т.

Бу уус-уран айымньы, т??? да историческай чахчыларга оло?урдар, история?а с??с быры?ыан с?п т?бэ?эрин ирдиир с?б? суох. Уус-уран айымньыга буолбут историческай событиелары ааптар бэйэтин хара?ынан к?р?р?, бэйэтин санаатын этэрэ, бэйэтин версиятын биэрэрэ к???л дии саныыбын.

Айымньыга били??и кэм?э уопсай ылыныллыбыт к?р??лэргэ соччо с?п т?бэспэт чахчылар бааллар. Холобур, Тыгын (Дыгын), ха?аластар саха историятыгар оруолларын к?рд?р??гэ тус бэйэтин субъективнай к?р??т?гэр, ордук илин э?эр сорох улуустарыгар тар?аммыт ???йээн араас варианын ис хо?оонугар оло?уран суруйбут. Атын этнографическай быыччыктартан ыллахха, били??и уопсай ылыныллыбыт к?р??нэн нуучча кэлиэн иннинэ сахалар ?лб?т ки?ини сиргэ к?мп?тт?р?, ара?астыыллара диэн ?йд?б?л ба?ыйар. Онон рома??а нуучча ха?аактарын кытта кыргы?ыыга ?лб?т дьону сиргэ к?мп?ттэрин аа?ааччы со?уйа аа?ыан с?п. Ол эрээри бу кэнники сылларга Саха сирин археологтара французтары кытта ыыппыт археологическай ха?ыыларын т?м?гэр бэрт элбэх XIV–XVI ?йэлэрдээ?и сиргэ к?м?лл?б?т сахалар у?уохтара (ол и?игэр аттаах, кулуттаах к?м??лэр) к?ст?б?ттэрэ.

Т?м?ктээн эттэххэ Федот Захаров бу б?д?? айымньыта былыргы сахалар тустарынан элбэх сонуну биллэрэр кыахтаах.

Г.В. Попов,

филологическай наука кандидата,

СР культуратын ?т??лээх ?лэ?итэ

2006 с.

?йэ кирбиитигэр

У?уга-киэ?э биллибэт киэ? бэйэлээх хонуу куйаарга илгэлээх ардах т??эн, к??х от силигилии ??нэн, у?ун кэмнээх ?? дьыллар буоллахтарына, к??ллэр, ?рэхтэр, элгээннэр уунан туолаллар. Уйгу-быйа? буолан, ки?и-с???? элбиир, дьоллоох олох туругурар. Ол эрээри сут, кураан дьыллар м??элгэлэрэ сатыылаата?ына, онуоха эбии ымсыы, к??нтэ?ии, уулаах ?? сири былдьа?ыы, иирсээн баар буолла?ына, дьон-сэргэ оло?о огдолуйар. Му?-сор буулаан, эрэй-кы?ал?а э?ээрдэ?эр.

Хонуу куйаарга олохсуйбут к?с олохтоох омуктар мас мастаабаттар, от оттооботтор, дьиэ туппаттар, бурдугу ыспаттар. Чэпчэки и?иттэрин-хомуостарын, боолдьох дьиэлэрин тиэнэн, ?г?с элбэх с????лэрин кэнниттэн к??? сылдьаллар. Хаппыт тала?ы, с???? киитин уматан к??стэнэллэр. Кыылы, сэрии дьонун курдук элбэх ки?и мунньустан, к?рэтэн, к??йэн-хаайан бултууллар.

Туос иллэ? буолан тэ?ийбэт, к??гэйэр к?ннэригэр сылдьар эдэр уол?амчы дьон хайа эмэ а?а ба?ылык сэриини тэрийэр буолла?ына, киниэхэ ??р??нэн холбо?оллор. Эбэтэр хантан эрэ атын урдустар кэлэн саба т?стэхтэринэ, о?олорун, ойохторун, бар дьоннорун, с????лэрин-астарын к?м?скээри, ?рг?с тутар кыахтаах эр дьон бары туруналлар. Бэйэлэрэ к?м?скэммэт буоллахтарына, кинилэри ким да?аны к?м?скээбэт. Ол сэриигэ кимнээх эрэ кыайан-хотон ?р?г?йд??ллэр. С????н?, кулуту ??рэн, баайы-дуолу былдьаан бараллар. Оттон кимнээх эрэ хотторон ?л?лл?р-с?тэллэр, ы?ыллаллар. Эбэтэр эстэ сы?ан баран, ?р???нэн, эмиэ элбээн бараллар. Са?а ыччат дьон ??скээн, атахтарыгар туран истэхтэрин аайы, урукку эрэй умнуллар, ??рэх буолбат. Хата, кимнээх эрэ килбиэннээх сырыылара к??ркэтиллэн, кэрэ кэпсээн буолан, эдэр дьону эмиэ м?чч?ргэннээх сырыыларга угуйар, ыра санааларын оонньотор.

Оттон у?ун кэм?э туох да араллаана суох олорор буоллахтарына, онно ?р кэмнээх ?? дьыллар э?ээрдэстэхтэринэ, ки?и-с???? элбиир, кыа?ырар. Ол хайдах ?йд??х-санаалаах, майгылаах дьон ба?ылыылларыттан, т??? улахан холбо?ук тэриллэн, киэ? сири сабардаан олороруттан улахан тутулуктаах. Быдан былыр хууннар диэн модун холбо?ук тэриллэн, Гоби кумах куйаарыттан Илин Сибиир тай?атыгар тиийэ, с?рдээх киэ? нэлэмэн сири бас билэн, хас да ?йэ устатыгар «би?иги а?ай дуо?» диэн к?ннээн-к??нэхтээн олорбуттара. Кытайдар, кинилэр аттаах сэриилэриттэн к?м?скэнээри, с????нэн к?с усталаах таас к??лэ к?р??н?, кириэппэс истиэнэни тутарга к??эллибиттэрэ. Ол олордохторуна, у?ун кэмнээх алдьархайдаах кураан сут буолан, к??ллэр, ?рэхтэр уулара о?ойо уолан, куйаар кураанахсыйбыта. 155 сыллаахха хотугу хууннар ?? сири к?рд??н, ар?аа к????лэрэ са?аламмыта. Урал хайаларыгар Волга ?р?с кытылыгар тиийэн, икки с??с сыл кэри?э олорон, онно олохтоох финно-угордары кытта булкуспуттара.

Онтон т?рд?с ?йэ сэттэ уонус сылларыттан са?алаан, хууннар аны ар?аа диэки к???н барбыттара. Европа?а кинилэри гууннар диэн ааттаабыттара. Гууннар т?рд?с ?йэ б?т??т?гэр Сирия?а, Каппадокия?а, бэ?ис ?йэ ма?найгы а?аарыгар номоххо киирбит улуу полководец Аттила ба?ылыктаах Европа?а то?о аа?наан киирбиттэрэ. Европеецтар холбо?уктаах к??стэрэ кинилэри Испания сиригэр Каталония?а к?рс?н, ынырыктаах кыргы?ыы буолбута. Кэлин гууннар Европа?а хаалан, тар?анан, аттаах сэриилэрэ атын государстволарга сулууспалаан, хас да ?йэ устатыгар и?эн-с?тэн суох буолбуттара. Европа сиригэр онно-манна бытарыйан хаалбыт, т?? былыргыттан силис тардар тэ?эри диэн та?араларын умнубакка олорбут тобохторун, орто ?йэтээ?и инквизиция суута атын итэ?эллээхтэр диэн урусхаллаан симэлиппитэ. Оттон со?уруу??у хууннар дойдуларыгар хаалан, у?ун сукка быста м?лт??б?ттэрэ. Кэлин ?ст??хт?р?гэр – кытайдарга, динлиннэргэ, сяньбиларга улам кыайтаран, олох эстибиттэрэ.

Ол кэнниттэн с????нэн сыллар ааспыттара. Улуу истиэпкэ ?? дьыллар эргийбиттэрэ. Ки?и-с???? ??скээн, элбээн, са?аттан са?а к?л??нэ солбуллан испитэ. Кэлин, алтыс-сэттис ?йэлэргэ, т??рдэр модун холбо?угу тэрийэн, Кытай, Иран, Византия курдук с??кэн государстволары кытта тэ??э анньы?ар улуу империяны олохтообуттара. Илин Амур ?р?стэн ар?аа Хара муора?а тиийэ киэ? нэлэмэн сири олоччу бас билбиттэрэ.

Былыргы хууннар ?лт?ркэйдэрэ Орто Азия?а, Алтайга, Кытайга, Маньчжурия?а хаалбыттарын, т??рдэр ?р?г?йд??н олороннор, бэйэлэригэр симэлиппиттэрэ. Арай Байкал к??л ар?аа э?ээригэр, Ангара ?р?с у?уор, тыа быы?ыгар са?ан, б?гэн олорбут а?ыйах ахсааннаах айыы айма?а эрэ ыраах кытыыга олорор буоланнар, таарыллыбатахтара. Хууннары ар?аа к???рб?т у?ун сукка айыы айма?а эстэ сы?ан, уу кытыытыгар олорор буоланнар, тыыннаах ордубуттара. Кэлин да?аны быста-быста сал?анан, ыраах буолар араллааннарга кыттыспакка, бэйэлэрэ ту?унан сирдээх-дойдулаах, аймах дьон аатыран, утуму сал?аан, бур-бур буруо та?ааран олорбуттара. Илин ?тт?лэригэр улуу Бай?ал у?уу тэнийэр. Со?уруу тыа э?ээрдээх у?ун Сайаан хайата истиэп тыалын хаххалыыр. Хоту киэ?э-киэлитэ биллибэт сис тыа, хайа. Онон ?рг??р ?рг?йбэт, ы?ыы-ха?ыы и?иллибэт кытыы сиргэ нус-хас олорор курдук сананаллара.

Арай ар?аа ?тт?лэригэр кыргыстар диэн халы? аймах дьон олороллор да, ыраахтара уонна эйэ дэмнээхтэрэ. Кинилэри кытта уора-к?ст? с????н? ??рсэр кыра хабырыйсыылар буолааччылар да, оло?у огдолутар улахан сэрии буолбата. Улуу т??рдэргэ у?анар айма?ы ата?астаатахтарына, иэстэбиллээх буолуо диэн кыргыстар кыра?ыйан мээнэ тыыппаттара.

Киэ? нэлэмэн истиэпкэ к??? сылдьар сэрии?ит омуктар тимир о?о?укка, сэрии сэбигэр олус наадыйаллара. Ол и?ин хайалаах, мастаах сиргэ олорор тимир уустарын тыыппаттар этэ. Айыы дьоно былыр-былыргыттан тимири у?аарар, у?анар идэлээхтэрэ. Т??рдэр кинилэргэ сэрии сэбин, куйа?ы о?орторон ылаллара. Кырыы хааннар диэн ааттыыллара.

Айыы айма?а а?ыйах ахсааннаах ?с а?а уу?а буолан олорбута. Кинилэр сылгыны, ына?ы иитэн, бултаан, балыктаан айахтарын ииттэллэрэ. Бурдугу, просоны ы?аллара. Просоны тараан диэн ааттыыллара. Тараан та?ар икки т?г?р?к иилээх таратаайканы о?остоллоро. Та?ас хатар к??рчэххэ ?рб??? ?р?лл?р?. Кинилэр атыы?ыттара улуу Бай?алы со?уруу тумсунан эргийэн, Хаамар Дабаан сис хайатын н???? т??эн, Кээхтийэ?э тиийэн, т??лээ?и, тимир о?о?уктары кытай та?а?ыгар, и?итигэр, бурдугар атаста?аллара. Кинилэр истиэп олохтоохторун курдук сэрии?иттэрэ суо?а. Истиэп хас биирдии сэрии?итэ ?с аттаах буолуохтаах этэ: айан ата, ындыы ата уонна сэрии ата диэн. Оттон айыы айма?а ханна да к?сп?кк?, тыа кыара?ас алаастарыгар олорор буоланнар, элбэх сылгыны кыайан ииппэттэрэ. Ол да буоллар, а?а уу?ун к?м?ск??ргэ, к??стээх буолар чинчилээх уол о?олору кыргыс ??рэ?эр ??рэтэллэрэ.

Кэлин т??рдэр иккис каганаттара эстибитин кэннэ, кыргыстар дьэ к???л бараннар, ар?аа диэки олорор айыы айма?ар кэлэннэр сабыта т???тэлээбиттэрэ. Ол и?ин А?хара ?р?с ар?аа ?тт?гэр олорбут а?а уу?а дойдуларын хаалларан, тэскилээн улуу Бай?ал илин ?тт?гэр к?сп?ттэрэ. Ол диэки ?ксэ куйаар э?ээрдээх дойду буолан, хоту тыатыгар сыстан, ураа?хайдар диэн ааттанан олорбуттара. Оттон улуу Бай?ал уонна А?хара ?р?с икки ардыгар олорор аймах дьон, ханна да к?сп?кк?, дойдуларыгар олорон хаалаллар. Кинилэр ?т??лэрэ кыргыс омук баайдарын ыччаттарын кытта хардарыта эр-ойох ылсан, уруур?а?а, эйэни олохтуу сатыыллар.

Онтон ??-сут э?ээрдээх хас да ?йэ ааспытын кэннэ, уон ???с ?йэ?э, могуол омуктар модун холбо?угу тэринэн ?р?г?йд??б?ттэрэ. Кинилэр эмиэ хонуу куйаар дойдулаах к?с омуктар этилэр. Тимири у?аарарга, у?анарга идэтийбэт буоланнар, былыргы т??рдэр курдук тимир уустарын тыыппаттар этэ. Ол эрээри улахан сэрии дьалхаана ураа?хайдары эмиэ таарыйар. Ханнык эрэ могуол эдэр уол?амчы хаанын аттаах сэриитэ 1217 сыллаахха хонуу куйаар э?ээрдээх а?а?ас сиргэ олорор ураа?хайдар ордууларын алдьаппыта. Бай?ал илин ?тт?гэр олохсуйбут ураа?хайдар онтон тэмтэрийэн, ха?ан эрэ былыргы ?б?гэлэрэ эппиттэрин курдук, «бу дойдуга с?г?н олордуо суохтар» диэн, с????лэрин ??рэн, хоту к???лл?р.

«Оннуттан уларыйбыт огдолуйар» диэн ?с хо?ооно этэринии, аны могуоллартан к?рэнэн, ханна эрэ чуумпу дойду баар буолуохтаах диэн, Олоохуна ?р?с с?ннь?н туту?ан, хоту диэки айаннаабыттара. Аара тохтоон, икки сиргэ кыстаан бараннар, ???с сайыннарыгар, улахан ?р?с орто с?ннь?н илин э?ээригэр кэлэллэр. Ханна да?аны ки?и-с???? олохсуйуон с?пт??х сири к?рб?т?х дьон ?р?с ар?аа э?ээригэр киэ?-куо? ?ч?гэй сир баарын билбиттэр. Онно кы?амматах курдук ?р?с илин э?ээригэр тохтоон кыстыыллар. Ол кэм?э ?р?с ар?аа ?тт?нээ?и киэ? сы?ыыга сайын таба к?л?л??х то? уустар кэлэллэр эбит. Ону сэргэ дь?кээбиллэр (юкагирдар) диэн балыксыт идэлээх дьон ?р?с кытыытынан олорбуттар.

Ураа?хайдар кыстаан бараннар, саас хаар хараарыыта ?р?с у?уор туорууллар. Кинилэр куйахтаах, тимир сэптээх баатырдара таас ????лээх, охтоох то? уустары сэриилээн хотон, эргиллибэт гына ??рб?ттэр. Онтон дьулайбыт дь?кээбиллэр, сэриилэспэккэ эрэ бары к???н, Тумара ?рэ?инэн хоту т?сп?ттэр. Ураа?хайдар ?ч?гэй ходу?алаах, бултаах, балыктаах са?а сири дойду о?остон олохсуйаллар.

Оттон улуу Бай?ал ар?аа ?тт?гэр олорбут айыы дьоно тыытыллыбакка дойдуларыгар олорбуттара. Могуоллар кыайан-хотон, барыталаан, улахан араллаана суох кэм кэлэн, дьыл-хонук аа?ан испитэ. Ханна эрэ кый ыраах буолар сэрии дуораана да и?иллибэтэ.

?р кэм?э Кытайы ба?ылаан олорбут могуоллар 1368 сыллаахха ол дойдуттан букатыннаахтык ??р?ллэн, т?р?т сирдэригэр Монголия?а к???н кэлбиттэрэ. Кэлэллэрин кэлбиттэрэ буолан баран, Кытай сиригэр т?р??б?т-??скээбит, к?с олохторун олох умнубут дьон, а?аардас эт-??т а?ылыкка астымматтар. Кураанах хонуу куйаарга тэ?ийбэттэрэ да?аны. Аны кэ?экэнэ буолбут кытайдар с?г?н олордубаттар. Могуол сиригэр элбэх сэрии дьонун а?алан, киин куораттарын Кара-Коруму урусхаллаан баран т?нн?лл?р.

Кытайга бурдук ??ннэрэн а?аан олорбут сорох могуоллар, тыа э?ээрдээх чуумпу, кытыы сиргэ баран олохсуйарга бы?аарыналлар. Кинилэр сэниэ ылан бараннар, аттаах сэриилэрэ Сайаан хайатын у?уордаан, А?хара ?р??? туораан, улуу Бай?ал ар?аа э?ээрин олоччу сэриилээн ылаллар. Эр дьону ?л?рт??ллэр. Эдэр дьахталлары, о?олору Монголия?а к???р?лл?р. К?с олохторун умнубут могуоллар «?т?? дойду бу баар эбит» диэн са?а сиргэ олохсуйаллар.

Оттон урукку а?а ба?ылыктарын аатынан сахалар диэн ааттаммыт айыы дьоно сэриигэ хотторон тыыннаах ордубуттара тыа?а к?рэнэн, хоту т??эр улахан ?р?с ба?ыгар са?ан кыстыыллар. Аал о?остон, э?иилги саа?ыгар с??р?ккэ о?устаран хоту диэки усталлар. Кыыллаах Арыы диэн ааттаабыт арыыларыгар кэлэн кыстаан баран, н???? саас эмиэ ?р??? та?нары устан, олохсуйуохха с?пт??х киэ? сы?ыыны к?р?н тохтууллар.

Ити кэм иннинэ Туймаада?а, Э?сиэлигэ олохсуйбут ураа?хайдары тигиилээх сирэйдээх тумат омуктар эмискэ кэлэн саба т??эн сэриилээн хотоллор. Онно тэмтэрийбиттэрин кэннэ, аны у?ун кэмнээх сут кэлэн, быстаран, иэдэйэн олордохторуна, со?урууттан ?р???нэн устан, Омо?ой ба?ылыктаах айыы дьоно – сахалар кэлэллэр. Ол дьон биир тыллаах аймахтарын ураа?хайдары булан, кыргыттарын ойох ылан, дьиэ-уот туттан олохсуйаллар. ?лг?м бултаах, балыктаах, а?ыйах ки?илээх, киэ?-куо? чуумпу дойдуну с?б?л??ллэр. С????нэн сылларга улахан быстарыылаах у?ун сут уонна улахан сэрии буолбакка, ки?и-с???? элбээн, кэлин ханна ки?и олоруон с?пт??х уулаах, ходу?алаах, мэччирэ?нээх сиргэ барытыгар тар?аналлар. Ураа?хай сахалар хоту дойдуга кэлэн бурдугу ы?алларын, ?рб??? ?р?лл?р?н умнубуттара. С?р?н а?ылыктара – эт, ??т, ?р?? ас, балык, кымыс. Онно сир а?ын хомуйан, бэс субатын хатаран мэлийэн эбинэллэр. Онтон дьада?ы дьон с?р?н а?ылыктара балык буолар.

Ураа?хай сахалар а?а уустарынан арахсан, анал сири-дойдуну бас билэн олорбуттара хас да ?йэ буолла. Хардарыта ойох ылсан, эргэ баран, уруу-аймах тарды?ан, утуму сал?аан, уу?аан-тэнийэн элбииллэр. Кинилэргэ сомо?оло?уу, биир ил тутулун тэринии диэн суох. Оннук тэринэргэ туох да?аны к??эйбэт, атын сиртэн туора омук кэлэн сэриилиир куттала суо?аабат. Былыр ураа?хайдары кэлэн сэриилээбит тигиилээх сирэйдээх тумат омуктар эстэн-с?тэн «тыал буолбуттар» диэн кэпсииллэрэ.

Ол эрээри а?а уустарын икки ардыларыгар буолар иирсээн, с????н? ??рс??, хааннаах хабырыйсыы, ата?астабыл да?аны арахсыбат аргыс буолан, хам-т?м к??дь?йэр. Оннук сахтарга к???н ?лэ-хамнас б?пп?т?н кэннэ, улуу добдур?а са?ана бары т?мсэн, икки-?с хотонноох бала?аны биир тиэргэн и?игэр ыксала?а тутан, бары мунньустан олороллор. Эбэтэр а?ыйах ки?и буолла?ына, булгунньах ?рд?гэр тахсаллар. Оннук дьа?аныы ?с-саас баар буолла?ына о?о?уллар. Оттон эйэлээх, нус бааччы кэм буолла?ына, биир сиргэ мустубаттар.

Улахан у?уохтаах, к??стээх ки?и буолар чинчилээх уол о?ону уон саа?ыттан ыла кыргыс ??рэ?эр ??рэтэллэр. Оннук о?ону кистээн иитэллэр. Атын ?ст??х аймахтар «бу уол улаатан силгэтэ ситтэ?инэ, би?игини с?г?н олордуо суо?а» диэн ?л?р?н эбэтэр ата?ын и?иирин батыйанан бы?а охсон кэби?иэхтэрин с?п. Кыргыс ??рэ?эр ??рэммит о?о?о уон а?ы?ын туолуута сэрии сэбэ, куйах о?о?уллар. Ойуун кыыран илбис и?эрэр. Онно у?уйтарыылаах урдус ты?а?а?ы эбэтэр кырдьа?ас аты ?л?р?н хайаан да?аны сэбин хаанныахтаах. Ол кэнниттэн баатыр диэн ааттанар. А?а уу?ун ара?аччылыыр ки?и буолар.

Байбыт, кыа?ырбыт дьон дьада?ылары кулут, хамначчыт о?остон, а?а уу?ун ба?ылаан-к???лээн олороллор. Хас эмэ атыыр ??рдээх, элбэх с????лээх баайдар бааллар. Кинилэр то?устарга та?а?асчыттары ыытан, арыыны, тимир о?о?уктары, сылгы кутуругун, сиэлин кылын атыылаттаран, т??лээ?и, туу?у, сарыыны, таба тириитин, ты?ын эргинэллэр. Ыраах илин богдо

омук сиригэр т??лээ?и илдьэн атыылаан, ол дойдуттан та?а?ы, бурдугу, о?уруону, арыгыны а?алтарааччылар.

Ураа?хай сахалар т?? былыргыттан силис тардар айыы та?ара итэ?элин умнубаттар. ???ээ??и ?рд?к айыыларга ??эллэр-с?ктэллэр. Сир-дойду иччитин алгыыллар. Былыргы т??рдэр килбиэннээх сырыыларыттан силис тардыбыт кэрэ кэпсээн, уларыйан-тэлэрийэн, к??ркэтиллэн, тойугу кытта холбо?он оло?хо?о кубулуйбута. Улуу оло?хо?уттар ыалтан ыалга ы?ырыыга сылдьаллар. Онон тыллара бэркэ сайдан, айыы айма?а саха дьонобут дэ?эн, с???? иитэн, бултаан, айыл?аттан а?аан-сиэн олороллор.

Оннук олордохторуна, сайын со?урууттан улахан муруннаах, т??-бытык сирэйдээх, ки?и ?йд??б?т тылынан кэпсэтэр, иилэ?эс тимир куйахтаах, у?ун уктаах тэрэгэр с?гэлээх, ?тт?ктэригэр кыыннаах кылыстаах омук дьоно тиийэн кэлэллэр. Кинилэр кимнээхтэрий? Хантан кэллилэр?

* * *

Ха?ан ба?арар т??? да модун империя, государство а?а ба?ылыга ?л?н, былаас былдьа?ыыта буоллун да, ол государство сатарыйар, м?лт??р, олох да ?рэллэр, самнар. Дьон-норуот итэ?эйэр, ытыктыыр, та?ара курдук саныыр ба?ылыктаах буолуохтаах. Ба?ар, ол ба?ылык ки?итинэн м?лт?х да буоллун, син биир кини аатынан саптынар буоллахтарына бэрээдэк баар буолар.

XVI ?йэ?э Нуучча сиригэр Иван Грознай ыраахтаа?ы ?лб?т?н кэннэ «Великая Смута» дэнэр араллааннаах кэм?э ?л??-с?т?? буолбутун, ха?аайыстыба быста айгыраабытын тэ?э, майгы-сигили эмиэ олус кэхтибитэ. Араллаан кэмигэр та?нарыы, бэйэ эрэ иннин к?р?н??, иирээн, икки сирэй буолуу, акаарытыйыы, солуута суох ?л?рс?? б??? тахсыбыта. Хардарыта тала?ыы, туга да суох хаалыы, эстии-быстыы ту?унан этэ да барыллыбат. Онон бар дьон нус-хас бэрээдэктээх олоххо олус наадыйыыта олус к????рб?тэ. Нуучча судаарыстыбатыгар 1613 сыллаахха тохсунньуга Михаил Федорович Романов диэн уон сэттэлээх уолу ыраахтаа?ынан талаллар.

Эдэр ыраахтаа?ы а?ата патриарх Филарет (Федор Никитич Романов) поляктарга билиэн сылдьан баран, 1619 сыллаахха кэлбитэ уонна былаа?ы илиитигэр ылбыта. ?йд??х, эппиэтинэстээх ки?и буолан, сэриигэ урусхалламмыт дойдуну ч?л?гэр т??эрэргэ дьаныардаахтык туруммута.

Араллаан кэмигэр атын судаарыстыбалары кытта атыы-эргиэн тохтообута. Сэриигэ айгыраабыт ха?аайыстыбаны хайдах эмэ ?р? тардарга, туох-ханнык иннинэ тас эргиэни олохтуур наадата тирээбитэ. Оттон атын дойдуларга утары ууналлара диэн туох да суох буолбута. Хаа?ына кураанахсыйбыта.

Онон бэрт т?ргэнник киэ? Сибиир к?нд? т??лээ?ин – «сымна?ас валютаны» хомуйар сорук тирээбитэ. Ордук ?рд?к сыана?а атыыланар киис тириитигэр наадыйыы к????рб?тэ. Иэнэ-куйаара биллибэт киэ? тай?а?а, кураанах тымныы дойдуга сулууспалыы барыан ба?алаах дьону хомуйбутунан барбыттара. Хаа?ына т??? да кураана?ын и?ин, онно барааччыларга, хамнастарын харчынан уонна бурдугунан т?л??р бэрээдэги олохтоон, ?ч?гэйдик тэрийэн ыыталыырга бы?аарыммыттара.

?сс? ааспыт XV ?йэ кэнники сылларыттан са?алаан, ыраах Сибииргэ атыы?ыттар, булчуттар, баа?ынайдар барыталаабыттара. Баа?ынайдар помещик батталыттан к?рэнэн, сирдэрин былдьатан э?ин, са?а сиргэ тиийэн олохсуйаары к???лл?р?.

Ма?найгы экспедицияны ?сс? 1600 сыллаахха тэрийэн ыыппыттара. Онтон сотору иккис улахан экспедиция барбыта. Дьон сытыылара, ?с ?рг?ст??хт?р?, са?аттан са?а сири арыйан, симиэбийэ тутан, олохтоох омуктартан киис тириитин хомуйаллара. Ол сылдьан то?оллоро-хаталлара, аччыктаан-хоргуйан аара суолга ?л?лл?р?-с?тэллэрэ. Ону ол диэбэккэ, байар ту?угар онно-манна тиийтэлээн, кэлин элбээн, у?уктаах т?б?л??х мас кириэппэстээх остуруогу туталлара.

Олохтоох омуктартан сыл аайы киис тириитинэн дьа?аах хомуйар воеводстволар тэриллибиттэрэ. Т?л??б?т, к?рэнэр буоллахтарына, тойоннорун эбэтэр хары?ыктаах ки?илэрин тутан ылан аманаат диэн ааттаан хаайыыга олордоллоро. Утары ууналлара диэн о?уруо, алтан хочулуок, хор?олдьун тэриэлкэ буолара.

Воеводство тэриллибит сиригэр баа?ынайдары а?алан бурдугу ыстараллара. Промысловиктар диэн ааттанар булчут дьон ханна эмэ тиийэн симиэбийэ туттан кыстаан олорон кии?и, са?ылы бултууллара. Булчуттар туох да хамна?а суох буолан, бултаабыт т??лээхтэринэн к???л эргинэр бырааптаахтара. Арай бултаабыт т??лээхтэрин уон быры?ыанын хаа?ына?а босхо туттарыахтаахтар. То?ус уон быры?ыана воевода быспыт сыанатынан хаа?ына?а атыыланар. Булчуттар ха?ан ба?арар дойдуларыгар т?нн?р бырааптаахтара. Оттон «служилые люди» диэн ааттанар дьон хамнастаах буолан бултуур бырааптара суо?а. Толору сэрии сэптээх, куйахтаах, дьи?нээх сэрии дьоно буолаллара. Кинилэр эбээ?инэстэрэ – дьа?аах хомуйуута, наада буолла?ына, сэриилэ?ии. Кинилэри а?ынан-та?а?ынан государство хааччыйара. К???лэ суох дьиэлэригэр т?нн?р бырааптара суо?а. Бу дьон бары кэриэтэ ох саалаах ха?аактар этэ. Кинилэргэ к?м? бы?ыытынан пищаль диэн тимир саалаах стрелецтэр сы?ыарыллаллара.

1619 сыллаахха ыраахтаа?ы ыыппыт саалаах-сэптээх дьоно Енисей ?р?скэ кэлэллэр. Хайыы ?йэ биир сыл и?игэр бу ?р?с э?ээрин ба?ылыыллар. Енисей орто с?ннь?гэр остуруок туталлар. Атын суолунан хотунан кэлбит дьон Мангазейга (Таз ?рэххэ) эмиэ остуруок тутан ту?унан буруо та?аараллар.

Промысловиктар, сулууспалаахтар ортолоругар э?ин араас дьон бааллара. Сэрииттэн дойдуларыгар эргиллэн, туга да суох хаалбыт дьон сулууспа?а киирэллэрэ. Олор истэригэр эстэн хаалбыт дворяннар, боярдар о?олоро, бэл билиэ??э т?бэспит поляктар бааллара. Ороспуонньуктар саайкаларыгар сылдьыбыт харса-хабыра суох урдустар, араас авантюристар, хаамаайылар эмиэ холбо?оллоро.

Тиийиммэт-т?гэммэт ыарахан олохтон кы?арыллан кэлбиттэр да бааллара. Бары хоту дойдуга кэлэн, к?нд? т??лээ?и хомуйан байалларын санаатахтарына, утуйар уулара к?т?р, харахтара ча?ылыйа т??эр дьон. Са?аттан са?а сири арыйар, элбэ?и билэр-к?р?р эмиэ туох эрэ тартарыылаах буолааччы. Ол ту?угар т?л?нн??х с?рэхтээх хорсун эр бэртэрэ ханна тиийбэтэхтэрэ, тугу о?орботохторо баарай…

* * *

Ха?аактар олохтоох омуктартан ханна туох сир баарын, онно хайдах тиийиэххэ с?пт????н, т??? бултаа?ын, туох дьонноо?ун э?ин куруук ыйытала?аллара. Кими эмит к??стэринэн тутан ылан эбэтэр бэйэлэригэр тардан табаарыста?ан сирдьит о?остоллоро.

Сирдьитэ суох тиийиэхтээх сирдэригэр тиийбэккэ, муна сылдьан баран т?нн?лл?р? элбэх буолара. Хайаны эргийэ сылдьыбыт, суолга муна сылдьан быстарбыт т?бэлтэ элбэ?иттэн кэ?элтэ буолбуттара ыраатта. ?р?с туора салаатын ?кс?й?н к?рд?хт?р?нэ, ?рэх бастара холбо?ор куо?ахтарыгар, дул?а ?р?йэлэргэ тиэрдэн кэби?эр. Сирдьитэ суох т?? тай?а?а хайдах да сатамматтар.

Мангазейтан сылдьар промысловиктар Нижнэй Тунгуска ?рэх ???ээ ?тт?гэр тахсан, симиэбийэ туттан, бултуу сылдьаннар, то?устартан илин улахан ?р?с баарын истибиттэр. «Сылгылаах, ынах с????лээх, элбэх киистээх дойду баар ???» диэн сурах Мангазейга и?иллибит. Сахалыы билэр то?ус ки?итэ «илин» диэбитин, нууччалар «Лин» диэн ?йд??б?ттэр.

Лин диэн улахан ?р?с баар сура?а ?г?с ки?ини долгуппут, ымсыыларын к?б?пп?т. Сотору кэминэн онно тиийэргэ тэриммитинэн, суолун-ии?ин хайбытынан барбыттар. Ол эрээри са?а истибит, билбэт да, к?рб?т?х да дойдуларыгар баралларыттан саллыбыттар. Государство ?й?б?лэ суох барар кыахтара да суох. «Илин Лин диэн улахан ?р?с баар ???» диэн Тобольскайга биллэрбиттэр.

Ма?най Туруханскайга тэриллибит т??рт уон ки?илээх Пенда диэн ки?и этэрээтэ, Нижнэй Тунгусканы ?кс?й?н, ?рэх ???ээ ба?ыгар тиийэн симиэбийэ?а кыстыыр. Ыраах айа??а барыахтарын иннинэ ?ч?гэйдик бэлэмнэнэллэр. Алталыы-сэттэлии ки?и олорор, хонууга со?ор чэпчэки каюктары о?остубуттар.

Саас муус устар ыйга сындал?аннаах у?ун айа??а туруналлар. Нижнэй Тунгуска ба?ыттан Б?л??гэ т??эр Чурки ?рэх ба?ыгар диэри ар?ас сири, каюктарын табанан состорон, та?а?астарын ы?ыырдан, с?гэн э?ин, бэрт эрэйинэн айаннаабыттар.

Онтон Б?л??гэ т??эн, уунан устан, т?рд?гэр тиийэн, саха бала?анын булан кыстыыллар. Лин диэбит ?р?стэрин Лена диэн ааттыыллар. То?устартан киис хомуйаллар. Э?иилги сайыныгар Лена ?р??? ?кс?й?лл?р. Сахалар б?л?хт??н олорор сирдэригэр кэлэн тохтоон, киис тириитэ хомуйаллар. Са?а билсибит сахаларыгар о?уруо, дьо?ус алтан хочуолу биэрэллэр. К????р? эмиэ Ленаны ?кс?й?н, Олоохуна ?р?с т?рд?гэр кэлэн симиэбийэ туттан кыстыыллар. То?устартан т??лээх хомуйаллар. Н???? сайын Ангара ?р?скэ тиийэллэр. Онтон Туруханскайга кэлэллэр.

Бу сырыыларыгар ханна да?аны утарсыыны к?рс?бэттэр. Арай Ангара б?рээттэрин кытта хабырыйсыы буолбут. Б?л??, Лена ?р?с э?ээригэр олорор табалаах, ынахтаах, сылгылаах омуктар сымна?ас эбиттэр диэбиттэр. Икки сыллаах айан буолуо диэн былааннаабыттара т??рт сыллаах айа??а кубулуйбут. Бурдуктара б?тэн, хоргуйан, ыксаан кэлбиттэр. Ол оннугар киис тириитэ б???н? а?алан хаа?ына?а туттараллар. Хара са?ылы, уу буобуратын эмиэ хомуйбуттар.

Туруханскайга кэлэннэр, ханна сылдьыбыттарын чып кистэлэ??э туталлар. Ол эрээри ыраах ?т?мэн элбэх киистээх, элэккэй дьонноох улуу ?р?с баар ??? диэн сурах сири-буору аннынан тар?анар. Пенданы кытта сылдьыбыт дьон, то?о эрэ сулууспаларыттан уурайан, са?ата суох дойдулаан хаалбыттар. Онон бэйэлэригэр балачча элбэх т??лээ?и и?эриммит буолуохтаахтар диэн сэрэйэллэр.

* * *

Иккис байыаннай экспедиция Тобольскайга тэриллэр. Ба?ылыгынан Новацкай диэн поляк ки?итэ талыллар. 1628 сыллаахха атырдьах ыйыгар Енисейскэйгэ кэлэллэр. Олохтоохтор са?а дьону ха?ыстык к?рс?лл?р. К???н?лл?р. Енисейскэй воеводата биир эрэ эргэ судноны биэрэр. Кинилэргэ аара Антон Добрынскай ба?ылыктаах нуучча дьоно холбо?он, Нижнэй Тунгуска?а диэри барсаллар. Новацкай Нижнэй Тунгуска?а кэлэн, Пенда кыстаабыт симиэбийэтигэр тохтоон кыстыыр. Ол эргин сылдьар то?устартан киис тириитин хомуйар. Бэйэлэрэ эмиэ бултууллар. С?г?н т?л??б?т то?устартан, хары?ыктаах ки?илэрин тутан ыланнар, аманаат диэн ааттаан, хаайыыга олордон к??эйэллэр.

Э?иилги саа?ыгар Антон Добрынскай уонна Мартын Васильев диэн ха?аактар ба?ылыктаах отучча ки?илээх этэрээт тэриллэн, ыраах баар Лена ?р?с диэки айанныыр. Дьон чулуутун, хорсунун, сырыыны сылдьыа диэбиттэрин талан ыыталлар. Сорохторо саллан барбаттар. Чугас эргин сылдьан бэйэлэрэ бултуулларын с?б?л??ллэр. Ар?аа Сибииргэ холоотоххо, киис элбэх. Айа??а турбут дьон Б?л??гэ тиийээри саас эрдэ хаардаахха айаннаан, эрэй б???н? к?р?лл?р. Ол да буоллар, сындал?аннаах айантан толлубакка, хаайтарбакка, Б?л?? т?рд?гэр тиийэн, Ленаны ?кс?й?лл?р. Сахалар т??лбэлээн олорор сирдэригэр кэлэн кыстыырдыы о?остоллор. Киис тириитин хомуйаллар. Ол хомуйалларыгар ыаллары т??рэйдииллэр, кы?арыйаллар. Кымньыыны да тутталлар. Ат хомуйаллар. Сэрэххэ кыракый остуруок туталлар. Ол аата, симиэбийэлэрин эргиччи ки?и кыайан киирбэт гына, у?уктаах сонос ба?аналары кэккэлэччи туруортууллар. Онно саха дьонун тутан а?алан ?лэлэтэллэр.

Бу дьон кыстаан олордохторуна, сахалар ма?найгы саалаах-сэптээх утарсыылара буолар. Сэтинньи ыйга аттаах, куйахтаах дьон кэлэннэр, о?унан ытыалыыллар. Ма?най чугас кэлбиттэрин тимир (?рэр) саанан ытан со?утан, ?р??-тараа ыыппыттар. Онтон икки хонон баран, тыа?а тахсан мас тиэйэ сырыттахтарына, сахалар ыраахтан о?унан ытыалаабыттар. Ол эрээри куттанан чуга?аабаттар. Кы?ын устата, хаста да кэлэн сэриилээн, ?с ки?илэрин ?л?рб?ттэр. Уонча ки?и баа?ырбыт. Саас, астара б?тэн, аччыктаабыттар. ?р?с эстэрин кытта тута тэскилииллэр. Эмиэ эрэй б???н?н айаннаан, а?аардара эрэ ордон, дьонноругар тиийбиттэр. Мартын Васильевы кытта алта ки?ини Москва?а ыыппыттар. Москваттан «са?а экспедицияны тэрийэн ыыты?» диэн сорудах кэлэр. Сэриигэ туттарга т??рт уон куйа?ы, олохтоохтору мэ?иэлииргэ элбэх о?уруону, дьо?ус алтан хочуолу, хор?олдьун тэриэлкэлэри ыыталлар. Мартын Васильевы уонна Антон Добрынскайы хаа?ына?а а?ыйах т??лээ?и туттардылар диэн экспедицияттан туораталлар. Мартын Васильевы солбуйуохтаах Воин Шахов диэн ки?и Мангазея?а отут а?ыс ки?илээх кэлэр. Кинилэр кэлин Б?л?? т?рд?гэр кэлэн симиэбийэ тутталлар. Мангазея?а бэйэтигэр да?аны элбэх киистээх сиргэ барыахтарын ба?алаах дьон, кыра б?л?хт?р? тэрийэн, илин ыраахха диэри бара сатыыллар. Ол баран сорохтор сура?а суох с?тэллэр.

Оттон Енисейскэйгэ Лена ?р?скэ ???ээнэн бы?а барар суолу к?рд??ллэр. Илим, Кут ?рэхтэр с?ннь?лэринэн барар суолу булаллар. 1630 сыллаахха атамаан Иван Галкин этэрээтэ барар. Идирмэ ?рэх т?рд?гэр баар симиэбийэ?э кыстаан баран, кини этэрээтэ 1631 сыллаахха саас Кут ?рэх т?рд?гэр кэлэр. Аал о?остон Ленаны та?нары усталлар. Иван Галкин этэрээтэ ?р?с орто с?ннь?гэр кэлэн, хара ааныттан сахалар утарсыыларын к?рс?р. Онтон Аллан ?р?с т?рд?гэр тиийэн, ?р??? ?кс?й?р. Алла??а эмиэ утарсыыны к?рс?р. Тимир саалаах, куйахтаах буоланнар, бо?утуннараллар. Ха?аактар баарыстаах, эрдиилээх кочаларынан устан ?р??? ?р?-та?нары сылдьан, дьон б?л?хт??н олорор, суоллаах-иистээх сирдэргэ тохтоон, сахалар саамай баай тойонноругар тиийэн, киис тириитин к?рд??н ылаллар. Эдэр саха дьонун тутан а?алан, эрдии?итинэн илдьэ сылдьаллар.

Т?нн?лл?р?гэр Ха?алас сиригэр тахсан дьа?аах хомуйа сылдьан, утарсыбыттарыгар эмиэ тимир сааларын тыа?аталлар. О?унан ытыала?аллар. Ол сэриигэ ха?аластар хас да ки?илэрэ ?л?р, баа?ырар. К????р? нууччалар ?р?с у?а ?тт?гэр кыстыырдыы тэринэн, саха бала?анын та?ыгар симиэбийэ тутталлар.

Ити сайын Иван Галкины солбуйа диэн, сотник Петр Бекетов этэрээтэ Лена ?р?скэ кэлэр. Бу дьон Лена орто с?ннь?гэр кэлэн бараннар, Иван Галкины к?рс?бэккэ, бука, аллара диэки устубута буолуо диэн т?нн?н, ?р??? ?кс?й?лл?р. Са?аттан са?а сири арыйар, д?кс? элбэх киистээх сири булар и?сэлээх санаа биир сиргэ олордуо баара дуо, суллуру?уу б??? буолар.

Бекетовтаах б?рээттэр олорор сирдэригэр тиийэн, к??стээх утарсыыны к?рс?н т?нн?лл?р. Салаа ?рэх т?рд?гэр кэлэн, кыра остуруок туттан кыстыыллар. То?устартан аманааттары тутан дьа?аах хомуйаллар.

Кыстаан бараннар, саас, ?р?с эстэрин кытта, Ленаны та?нары устан, Иван Галкин олорор симиэбийэтигэр кэлэллэр.

Петр Бекетов симиэбийэни табыга?а суох сиргэ туппуккут диэн сэмэлиир. Тыата олус чугас. Кэлэн саба т?стэхтэринэ кутталлаах буолсу диир.

???эттэн, мыраан ?рд?ттэн, ?р?с хочото ?ч?гэйдик к?ст?р. Дьонун кытта с?бэлэ?эн баран, аллара, ?р?с уутуттан чугас, киэ? а?а?ас сиргэ остуруок тутарга бы?аарар. Чугас олорор эйэлээх сахалары к?м?л???ннэрэн, ?лэтин са?алаабытынан бараллар.

Иван Галкин а?ыйах ха?аагы кытта хомуйбут кии?ин илдьэ Енисейскэйгэ т?нн?р. Онно кэргэттэрэ олороллор. Т??лээ?и у?аппакка-кэ?эппэккэ Енисейскэйгэ а?алан хаа?ына?а туттары? диэн кытаанах сорудахтаах этилэр.

Галкиннаах Бекетов этэрээттэригэр ?ксэ ох саалаах ха?аактар сулууспалыыллар. Кинилэр т??? да нууччалыы дь???ннээх уонна тыллаах буолбуттарын и?ин, т?? былыргыга атын омуктар этэ.

Былыр Волга, Дон, Кубань ?р?стэр э?ээрдэригэр хазардар диэн Азия т?гэ?иттэн кэлбит омуктар, модун холбо?угу тэринэн, к?ннээн-к??нэхтээн олорбуттара баара. Ол олордохторуна, ма?най Месопотамияттан ??р?лл?б?т еврейдэр кэлэннэр икки ?йэ устатыгар Каспийскай муора э?ээринэн хазардарга чугас олорбуттар. Ол олорон, эр-ойох буолан, булкуспуттар, дь???ннэрин уларыппыттар, тойон-хотун ?тт? кинилэр итэ?эллэрин ылынар.

Алтыс ?йэ?э эмиэ Азия т?гэ?иттэн к??рэйэн кэлбит т??рдэр Волга ?р??? туораабыттарыгар, хазардар утарыласпатахтар. Уруулуу тыллаах т??рдэри кытта д?б??н?к ?йд?сп?ттэр. Т??рдэр ба?ылыктарынан Ашина айма?а буолара. Хазардар ба?ылыктарынан эмиэ Ашина айма?а буолар буолбута.

Т??рдэр Иккис каганаттара эстибитин кэннэ, 965 сыллаахха, Киев кинээ?э Святослав хазардар сэриилэрин урусхаллаабыта. Ол кэннэ у?ун сукка о?устаран, итэ?элтэн сылтаан иирсэн, хайды?ан, хазардар м?лт??б?ттэр.

Онтон нуучча государствотыгар холбо?он, христианскай итэ?эли ылыммыттара. Хас да ?йэ устатыгар т?р?т тылларын умнан, олоччу нуучча тылыгар к?сп?ттэрэ. Эр-ойох ылсан, тас дь???ннэрэ эмиэ уларыйбыта. Былыргыта Азия омуктара буолалларын т?р?т да умнубуттара. Бэйэлэрин ха?аактарбыт диэн ааттанар буолбуттара. Т?? былыргы ?б?гэлэрин хааннара тардан, акка олус сыста?астар. Сэрии?иттэр. Бэрээдэги соччо билиммэт дьон. «Мы – вольные казаки» диэн тыллаахтар. Былыргы ?б?гэлэрин абыычайдарын туту?ан, атамааны таллахтарына, кымньыынан та?ыйбыта буолаллар.