Федот Захаров "Үйэ кирбиитигэр"

Т??? да нуучча тылыгар к?сп?ттэрин и?ин, былыргы ?б?гэлэрин тыллара, хайдах биир эмэ хаалбат буолуой. Казак, атамаан, аманаат, ясыр, ямщик, караул, кандалы, балаган, башмак, балык, камыш, туман, барыш, орда, улус э?ин диэн былыргы ?б?гэлэрин тыллара билигин да?аны кэпсэтэр тылларыгар баар. Кинилэри ?т?ктэн нууччалар эмиэ оннук са?араллар. Былыр-былыргыттан омуктар бииргэ алты?ан олорон, эргинсэн э?ин, тылларын байыты?аллар, уларыталлар да?аны. Былыргы т??рдэр а?аны ата диэн ааттыыллара. Ха?аактар атамаан диэн тыллара ити тылтан тахсар.

* * *

Ар?ааттан икки аттаах ки?и аргыый хаамтаран кэлэн, ???э кытылга тохтоото. Эдэрэ атыттан чэпчэкитик сулбу ыстанан, кырдьа?а?ын ?й??н т??эрэр. Кэтит т??стээх ма?ан ат, дьиги?ийэн ылаат, к?кээрбит намчы окко т??к?й?н, сымна?ас уо?ун ибирдэтэн, кэбийэн барар.

– Нохоо, аттары баайыма. Мин ?р буолуом суо?а, – Дыгын а?а ба?ылык икки илиитинэн баттыалаан, к???йб?т си?ин к?нн?р?р.

Кырдьа?ас ки?и бытааннык хааман баада?наан, кытыл хаа?ыгар кэлэн, сиргэ тайанан, аргыый т????ллэн олордо. Икки илиитин тобугар ууран, киэ? эрилкэй хара?ынан ?р??? одуулаата.

Улуу Эбэ ?ллэр ????гэр сы?а?а долгуннар у?уу сырдаабыт к?р?лгэннэрин кэккэлэрэ сырсаллар. Аллара кытыыга ?ллэ-?ллэ тими?ниир долгун хараарбыт кума?ы ?р? с??рэн, ?р?? к??гэннэри кытыыга сы?айан та?аараат, т?тт?р? э?ириллэн эрдэ?инэ, иккис долгун саба халыйар. Силлиэ?э долгуйбут улуу Эбэ кытылга хаайтарбыт абатыгар айма?ыйа быыппастан кытылы охсуолаан ньиллиргэтэр буолла?а. Тыал намыраата?ына да?аны, модун бэйэлээх та?аата т?ргэнник уоскуйуо баара дуо.

Дыгын кырдьа?ас манна кэлэн, Эбэ киэ? киэлитин анааран, ыйыллыбыт санаата ???ллэн, кыараабыт к?хс? кэ?ээн, арыый уоскуйбут курдук буолла. Тыал эмиэ намыраан, тохтуох курдук гынна. Аргыс ки?и икки аты тэ?ииниттэн тутан туран, кырдьа?а?а ы?ырарын кэтэ?эр. Кини тойонун арыаллаабыта уонча сыл буолла. А?а ба?ылык ?р?с кытылын хаа?ыгар олорон, то?хо?нуу-то?хо?нуу ботугуруур бы?ыылаах – уо?а хамсыыр. А?а ба?ылык кырдьыбыт, батта?а муус ма?ан. Буолумуна, быйыл сэттэ уон бэ?ис хаара.

Аттар тыбыыра-тыбыыра мэччийэллэр. ?р буолбата, сотору о?онньор ы?ырар са?ата и?илиннэ. Дыгын аты миинэригэр ?тэри с?б?лээччитэ суох. Кэм да сэниэ баар диэбиттии, ы?ыыр хо?суоччутуттан тарды?ан, ыараханнык да буоллар, мииннэ. Бастаата. ?р?с кытылын хадьы со?ус кытыынан бардылар. Аргыс ки?и ?т? сэрэйдэ – ичээн о?онньорго барар буоллахтара. С?рг?ллэ уола Нойохо сайылыга ?р?стэн ыраа?а суох. Уонча сыллаа?ыта дьиэтин сааскы халаан уута ылбыта да, атын сиргэ к???рб?т. ?р?скэ балыктыырын с?б?л??р ки?и. «Сир т?нн?гэ» диэн аатырбыт ичээн кырдьа?а?ы Дыгынтан уон биэс сылынан а?а дииллэр. Ол аата 90-на буолла?а. Истэр тухары кини курдук саа?ырбыт ки?и чугас эргин суох. А?а ба?ылыгы эрэ билинэр, ытыктыыр, тылын ылынар дииллэр.

Сотору кыра хоспохтоох, балык хатарар аргы мастаах туруорбах бала?ан та?ыгар кэлэн тохтоон, аттарыттан т?ст?лэр. Дьиэ?э киирбиттэрэ, ма?хайбыт суптугур бытыктаах аарыма кырдьа?ас ки?и н?кс?чч? туттан, тайахха тирэнэн олорор эбит.

– Н?р??н н?рг?й, ытык кырдьа?ас! – Дыгын Тойон аа??а туран с?г?р?йдэ.

– Н?р??н н?рг?й! Хайа бу эн, а?а ба?ылык, бэйэ?инэн кэлли? дуу? Кэпсиэ, – о?онньор билигин да?аны хара?а сытыы эбит. Биллэ.

– Улахан сонун суох. Хайа, хайдаххыный? – Ба?ылык у?а оро??о кэллэ. Аргы?а аан оро??о олордо.

– Оттон тыыннаахпын. Э?иги хайдах олордугут?

Ытык кырдьа?ас сэргэхсийбит курдук буолан, ыалдьытын кытта кэпсэтэр. То?ус уоннаах о?онньор диэтэххэ, сирэйэ-хара?а сэргэх, ?й?-санаата ?ч?гэй эбит. Дьиэлээх дьахтар о?оххо харда?ас уурталыыр. К??скэ уу кутан, сылытан уокка чуга?атар. Та?ырдьаттан улахан хатыы?ы хайыытыттан тутан намылытан киллэрэн, ха?ас диэки ас астыыр кыра сибиэ

?рд?гэр уурда.

А?а ба?ылык о?остон кэлбит с?р?н соругун уталыппакка толорордуу о?о?унна. О?онньорго со?урууттан (ар?ааттан) туора омуктар кэлиэхтэриттэн ыла нус-хас олохторо огдолуйбутун, дьон айманарын ту?унан кэпсиир. О?онньор буолла?ына, онно оччо ымыттыбат ки?и курдук, са?ата суох истэр.

– Арахсыбат абаа?ылар буулаатылар. Би?иги сирбитигэр-уоппутугар дьиэ-уот туттан, олох олохсуйардыы санаммыттар ???, – о?онньор дьэ са?а та?аарда.

– Ма?най улахан муруннаах омуктар кэлэннэр киис тириитин хомуйан барбыттара сэттэ дуу, а?ыс дуу сыл буолла.

– Ол ?ч?гэй дьон этилэр буолбат дуо?

– Сымна?астар этэ. Би?и да сонур?аан ?ч?гэйдик к?рс?б?пп?т. Оттон бу кэлин кэлбиттэр адьас атар абаа?ы дьон. А?а уустарын кэрийэн, ыал аайы киирэн, киис тириитин к?рд??н дибдийэллэр. Утарыласпыт ки?ини кымньыынан та?ыйаллар, тыыннарын да бы?ыах курдуктар. Киис тириитин сыл аайы биэриэхтээх ???б?т.

– Э?игиттэн т??? кии?и хомуйдулар?

– Би?и аймахтан Уйбаан нуучча с??счэкэ киис тириитин ылбыта. Онно с?п буолбакка, дьахтар сабыс-са?а киис са?ынньа?ын эмиэ былдьаан бардылар. С?рдээх адьыр?а дьон. Онон эйиэхэ с?бэлэтээри кэллим. Хайдах буолабыт?

О?онньор са?арбат, тугу эрэ эргитэ саныыр бы?ыылаах. Дьахтар уокка уурбут к???э оргуйаары ?лл?б?т?н кытыыга тардар.

– Дьон айманар. Сир-сир, уус-уус аайыттан баатырдары мунньан, ??ртэлээн кэбистэххэ хайдах буолуой? С?бэлээ.

– Кыайыаххыт дуо? Сура?а, ?рэр тимир сааларыттан баатырдар олус дьулайаллар ???.

– Бары саба т?стэхпитинэ, кыайыа этибит. Кырдьык, ?рэр тимир сааларыттан дьон куттанар. Ол эрээри тимир саалара ?ч?гэй куйа?ы хоппот ???. Оннук кэпсииллэр билбит дьон. Уонна тимир саалара а?ыйах бы?ыылаах дииллэр. Сорох сиргэ утарыла?ан ытыаласпыттар ???.

– Биирдэ нууччалар ?р???нэн устан аа?ан и?эн, би?иэхэ тахсан а?аан ааспыттара. Онно к?рд?хх?, к?м?скэлэрэ дири?э бэрт, бука, ????н санаалаах дьон бы?ыылаах. Билигин ??рдэххитинэ да?аны, кэлин элбэх буолан кэлэн имири э?иэхтэрэ. Быстах кыайыы кэлин улахан алдьархайга тиэрдиэ?э.

– Оччо?о хайыыбыт? Олорон биэрэбит дуо? Киис эрэ хомуйбаттар, аппытын ылаллар, с????б?т?н ??рэн илдьэллэр.

– Бары саба т?стэхпитинэ диэхтиигит. Ураа?хай саха ?рэх бастарынан, кыйаар сирдэринэн, хоту таас дьаа?ы н???? тиийэ ы?ыллан-тар?анан хаалла. ???-саа?ы тутааччы, хоргуппут-хомойбут да элбэх. Билигин кэлэн хос т?мэр, сомо?олуур бука кыаллыбата буолуо. Бар дьо??ун эрдэ т?мп?т??, сомо?олообуту? буоллар ньии?!

– Сыыспыппын, кырдьа?аас, буруйдаахпын. Эдэр сааска ки?и эрэ ха?ыл, дохсун буолар… – Дыгын ситэ эппэккэ ба?ын санньытар. Кини кырдьыгын этитэн ытык кырдьа?аска с?р?н баттатта.

– Эдэр эмньик сааскар мин эрэ бэрпин диэн атыыр о?ус буолан а?аардастыы айаатаабыты?. Ол ????н?н, абатын атын баттаммыт уустар умнубуттара буолуо дии саныыгын дуо?

– Суох-суох, умнубаттар…

– Хата, Куллатыга хам бааччы олор. Кырдьан бара??ын кыа?ы? та?ынан сорукка ылсыма, кыргы?ы та?аарыма. Ыччаты? инники кэскилин санаа. Мин с?бэм оннук…

* * *

Улуу Туймаада килбэйэр киинигэр киэ? К??рээйигэ олорор ?й?к баай дьиэтэ ыраахтан к?ст?р. Сир таа?а

т?нн?ктээх, ортотугар тулаа?ын ба?аналаах улахан бала?ан, икки курдуулаах туос далла ура?а, хоспох, алта муннуктаах, ортотугар холумтаннаах мас ура?а, сарай, хамначчыттар дьиэлэрэ, к?р??-ха?аа баар.

Дьиэлээх тойон бала?анын и?игэр кэтэ?эриин оро??о ч?м?хт?? хомуллубут утуйар та?а?ыгар ?й?н?рд?? сытар. О?оххо уоту бы?ымаары ууруллубут икки харда?ас сэниэтэ суох умайар. Са?а-и?э суох. Арай хаппахчы и?игэр кыргыттар к?лсэр са?алара и?иллэр.

?й?к – сылгынан байбыт ки?и. Уон атыыр ??рдээх. Ынах с????н? элбэ?и туппат. Бу чугас эргиннээ?и ыаллар бары кини ?лэ?иттэрэ. ?лэлииллэрин и?ин а?ынан-та?а?ынан хааччыйар. Саас быстарыыга салгыыр. Саа?ынан кырдьа?а?а суох, т??рт уон а?ы?а. Икки ойохтоох. Иккис одьулуун ойо?о с????т?н к?р?н ту?унан олорор. Ма?найгы ойо?о Мыла?ныыр хотун киниттэн икки сылынан а?а. А?ата Ньыкка ?й?к уон алталаа?ар уон а?ыстаах кыы?ы кытта холбообута. ??рэнэн хаалбычча, ма?найгы ойо?ун кытта олорор. Иккис ойо?ор ыйга биирдэ баран, хас да хонон кэлээччи. Уонна манна уон сэттэ саастаах таптыыр мааны кыы?а Сэгэттэй олорор. Иккис ойо?о эмиэ саа?ырда. Т??рт уончалаах дьахтар. Киниттэн икки о?олоох. Дьахтар т??рт уонуттан та?ыста да кэхтэн барар, онон ???с эдэр ойохтонуон ба?арар. Ки?и саа?ырда?ына, эдэргэ ордук тарды?ар буолар эбит.

Ха?алас ?т??лэрэ бары кини ?йэ-хайа аймахтара. Э?этэ Мунньан Дархан эмиэ ха?аластары ба?ылаабыт ытык ки?и этэ. ?й?к бэйэтэ эдэригэр да?аны к????нэн ?тт?йб?т???, кыргыска кыттыбата?а. А?атын баайын ха?атан, билигин ?ч?гэйдик олорор. Дьон-сэргэ бары т?с-бас, холку майгытын, дьа?аллаа?ын и?ин кинини ытыктыыллар, иннин бы?а хаампаттар.

– Тойонуом, ?р?с диэкиттэн нууччалар и?эллэр! – дии-дии, та?ыттан кулут уол с??рэн киирдэ.

?й?к хайдах эрэ дьик гына т?стэ:

– И?эллэр даа?! Хас ки?и и?эрий?

– Уончалар.

?й?к туран хааман хаа?алдьыйан тиийэн, хаппахчы аанын ???й?р.

– Хотуйдаар, тахсан дьалты буолу?! Мин ы?ыырдаах аппын миини?. Нууччалар и?эллэр ???. Чэ, т?ргэнник, – диэн, ?й?к кыргыттары тиэтэтэр.

Икки кыыс хаппахчыттан тахсан, та?ырдьа куоталлар.

– Бу алдьархайы! – дьиэлээх дьахтар ха?ас оро??о иистэнэ олорон, эмиэ куотуох курдук эрин диэки к?р?р.

– Эн ханна да барыма. Тыыппаттар ини, ама хайа ?л?гэрий, – ?й?к ыар ыалдьыттарын к?рс??р? тахсар.

Дьиэлээх ки?и ыалдьыттары с?г?р?йэн к?рс?р. Дьиэ?э ы?ыран киллэрэр. Нууччалар сааларын-сэптэрин илиилэриттэн араарбакка тута сылдьаллар. Саха майгытын бы?ыытынан, ыраахтан кэлбит ыалдьыт, эйэ дэмнээх буолла?ына, саатын-саада?ын дьиэ?э киллэриэ суохтаах. Сэрии, булт сэбин ыйыырга аналлаах ?с к?х?л??х саадах сэргэ ат баайар сэргэттэн тэйиччи турар. Нууччалар, саха майгытын билбэт буоланнар, онно кы?амматтар. Ба?ар, сэрэхэчийэллэрэ да буолуо. ?й?к ыалдьыттарын сирэйдэрэ-харахтара сымна?а?ын к?р?н уоскуйа санаата. То?о кэлбиттэрэ буолла? Эйэ дэмнээх буоллаллар ?ч?гэй этэ. Ки?и эрэммэт дьоно.

Петр Бекетов ?й?ктэн, Петрушканан тылбаастатан, ханна кимнээх олороллорун, т??? элбэхтэрин, онно хайдах тиийиэххэ с?б?н э?ин ыйытала?ар. Сахалар биэрэстэ диэни билбэттэрин, сири к???нэн кээмэйдииллэрин билэр.

Хамначчыт уолаттар ыалдьыттарга сиэтээри, эмис ты?а?а?ы ?л?рд?лэр. Киэ?э ыалдьыттар далла ура?а и?игэр ы?ырыллан, а?аары сибиэ?э олордулар. ?й?к ыалдьыттарын буспут эдэр с???? этинэн, ?р?с басты? балыгынан а?атта. Нууччалар кымы?ы, кыыймыт ??т? и?эллэр эбит.

– Ыл, ыйыт эрэ, со?уруу дойдуларыгар ха?ан бараллар ???н?й, – ?й?к а?ыы олорон, ма?най кэлбит нууччалар киис тириитин хомуйан баран т?нн?б?ттэрин санаан, ыйытар.

– Мы будем жить у вас долго. Здесь земли много, а людей мало, – Бекетов бы?аччы хоруйдуур. Ону Петрушка тылбаастыыр.

– Оттуур ходу?а тиийбэт. Кураан буолла?ына, с????б?т сутуур. Инньэ диэн эт.

– У нас в России если худое лето, скот тоже голодает. Вся якутская земля будет под великою государева руку.

– Туох диирий?

– Саха сирэ б?т?нн??тэ государь илиитигэр киириэ диир, – Петрушка, ыстаабытын ыйыстан баран, тылбаастыыр.

– Туох илиитигэр диэти??

– Государь диэн. Ол аата ыраах баар улахан тойонноро. Ону государь диэн ааттыыллар.

– Ол т??? ыраах сиргэ баар тойонуй?

– Ыраах да ыраах. Ки?и биир сыл айаннаан тиийэр сирэ.

– Оо, кыраман ыраах дойду эбит.

– Скажи ему, Петрушка, пусть он соберет от всех своих родовичей ясак и принесет нам. А ежели не принесет, то мы его заберем в аманаты, – Бекетов с?р?н соругун чи?этэн бы?а бааччы этэр.

– Тойон этэр: дьо??уттан киис тириитин хомуйа??ын илдьэн биэриэ? ???. А?албатаххына, эбэтэр киминэн эмэ ыыппатаххына, аманаакка тутуохтара, – Петрушка сахалыы са?арар.

– Туохха тутуохтара даа?

– Аманаакка. Ол аата эйигин бэйэ?ин эбэтэр о?о?ун тутан илдьэн хаайыыга олордоллор. Ха?ан киис тириитин а?алыаххар диэри ыыппаттар.

– Оо, сор эбит! Ол т??? кии?и биэрэбин?

– Т???н? кыайаргынан. Т???н?н элбэ?и биэрэ?ин да, соччонон ?ч?гэй. Эйигиттэн, бука, элбэ?и эрэйэллэрэ буолуо. Элбэх кии?и биэрбит ки?иэхэ манньа биэрэллэр.

– Тугу биэрэллэр?

– О?уруо уонна алтан и?ит биэрээччилэр.

– Киис тириитин эрэ ылаллар дуо?

– Киис эрэ тириитин.

– Еще скажи, Петрушка, если будут непослушны и начнуть побивать казаков и промышленных людей, то мы придем с огненным боем. Убьем и скот ваш угоним. А если привезут ясак, мы встретим их ласкою и приветом, – диэн Бекетов эбэн биэрэр.

Петрушка тойоно эппитин ?й?к ?й?гэр т??эр гына бы?ааран биэрэр. Ки?итэ бэрки?ээн ба?ын хамсатар: «С?рдээх да дьон, с?рдээх да дьон!» – диэмэхтиир.

Нууччалар дьа?аа?ы т?л??н с?пт??х а?а уу?ун ыалларын а?аларын аатын ыйытала?ан суруйдулар. Уон ы?ыырдаах аты босхону эрэ ?рд?нэн атыыластылар. ?й?к хары?ыйа санаата да хайыай, биэрбэтэ?инэ да?аны, ылан тэйэр буолуохтаахтар…

Сарсыарда баралларыгар ?й?к дьа?аа?ы кы?ын т??лээх булда бултаммытын кэннэ ыытыах буолан тылын биэрдэ.

* * *

Бекетов дьо?ус этэрээти тэрийэн, Лена устун хоту ыыппыта. Хоту диэки то?устар уонна дулгаан сахалар олорор сурахтарын истибитэ. Барбыт дьон ?р?с т?рд?н аа?ан, хоту т??? кыалларынан ыраах тиийэн билэн-к?р?н кэлиэхтээхтэр.

Кыырт уйатын та?ыгар баар ку?у сойуолаабат. Ол кэриэтэ Иван Галкин чугас олорор саха ыалын кытта ?ч?гэй сы?ыаны олохтообута. Отторун-мастарын тиэйтэрэллэригэр, аттарын к?рд?р?рг?, ына?ы ыатарга, тутууга э?и??э сахалары ?лэлэттэ?инэ табыллар. Онон чугас олорор ыаллартан дьа?аах хомуйбаттар. Д?кс? о?уруо э?ин биэрэн албынна?а сатыыллар.

Сахалар ма?ы та?астаан ?лэлииргэ дьо?урдаах ?ч?гэй ?лэ?иттэр эбит. Остуруогу тутарга кинилэри к?м?л???ннэриэхтэрэ. Хайыы ?йэ ма?ын тастаран эрэллэр. Сахалар аты сыар?а?а к?л?йбэттэр эбит. О?устаах сыар?анан та?аллар.

Нууччалар ?й?к баайга ыалдьыттаабыттарын курдук, чугастаа?ы улууска тахсан, ?ч?гэй сы?ыаны к?рс?бэтилэр. Мэ?э баайа Босхо? Боруохал баатырдара сулумах ох дьолуотунан сойуолаан к?р?ст?лэр. Кинилэри куйахтаах стрелецтэр тимир саанан ытыалаан ?р??-тараа ыыттылар.

Петр Бекетов ?р?с чугастаа?ы арыыларын «би?иги ылабыт» диэн тылбаасчытынан этиттэрэн, саха баайдарыттан к?рд??н ылбыта. Сахалар онно с?б?лэспит курдук буолбуттара. Кинилэр ханна ба?арар оттуохтара. Сирдэрэ киэ?.

Ол арыыларга промысловиктары оттотоллор. Кинилэр сайынын туос иллэ?нэр. К???н онно-манна бултуу тар?а?ыахтара. Нууччалар саха дьонун хомуйан, кэпсэтэн эмиэ оттотоллор.

Ха?аактар ыраах улууска баралларыгар элбэх ат наада. ?сс? ынах атыыла?ан, ыатан, ??т и?иэхтэрэ. Остуруок та?ыгар улахан хотонноох саха бала?анын, к?р??-ха?аа туттаран, онно ыанар ына?ы туруорар санаалаахтар. Ол с????н? эмиэ саха дьоно к?р??хтэрэ.

* * *

Петр Бекетов киис тириитэ кэ?иилээх саха тойоно кэлбитин истэн, киэргэлгэ кэтэр та?а?ын та?нан к?рс? тахсар. Икки дьабадьытынан намылыйбыт бытыктаах, т?р?л саха ки?итэ нуучча тойоно тахсыбытын к?р?н с?г?р?йэр. Икки ?тт?гэр турар киис тириитин т?рбэтин ура?ас т?б?т?гэр хороччу туппут арыалдьыттара эмиэ с?г?р?йэллэр.

Бекетов, утары кэлэн тохтоон, ыйытан, кэпсэтиини са?алыыр.

– Эн ким?иний диэн ыйытар, – Петрушка диэн ааттаах тылбаасчыта сахалыы са?аран, кэпсэтиини салгыы тылбаастыыр.

– А?а уу?ун ба?ылыга Л?г?й диэммин, – саха тойоно аатын этэр.

– Откуда приехали? – Бекетов эмиэ ыйытар.

– Боро?он сириттэн.

– Входи, будешь гостем, – Бекетов дьиэ аанын диэки илиитин садьыс гыннаран ы?ырар.

Бекетов ыалдьыттарын дьиэ?э киллэрэн, остуолга ас тартаран к?нд?л??р-маанылыыр. Петрушка аттыларыгар олорон кэпсэтиилэрин тылбаастаан биэрэр.

?рд????тэ Пенда кэлэн аа?арыгар ?с саха уолун со?уруу дойдуга илдьэ барбыта. Ол уолаттар Енисейскэйгэ а?ыйах сыл олорон, нууччалыы и?нибэккэ кэпсэтэр буолбуттара. Иван Галки??а Ивашка диэн тылбаасчыт баар. С?рэхтэнэн, христианскай итэ?эли ылынан, нууччалыы ааттаахтар.

– Ты, Логуй, скажи всем тойонам, кто придет к нам с ясаком, то будет дорогим гостем. А на тех, кто будет побивать наших казаков, мы пойдем войною и будем громить, – Бекетов о?о?о ?йд?т?р курдук бытааннык са?арар, с?м?йэтин чочо?нотор.

– Тойон киис а?албыт дьону к?нд?л??м-маанылыам диир. Оттон утарыла?ар буоллахтарына, сэриилиибин диир. Тойотторго этиэ? ???, – диэн Петрушка тылбаастаан биэрэр.

Итинтэн салгыы Бекетов Л?г?йт?н ханна кимнээх олороллорун ыйыталаста. Ыалдьыт этэрин суруксут ки?и кумаа?ыга суруйар. Ону Л?г?й дьиибэргээн одуула?ар. Петр Бекетов т??? элбэх ки?и олорорун, тойонноро т??? баайдаа?ын, онно ханан барыахха с?пт????н ыйытала?ар.

Баралларыгар Л?г?йг? алтан хочуолга о?уруо кутан биэрдилэр. Илиитигэр суулана эриллибит кыра со?ус холуста та?а?ы туттардылар. Л?г?й онно ??рэн, уон ы?ыырдаах аты ыытыах буолла. Онон бэркэ тапсан, ?ч?гэй сы?ыаны олохтоотулар.