Кельтеминар – ал?аш?ы ?ндi-еуропалы? м?дениет
Андрей Тихомиров
Келтеминарлы? археологиялы? м?дениет-неолит д?уiрi (бiздi? д?уiрiмiзге дейiнгi 4-3 мы?жылды?ты? ая?ы О?т?стiк Арал ??iрiнде, Келтеминар елдi мекенiмен атал?ан, б?л атау ?зеннi? немесе к?лдi? ежелгi арнасынан – гидронимнен, кейiннен ?збекстанда?ы каналдан (?ара?алпа?ия) шы??ан. Шамасы, б?л О?т?стiк Орал аума?ында – "?алалар елi"деп аталатын жерде одан ?рi дамы?ан ал?аш?ы ?ндiеуропалы? археологиялы? м?дениеттердi? бiрi.
Андрей Тихомиров
Кельтеминар – ал?аш?ы ?ндi-еуропалы? м?дениет
Б?л м?дениет 1939-1940 ж?не 1950 жылдары ке?ес археологы С. П. Толстовты? басшылы?ымен Хорезм археологиялы? экспедициясыны? ?азбалары ар?ылы ??рылды. Б?л м?дениеттi? ма?ызды т?ра?ы-бекiнiстен о?т?стiкке ?арай 1,5 км жерде орналас?ан № 4 жанбас-?ала. М?нда а?аш тiректер мен Ар?алы?тардан т?р?ызыл?ан ж?не конусты? ?амыс т?бесiмен жабыл?ан ?лкен (24 X 17 шаршы метр) жер ?стi т?р?ын ?йiнi? ?алды?тары табылды. 100-ге жуы? адам?а арнал?ан т?р?ын ?й м?шелерi а?шылы? пен балы? аулаумен айналысатын матриархатты?-рулы? ?ауымдасты?ты? мекенi болды. Т?р?ын ?йдi? ортасында ?лкен" ?асиеттi " оша? – ?йдi? дiни орталы?ы, шеттерiнде – к?птеген т?рмысты? оша?тар болды. Орал мен Сiбiрдi? неолиттiк ??ралдарына жа?ын типтегi Ша?па? микролитоидты ??ралдар, с?йек б?йымдары, м?ртабанмен ж?не со??ылармен безендiрiлген немесе ?ызыл бояумен боял?ан т?бi д??гелек керамика табылды. Скафоидты тамырлар е? т?н. Зергерлiк б?йымдардан – Кулондар мен ?абы? ?шекейлерi. Автот?ра? б. з. д. 3 – 2 мы?жылды?ты? басына жатады. Е. бекiнiс б.з. д. 4 ?асырдан б. з. д. 1 ?асыр?а дейiн, я?ни кейiнгi уа?ыт?а дейiн. Бекiнiстi? аума?ы т?ртб?рышпен ?оршал?ан (185 x 16 шаршы метр). м) 2 ?атарлы ш???ырлары бар кiрпiштен жасал?ан биiк ?абыр?а. ?а?падан бастал?ан т?зу к?ше ?алашы?ты 2 б?лiкке б?лдi; оларды? ?р?айсысы туысты? туыстар тобы ?оныстан?ан ?здiксiз т?р?ын ?й кварталын ?сынды. К?шенi? со?ында ?ауымды? ?асиеттi орын – "от ?йi"болды. ?алашы?тан халы?ты? егiншiлiкпен ж?не мал шаруашылы?ымен айналыс?аны туралы ку?ландыратын асты? ?ккiштер мен жануарларды? с?йектерi табылды; ?ш ж?здi ?ола жебелер, керамика, терракоталы? м?сiншелер, ?ола зергерлiк б?йымдар, монша?тар.
Кельтеминар м?дениетiнi? ?оныстары а?аш тiректер мен Ар?алы?тардан т?р?ызыл?ан сопа?ша бiрнеше ?лкен жер ?стi ?йлерiнен т?рды; конус т?рiздi т?бесi ?амыспен жабыл?ан. ?йдi? ортасында с?нбейтiн отпен ?лкен оша? орналастырылды, ол осы жерде ?мiр с?рген матриархатты?-рулы? ?ауымдасты?ты? ?асиеттi орны р?лiн ат?арды. К?птеген т?рмысты? оша?тар ?йдi? шетiнде орналас?ан. Кельтеминарлы?тарды? негiзгi к?сiптерi балы? аулау ж?не а? аулау, кейiнiрек мал шаруашылы?ы болды. Ша?па? тас м?к?ммалына ?ыр?ыштар, кескiштер, тескiштер, ?апсырмалар, жебе ?штары жатады. Сондай-а?, с?йек цилиндр-конусты? жебе ?штары мен ша?па? т?семдерi бар с?йек ??ралдары ?олданылды. Керамика керамикалы? ше?берсiз ?алыптал?ан. Ыдыстар т?бi д??гелек ж?не са?иналы т?рде орналас?ан штамптал?ан ж?не сызыл?ан ою-?рнектермен безендiрiлген. Керамика арасында скафоидты ыдыстар ерекше ?ызы?ушылы? тудырады. Зергерлiк б?йымдар цилиндр т?рiздi раковиналардан жасал?ан монша?тармен ж?не тас пен раковинадан жасал?ан кулондармен сипатталады. Б?л археологиялы? м?дениеттi? ?серi ?збекстаннан Бал?ан тауларына дейiн ж?не Орал тауларына дейiн созылды.
Тарихи басылымда: "Аланд-Аркаим: О?т?стiк Оралды? ежелгi м?расы". Орынбор облысыны? м?дениет, ?о?амды? ж?не сырт?ы байланыстар министрлiгi, "Аркаим" ?айырымдылы? ?оры, м?тiн авторлары: Т. с. Малютин, г. Б. Зданович, фотосуреттер, суреттер, сызбалар: "Аркаим" ?оры?ыны? м?ра?атынан, сондай-а? Т. с. Малютина, г. Б. Зданович, Д. г. Зданович, Е. А. Анферова, редактор Д. Г. Зданович, Орынбор, 2013, Б.18-19, былай деп жазыл?ан: "?рбiр бекiнiстi елдi мекендi оны? т?р?ындары мифтiк "Бейбiтшiлiк орталы?ы"ретiнде ?арастыр?ан сия?ты. ?оныс тiк ?арыш осiнi? н?ктесiнде орналас?ан ж?не ?орша?ан ке?iстiктi ?йлестiретiн деп елестетiлдi. Б?л идеяны ж?зеге асыруды? ерекшелiктерi ландшафтты? сипатына байланысты болды. Елдi мекендерде тек ою – ?рнекпен ?ана емес, сонымен ?атар белгiлерi бар сазды та?тайшалар мен ыдыстар-пайда бол?ан жазуды? iздерi табылды. Аркаим ежелгi д?уiрiнi? ше?берiне Еуразияны? ежелгi ?нер тарихында?ы жа?а бет болып табылатын ?са? тасты зооморфты ж?не антропоморфты пластиктен табыл?ан керемет олжалар сериясы кiредi. ?ола д?уiрiндегi адамдарды? адамны? м?нi туралы идеялары Аркаим жерлеу р?сiмiнде ай?ын к?рiнедi. М?нда?ы адам тек дене-рухани болмыс емес, сонымен ?атар оны? бiрнеше жаны бар сия?ты. Жанны? (жанны?) ?лiмнен кейiнгi та?дырында?ы ма?ызды с?т дененi? ж?мса? тiндерiнi? ыдырауы болды (Авеста бойынша бес жыл). Осыдан кейiн жанны? жа?ымды заты ата-бабалар елiне ?оныс аударды (ол о?т?стiкте болды), ал ?абiрде с?йектермен байланысты ?ара??ы "?абiр жаны" ?ана ?алды. Осыдан кейiн адамдар ?абiрге-?абiрге енiп кеттi (м?ны ?йелдер жаса?ан болуы м?мкiн), ?лгендердi? с?йектерi мiндеттi т?рде б?зылып, кейбiр заттарды алып тастады (м?мкiн кейбiр "бос жандарды" ?ана алып таста?ан шы?ар). Болаша?та зираттарда ояну бол?ан жо?".
"?алалар елiнi?" о?т?стiгiнде б?рын пайда бол?ан кельтеминар м?дениетiнi? аума?ы болады. 5 Саны ежелгi славяндар арасында да "?асиеттi" болды. Параскева-ж?ма (грек тiлiнен ????????? [paraskev?] – ж?ма) – Шы?ыс славяндарда?ы е? к?не ?йел ??дайы. Параскева – ж?маны ана ??дайы, егiншiлiктi?, ??нарлылы?ты?, денсаулы?ты? ?ам?оршысы ретiнде ??рметтеу Шы?ыс славяндарда ж?не христиан дiнiн ресми дiн ретiнде ?абылда?аннан кейiн ке?iнен таралды. Христиан шiркеуi Параскева-ж?ма?а ?ара?анда " барлы? н?рсенi? анасы "ретiнде Параскева-деваны христиан" ?улиелерiнi? " ?атарына ?осты. Таби?атта ?йелдiк принциптi бейнелейтiн ??дай бас?а халы?тарда да бол?ан: хетттерде (?ндiеуропалы?тар) – Ма (орысша "мама" с?зiн салыстыры?ыз, Немiс – Мама, Француз – маман, а?ылшын – Мамма), армяндарда-Анаит, Кiшi Азия пародияларында, оны? культi гректерге енген ж?не Римдiктерге, – Кибела. Кейбiр христиан кешiрiм с?раушыларыны? пiкiрiнше, Адам болды жаратыл?ан 1 наурыз ж?мада Б?л 6 ?асырда Шы?ыс Рим империясында (Византия) ж?не Ресейде христиан дiнiн ?абылда?аннан кейiн ?олданыла баста?ан "?лемнi? жаратыл?ан д?уiрi" болды. Рош-гашана (еврейлердi? жа?а жылы) ?ырк?йектi? басында Ресейде (1492 -1700) ресми т?рде же?дi! Б?л 7000 жылы Иса М?сiхтi? "жаратылуынан" (1492 ж.Иван III т?сында) келмегеннен кейiн болды. М?сiхтi? к?ткенi соншалы?, олар еште?е салмады немесе сеппедi, Иса ?зiнi? со??ы ?кiмiн б?рiне жасайды ж?не б?рiне ?кiм шы?арады деп к?ттi, ?сiресе "осы ?лемнi? к?штiлерiне" ?атысты, олар ?аншалы?ты ?ателеспейдi. ?кiнiшке орай, б?л бол?ан жо?. Ал I Петрдi? т?сында олар жа?а жыл мерекесiн 1 ?а?тар?а ауыстырды ж?не "М?сiхтi? туылуынан" (1700 ж.) хронологияны енгiздi, дегенмен, сол кезде де ескiрген Джулиан к?нтiзбесi, протестантты? елдерде (католиктерде 1582 жылдан бастап). Григориан к?нтiзбесi ж?мыс iстедi), тек 1918 жылы Ке?ес ?кiметi кезiнде Григориан к?нтiзбесiмен ауыстырылды, бiра? Орыс православие шiркеуi оны ?лi к?нге дейiн ?олдана бередi. ?лгендердi? жерленуi О?т?стiк Оралда пайда бол?ан ежелгi дiндердi? бiрi зороастризмдегi жерлеуге ??сайды. Зороастризмге табыну, бас?а д??алармен ?атар ??рбанды?пен бiрге ж?ретiн д??алар мен си?ырлы формулаларды ?келедi – от пен су?а ж?гiну. От культi ерекше ма?ыз?а ие болды. Зороастриялы? храмдарда (соны? iшiнде ?азiргi Бомбей парсы храмдарында) ??дайларды? бейнелерi жо?. Сенушiлер ??рбанды? ?стелiнде жанып т?р?ан от?а табынады. Бас?а адамдар ?шiн ?ибадатхана?а кiруге тыйым салынады. М?йiт таза емес деп саналатынды?тан, м?йiтке ?ол тигiзу ар?ылы отты ластау?а тыйым салынады. Б?л жанасу ар?ылы ?асиеттi элементтердi – жердi, ауаны ж?не суды ?орлау?а болмайды. Сонды?тан зороастрлы?тар ?лген адамны? денесiн жырт?ыш а?дар мен ??стар?а жырту?а бередi. Б?л ?детте арнайы белгiленген жерде жасалады ("дакмалар" немесе "?нсiздiк м?наралары"). Кемiрiлген с?йектер жиналып, арнайы ?оймалар?а-оссуарийлерге жиналды.
Конец ознакомительного фрагмента.
Текст предоставлен ООО «ЛитРес».
Прочитайте эту книгу целиком, купив полную легальную версию (https://www.litres.ru/pages/biblio_book/?art=69469981&lfrom=174836202) на ЛитРес.
Безопасно оплатить книгу можно банковской картой Visa, MasterCard, Maestro, со счета мобильного телефона, с платежного терминала, в салоне МТС или Связной, через PayPal, WebMoney, Яндекс.Деньги, QIWI Кошелек, бонусными картами или другим удобным Вам способом.
