– Баркалла хьуна. Хи мел дезачунна йезийла хьо, дуьненах йоккхаеш, Дала дукхайахайойла хьо.
КIудал белша тIе а йиллина, цхьа-ши гIулч некъахочунна тIейеара йоI.
– Суна хетарехь, кху мехкан воцу хьаша ву хьо, – элира цо шовданах тера декачу озаца. – Йа кху махкара велахь а, гена некъара веана. Соьца дIавола, оха веза хьаша вина тIеоьцур ву хьо. Сан да а, йалх ваша а ву.
– Баркалла. Дала ийман-беркат ма эшадойла шун комаьршачу хIусамера. ХIинца сан гена ваха а ца деза. Дала ирс ма дойийла хьан.
ЙоI дIайахча, шен чамди чуьра саба а, гата а эцна вахана, шийлачу хица йуьхь-куьг а дилина, бедаршна тIера чан йожийна, IаьIан хьоькхарг хьаькхна, эткаш цIанйира некъахочо. ТIаккха, зока дуьззина хи а эцна, йуьстах бай тIе охьа а хиъна, чамди чуьра гIалахь дина бепиг а, кисанара схьабаьккхина нехчин межарг а охьа а биллина, делкъе йан вуьйлира иза.
5
Делкъе йина ваьлча, тужуркин чухуларчу жимачу кисанара схьадаьккхина, даточу зIенах кхозу сахьт схьа а диллина, хене хьаьжира некъахо. ШолгIа сахьт дара. ХIинца цхьа а хир вацара округан канцелярехь.
XIapa канцелярин цIеношка вахча, гIопан кевнехь, таьлсаш а, пIаьлдигаш а охьа а хIиттийна, тийна лаьтташ воккха стаг а, йоккха стаг а, кхин цхьа къона зуда а дара. Къоначу зудчун кучан йух лаьцна жима йоI а, кевне ши бIаьрг а боьгIна, иттех шо хенара кIант а лаьттара. Попан кевнна дуьхьал, ураман вукху aгIop, жимачу туьканан кор хьала а диллина, сагатлуш, наб хьегIаш, корехь лаьттара ира йуьхь, сеттина беха мара, цунна кIел йуьхьигаш ирххьовзийна дуткъий Iаьржа мекхаш долу баккхалча а.
Дукха хан йалале гIoпepa араваьлла, царна тIевеара нохчо-эпсар. Даточу бустамашца кхелинчу исхаран чоин белшаш тIехь подпоручикан погонаш а, йукъах дихкина детица кхелина доьхка а, шаьлта а, хьалха узуш доьхкарх кхозуш тапча а йара цуьнан. Хьаьрсачу мекхех дайн куьг хьоькхуш, цигахь лаьттачу адамашна тIевирзира иза:
– Шу стенна даьхкина?
– Тхешан лецна нах ган даьхкина… – жоп делира воккхачу стага.
– Мичара ву? ЦIе хIун йу?
– Бенара. Сан цIе Бакар йу. КIант ву сан кхузахь чувоьллина…
– Вевза суна. Шун йуьртдена тIара тоьхний цо?
Воккха стаг воьхна хьаьвзира.
– КIентан бехк бацара… Налог йара цунна тIехь, шина шеран… ДIатакха ницкъ боцуш. Салтий а балош веана, цхьана болу цхьа йетт дIабига гIоьртира йуьртда… КIант иза ца бигийта дуьхьалвелира. Йуьртдас цунна нанна хьажийра… ТIаккха кIанта цунна тIара туьйхира…
– Хьан мила ву кхузахь? – йоккхачу стагехьа вирзира эпсар.
– КIант ву… Цомгаш ву, боху, нана йаларг…
– Иза хIун динчунна лаьцна?
– Теркал дехьа йолах болх бан ваханера иза. БIаьстенан йуьххьехь дуьйна гуьйранна ло диллалц ваьцна цхьана хьалдолчу гIалгIазкхичунна… ТIаккха йал ца луш, тIехьа мийра а тоьхна, кех ваьккхина. ТIаккха, эвлах ваьлла, эрзалахь буьйса йоллалц Iийна, нах бийшинчу хенахь йуха а вахана, оцу гIалгIазкхичунна шаьлта а тоьхна, ведда цIа веанера… Ведда мича гIyp ву кху дуьненахь? Iедал ма ду массанхьа а. Цхьа бутт хьалха веанчу пурстопа, лаьцна, схьавалийна. Цомгаш ву, боху, нана йаларг… КхоалгIа де ду со кхуза схьайогIу… TIе ца йуьтуш…
– Вевза суна и кIант а. И обарг. Шуьшиъ мичара йу?
– ДаьргIара.
– Мила ву шуьшиннан кхузахь?
– ХIокхуьнан хIусамда ву, сан ваша а.
– ХIун бехк баьлла цаьргара?
– Хьуьнах йаьлла лела говр йалийнера цо, – элира берашца йолчу зудчо. – Кхайкхийча, говран да ца велира. Iаьнан дохалла кхебира оха иза, тIаккха, да ца ваьлча, йоьхкира. Ткъа иза Iедалан говр хиллера…
Эпсаро, дуьхьал куьг тесна, корта ластийра.
– Тоийта! Хьан вашас а дина хир ду-кх цхьа галдаьлларг?
– Йуьртара нах Iедална дуьхьалбаьхна аьлла, бехке вина, лаьцна.
Стенна дара а хаац, эпсаро, доккха са а даьIна, шен кхалкъе беснеш, лелхийта санна, йуса а йуьйсина, татанца мох дIахийцира.
– Шайн нахера зулам далале довла дезара шу орцах. ХIинца тIаьхьа ду. Цхьаммо гIалгIазкхичунна шаьлта тоьхна, шолгIачо йуьртдена тIара эккхийтина, кхозлагIчо Iедалан говр лачкъийна, воьалгIачо йурт Iедална дуьхьалйаьккхина. ХIинца соьга хIун де боху аш? HeI йеллий, арахеца, боху аш? Йуха а цаьрга зулам дайта?
– Ца боху дера. Цаьрга кхача дIа а луш, тхо вовшашна гайта мегар дацара-те аьлла, даьхкинера тхо-м, – элира воккхачу стага.
– Нана йаларг, сайниг цомгаш ву, боху… Хьайн Делан дуьхьа, къинхетам бехьа декъазчу ненах… И цхьа кIант бен, доьзалхо ма вац сан… Иза дуьнен чу а валале лаьцна вигна цуьнан да доьза ма вайна… ТIехь да а воцуш кхиъна, гIийла буо ма ду иза…
– ХIета, цуьнан да а хилла-кх кху Iедалан мостагI? – йоккха стаг йукъахйаьккхира эпсаро.
– ХIан-хIа, цуьнан да оьзда, хьанала стаг вара…
– Тоийта. Тахана цхьа а тIевуьтуш вац тутмакхашна. – Эпсар, багахь шок лоькхуш, эткех йайн шед йетташ, гIопа чу вахара.
КIанта шен ненан кучан йух озийра.
– ЦIа гIo вай, нана?
Нанас, йист ца хуьлуш, дайн куьг хьаькхира цуьнан коьртах.
Туьканан корехь лаьтта пиркечик, ара а ваьлла, зударшна тIевеара.
– Аш дехарш дарах а, делхарх а, тIедуьтур дац шу, – элира цо зударшка.
– Оха хIун дан деза? – цунна тIейирзира йоккха стаг.
– Хьаькамашна кхоана йала xIyмa йуй шуьгахь?
Йоккха стаг дIатийра.
– Мел хIума йезар йу? – хаьттира цхьана зудчо.
– Шайн ницкъ кхоччург.
– Цхьацца сом тоьур дуй?
Пиркечико ойла йира.
– Доцчунна дан xIyмa дац. Ма-луъу ца хилча, ма-торру, аьлла-кх.
Къона ши зуда вовшех дагайелира.
– Оха цуьнга дIа муха лур ду? Цо лелхадахь?
– Соьга схьало. Ас дIакхачор ду кхачо деззачуьнга.
Шина зудчо шайн корталийн тIемагех дина шеддаш а даьстина, дато соьмаш кховдийра.
– Ахь лой xIyммa а? – йоккхачу стаге хьаьжира пиркечик.
– Соьгахь дац… КIантана беана кхача боцург… Сискал, нехча, хохаш…
Воккха стаг, вист ца хуьлуш, йуьстах лаьттара.
Карахь дIаса а хьийзийна, ахча гIовталан кисана тесира пиркечика.
– ХIета, сайга хIун дало, хьожу со, – гIопа чу вахара иза.
Дукха хан йалале гIопан кевнехь гучувелира пиркечик а, нохчо-эпсар а, гIалгIазкхийн вахмистр а.
– И къона ши зуда чуйаийта, – царна тIе пIелг хьажийра эпсаро. – Церан таьлсаш талла дика. ДегIах а хьажа.
Нохчо-эпсар а, пиркечик а, туьканан коре а вахана, къамеле велира.
– ХIан-хIане, бабанаш! Цхьацца йогIуш, схьа тIе дуьйлал, – мохь туьйхира вахмистро. – Къенаниг, ахь собарде. ХIун йу шун таьлсаш чохь? Бомбанаш-м ца йеана аш шайн разбойникашна?
Вахмистр таьлсаш кего вуьйлира.
– Йохьург а йелара цхьа чомехь xIyмa. Суна а кхочур йара жима-тIама. XIоpa дийнахь массара а йохьург йакъайелла сискал, кIон хохаш, муьста нехча. Дакъийна жижигаш, дуьмеш хIунда ца дохьу? ХIинца дегIах хьовсийтал. Куьйгаш хьаладахийта.
Къоначу зудчун дегIах куьйгаш хьекха вуьйлира вахмистр, томкано мажйина, говрачарех тера шуьйра, йаккхий цергаш а къажийна. Куьйгаш некха тIе хьалагIоьртича, зудчо, разйаьлла, чIогIа тата доккхуш, вахмистран бетах тIара туьйхира.
– Хьакха!
Вахмистр, вахьийча санна, зудчунна тIе а къаьрзина, вогIавелира. ТIаккха, цIеххьана саметта а веана, ши буй айъина, зудчунна тIекхоссавелира. Амма иза сацийра, настарх хьаьрчина, варех цергаш йоьхкинчу кIанта а, гIопан кевнехь гучуваьллачу йесаула а.
– Хьожа йогIу зуд! – мохь хьаькхира вахмистра. – ДIайовла кхузара, варраш! БIаьрга гур бац шуна шайн разбойникаш! Ас набахтехь бахкор бу уьш!
Ткъа йесаул, гIадвахана, воьлура.
– БIаьрг ма хила цунна, ма таза а туьйхира цо хьуна, Афонич! ЭхI, ма воккха Iовдал а ву! Ва-хьа-хьа! Бода бу хьо, Афонич, хьо ма-барра. Иштта шога хуьлу ткъа мадамашца? Чано санна, куьйгаш хьоькхуш. КIеда-мерза дешнаш олуш, ховха куьг хьоькхуш, эсала хьаста ма йеза.
– ДIадовла кхузара, йешапаш!
– Ларлуш хила, Афонич. Церан цхьана башибузуко чоко хоьцур йу хьан, – дIахьажавеллачу йесаулана гира йуьстах хIоьттина лаьтта некъахо. Иза кхузарчу нохчех воцийла хиъна, забарш йитира цо. – Бахархошца гIиллакхе хила веза, господин вахмистр. Тахана тутмакхашна тIебуьту де дац. Кхача схьаоьцур бу шуьгара, амма тутмакхаш гойтур бац.
Эпсаро дуьйцучух ца кхеташ, бIаьргаш бетташ Iийна зударий, вахмистр шайна йаппарш а йеш дIавахча, пиркечикна тIебирзира:
– Тхан ахча?
– Тхо Iехийна ахь?
– Охьадилла тхан ахча!
– Кхин хьайгахь ницкъ боцуш лелара хьо?
Нохчо-эпсар, шена хIумма ца хуучуха, ладоьгIуш лаьттара.
– ХIун ахча хьехадо цара? – хаьттира цо пиркечике.
– Йукъарло дийца аьлла, деллера соьга… вахмистрана дала. Шайн гIуллакх шаьш галдаьккхи аш. ХIан, дIаэца шайн ахча…
ХIорш девнаш деш лаьтташ, йоккхачу стеган, Iадийча санна, цIеххьана мохь белира.
– Со-и-ийп…
ДIахьажавеллачу некъахочунна гира гIопан кевнах араваьлла унтер а коьртехь кхо салти а, царна йукъахь ши куьг къевллина букъа тIехьа дихкина валош стаг а. Йеха, оза йуьхь хьулйинера Iаьржачу можо. Мекхаш дара бага а, мера чу а чоьш хьийзина. Амма нийсачу, элдарчу дегIо а, кадечу боларо а гойтура иза къона стаг хилар. Йоккха стаг, тIе а хьаьдда, маракхийтира цунна.
– Со-и-ийп… Нана лойла хьан… Хьуна тIехь хIун дина оцу къацахетарша?..
КIант ма-хуьллу нана тейан гIертара.
– Ма йелха… ХIумма а ца дина суна. ДуьххьалдIа, корта-маж ца йаьшна…
– Стенна лаьтта шу, цушинга а хьоьжуш? – мохь белира йесаулан. – ДIасадаккха и шиъ.
Салташа, цхьаммо къона стаг, вукхо йоккха стаг дIаса а озийна, вовшахдаьккхира и шиъ.
– Нана! Хьайх xIapa Делан мостагIий ма кхардабелахь… Сан дас хьайга дина весет дицделла хьуна? Хьо-м нохчочун нана йай… Дерриг лан собаре а, майра а хила кхоьллина…
ТIехь салти а волуш, ши говр йоьжна гIудалкх схьахIоьттира царна улло. Къона стаг хьалха хьала а ваьккхина, гIудалкха тIевелира важа виъ а.
– Суна ма йелхалахь! Со йухавоьрзур ву…
– Со-и-ийп… Хьан да а ма вайна доьза… Сийначу Сибрехь… – тIаьхьахьаьдда зуда, гIорзанах ког а тасабелла, берталкхийтира.
Некъахочо, тIе а вахана, хьалагIаттийра йоккха стаг.
Ши салти а, тутмакх а, урамо голатухучохь дIа а хьаьвзина, къайлавелира.
ХIетталц ладоьгIуш, йуьстах лаьттина воккха стаг, тIе а вахана, зудчунна маслаIат дан вуьйлира:
– Баккъал а, ма кхардабехьа xIapa Делан мостагIий. Хьо йелхарх, къахета стаг ма вац царна йукъахь. Уггар хьалха и дIогахь лаьтта ши нохчо а. ЦIа ваийта а ма мега. Суд йахь а, цхьа-ши шо хан тухур йу. Иза хIинцца дIаер йу. ЦIа вогIур ву. Къона ву, могаш ву.
Зуда, кIез-кIезиг йогIуш, маслаIате йеара. БIаьргех корталин тIемаг а хьаькхна, доккха садаьккхира цо:
– Иза-м вогIур ву… Со йехар йуй, хаац-кх, хIетталц… Да а ма лаьцна цуьнан, иза дуьнен чу а валале… Цуьнан бIаьра а хьоьжуш ма даьккхина ас xIapa тIаьххьара ткъе йалх шо… ХIинца йесачу хIусаме йерза йеза-кх со…
