– Гергара нах буй кIентан?
– Гергара нах бу. Амма ден ваша а, шича а, маьхча а вац…
– Хьо мичара йу?
– Гати-Юьртара…
– ХIун дийр ду ткъа? Дика а, вон а Делера ду-кх. Цунна тIе болх биллина Iийр ду-кх вай. АлхьамдулиллахI, цо вониг дийр дац…
Зудчунна тIе ченан кIур а тухуш, уллохула тIехъиккхира хьаргIанан басахь, хье тIехь деха кIайн сет а, кIайн когаш а болуш йоккха говр йоьжна кIеда гIудалкх. Денщикана тIехьа, кIедачу миндарна тIехь воттавелла вара гIеметта хIоьттина подполковник. Ворта лацаелча санна, йаьIна кхин дIаса а ца хьовзош, нийсса хьалха дIа ши бIаьрг а боьгIна, тIехвелира иза.
ГIудалкхана тIаьхьа гIопан кевнехьа схьахьаьдда вогIy подпоручик шена улло нисвелча, сацийра некъахочо:
– Бехк ма биллалахь, поручик, мила вара оцу гIудалкха тIехь хIинцца чувахнарг?
Цецваьлла подпоручик къаьрззина некъахочуьнга хьаьжира:
– Иза мила вара бохург хIун ду? Хьо стигалара воьжна-м вац? Цуьнан оьздалла, округан начальник а ца вевза хьуна?
– Добровольский вара иза?
Подпоручикан цецвалар шекваларе дирзира. Иза лерина хьаьжира некъахочун духаре, йуьхь-сибате а.
– Ткъа хьо мила ву? Хьуна стенна оьшу господин Добровольский? Зеламхин гIеранах-м вац, хетий, хьо? Хьалхавалал суна. Вай цигахь къастор ду, хьо мила ву а, господин Добровольский мила ву хаа хьо хIунда гIерта а.
Нохчо-эпсар шен декхар оццул чIогIа кхочушдан гIертаро самукъадаьккхира некъахочун:
– Даржехь сихха лакхавер ву хьо, подпоручик.
– И хьоьга хоьттуш дац. Со эца гIерташ, хьестало хир ву хьо. Бакъ дац хьуна моьттург. Хьалхавалал гIопехьа.
– ДIавало. Со-м господин Добровольский волчу вогIуш ву.
Коьртера охьа когашка кхаччалц йуха а некъахочуьнга бIаьрг туьйхира подпоручика. ХIинца цунна ца хаьара, оцу стагаца ша къамел муха дан деза. Делахь а цхьаъ хаьара эпсарна: xIapa шен махкахо хьаькамех стаг цахилар а, нагахь иза хьаькамех велахь а, цуьнан а, шен а карахь цхьана а тайпана ницкъ цахилар а.
– Схьагайтал документ! ХIapa дуьне дуьзна бунтовщикаша. Обаргаша, народникаша, эсдекаша. Уьш берриш а цхьаъ бу. Къуй а, бандиташ а.
Некъахочо, кисанара схьаэцна тIаьрсиган бохча схьа а диллина, цу чуьра даьккхина паспорт а, цхьа кехат а дIакховдийра.
Подпоручик вехха Iийра кехате хьоьжуш, балдаш хьедеш.
– Мелхо а, дика ду, ас хьо нуьцкъах дIавига ца деза, – паспорт а, кехат а йухадерзийра цо. – Цуьнан оьздаллина хаьий хьо вогIийла?
– Хаа декхар-м ду. Иштта веза хьаша вогIуш, Iедало хьалххе хаам бо бухарчу хIусамдега.
Шаьшшиъ дIаволавелча, некъахочо ойла йора хIетта шен бIаьргашна гинчу суьртан. Кхузахь а, Сибрехь а – массанхьа а массо къомах болу салтий а, эпсарш а, полицейский а, жандармаш а цхьаъ бу-те? ТIулган дегнаш долуш? Йа xIоpa дийнахь шайна гучу оцу харцонех а, къизаллех а боьлла-те уьш? Ишттачу тешаро уьш шаьш а баьхна-те оцу харцонан, къизаллин новкъа?
ХIун хуьлуш ду-те оцу адамех а, кху дуьненах а?
Хехь волу эпсар, некъахочун бакъонан кехаташка а хьаьжна, уьш карахь начальникан кабинета чу вахара. Масех минот йаьлча, сени чу а ваьлла, вист ца хуьлуш, хIокхуьнга неIарехьа корта тесира цо.
Некъахо, меллаша чоьхьа а ваьлла, тIе сийна исхар тесначу йехачу, шуьйрачу стоьла тIе йуьхьарвахана, хьалха Iуьллучу папки йукъара кехаташ хоьрцуш Iачу подполковнике маршалла луш вистхилла, неIарехь сецира. ХIетта сирйала йоьлла, кIужалш хьийзина йуькъа хьаьрса месаш, йуьхьигаш кIеззиг хьалахьовзийна мекхаш, цIена йаьшна йуьхь, стомма шалго чIенг, дуткъа балдаш, оцу дерригенца ца богIуш, шуьйра мераIуьргаш йолуш, буткъа мара а.
Цхьана кога тIера вукхунна тIе а вазвелла, чухула бIаьрг туьйхира некъахочо. Iедалан муьлххачу а администраторан кабинета чохь хуьлуш долу императоран доккха сурт дара подполковникан букъа тIехьа пенаца кхозуш. Цхьа пен дIалаьцнера империн доккхачу картано. Цунна уллохь пенах йоьллина йоьзан тIемаш долуш ши неI йолу сейф а.
Эххар а, кехаташ тIера ши бIаьрг дIа а ца боккхуш, охьахаа аьлла, неIарехьа лаьттачу гIантехьа корта тесира подполковника. ТIаккха, цхьа хан йаьлча, буьрса xIокхуьнга схьахьаьжира иза:
– Фамили?
– Гатиев.
– ЦIе?
– Мансур.
– Ден цIе?
– Гатиевич.
– Вина меттиг?
– Ведана округ. Манди-кIотар.
– И цIе йолуш йурт а, кIотар а йуьйцу ца хезна суна.
– ТIеман тIаьххьарчу шарахь йагийна иза, йуха метта ца хIоттийна.
– Толлур вай. Вина шо?
– 1860.
– Да-нана дуй хьан?
– Дац.
– Вежарий, йижарий?
– Бац.
– Гергара нах мичахь бу?
– Хаац. ТIаьххьара гIаттам хьаьшначул тIаьхьа царах хилларг хаац суна.
Хьаьжайукъ хабийна, пхьидачарех тера шен ши бIаьрг некъахочунна тIебуьйгIира подполковника:
– Аьшпаш бутту ахь, господин Хортаев. Xьo Теркан областан махка тIе ваьллачу дийнахь гулбина оха хьох лаьцна хаамаш. Хьо Хортаев Овхьад Хортаевич вy, Гати-Юьртахь вина. 1877-чу шарахь пачхьалкхана дуьхьал хиллачу мятежан уггар а жигарчу коьртахойх цхьаъ ву. Уьш къайладаьхна ахь. Кхузара ведда Гуьржех вахчахьана, ахь дIа мел баьккхина ког хаьа тхуна. Йуьхьанца Хевсуретехь ваьхна, тIаккха Тифлисехь халкъан ишколехь хьехархо хилла. Цигарчу крамолечу тобанан декъашхо лаьттина. И тоба йохийча, ведда Баку вахана, мехкадаьттан промыслашкахь болх бина. Белхалойн цхьана стачкин куьйгалхо волуш, полицица тасадаларш хилча, жандармский эпсар вийна ахь. Иза бахьанехь итт шо каторгехь, итт шо ссылкехь йаккха хан тоьхна хьуна. Ссылкехь социал-демократашца зIе латтийна ахь. Хьо Соьлжа-ГIала кхаьчча, кхузарчу социал-демократашца уьйр таса а гIоьртина хьо. Хьайх лаьцна и хаамаш къайлабаьхна ахь, господин Хортаев. Амма тхуна ца хууш цхьа а къайле йисац.
– ХIинца и хаамаш цхьана а маьIне бац, господин подполковник. Кхузахь Iедална дуьхьал хиллачу гIаттамехь ас дакъалаьцначул тIаьхьа ткъе вopхI шо даьлла. Ткъа Бакохь сох баьллачу бехкана ас ткъа шо хан йаьккхина Сибрехь.
– Ткъа ахь крамолечу социал-демократашца уьйр латтор?
– Цхьа а зIе ца хилла сан цаьрца. Тхо цхьанхьа ссылкехь дара. Цхьаьна дехаш хилча, вовшашца уьйр хилаза йисац.
– Хьовсур вай, – эндаже велакъежира подполковник. – Областехь чолхе хьал ду. Къаьсттана кху округехь. Къайлах-къулах адам карзахдоху социал-демократаша. Нагахь санна хьайн хьалхалерчу новкъа ахь цхьа ког баккхахь, хьуна луьра таIзар дийриг хилар дIахоуьйту хьоьга. КхидIа хьан вахар Гати-Юьртахь йа ахь къастийнчу цхьана йуьртахь хир ду. Цигара дIасавалар пурстоьпан бакъонца хила а деза хьан. Хаттарш дуй?
Некъахочо корта ластийра.
– ХIета кхуза куьг йаздел, – къолам, кехат цунна хьалха теттира подполковника.
Некъахочо, кехата тIехула бIаьрг а кхарстийна, масех чIуг йеш, даржийна, куьг йаздира.
– ХIинца мукъа вуй со? – къолам, кехат йуханехьа дIа а теттина, дегI нисдира некъахочо.
– Некъ дика хуьлда!
II корта. БЕКХАМХОЙ
Сан хIусам экханан тунгари йу хьуна,
КIел буьллу кIеда мотт гIа-Бециш йу хьуна,
ТIетосу сан йургIа шийла дохк ду хьуна,
ГIовланна ас буьллург акха тIулг бу хьуна,
Мацвелча, ас йуург попан ковст йу хьуна,
Хьагвелча, молуш дерг Бецин тхи ду хьуна,
Тешаме сан накъост шийла герз ду хьуна.
Халкъан илли
1
Сих-сиха меттамотт хуьйцура Зеламхас. Масех дийнахь-буса цхьанхьа Iен кхераме дара. Ша обарган новкъа валлалц адамаш дика девзаш ца хиллера цунна. Моьттура, дерриг а адамаш догцIена, тешаме, къинхетаме ду. Амма иза аьттехьа а ца хиллера. Шайна сом делча, Iедало хьаьстича йа кхерийча, шайн да-нана а духкур долуш берш а хиллера. Ишттачарех лечкъа дезара. Даим дIа сема, Iожаллина дуьхьалхIотта кийча. Делахь а дика, тешаме, къинхетаме адамаш а ду. XIоpa йуьртахь а, гIалахь а. Лаьмнашкахь а, аренгахь а.
Цхьа доккха гIуллакх хилла, тахана Ведана герга веана иза. Лаьмнашна йуккъехь Iуьллучу хIокху жимачу кIотара. Готта цхьа некъ бу кхуза тIебогIуш. Ламанан тархашца сетташ, хьийзаш. Вукху кхаа aгIop атталла гIаш кхуза вогIийла а дац. КIотарна тIе а кхозаделла, нийсса ирх лаьтташ мокхазан бердаш ду. ХIусамден ши кIант ву и некъ сема ларбеш. ХIетте а Зеламхин цхьа лерг ара ладоьгIна ду. Маьнги тIехь, сонехь, цунна уллохь хIоттийна карабин-топ а, охьайиллина шиъ бомба а йу. Йукъахдихкинчу доьхкарх кхозуш а, кисанахь а шиъ тапча а йу, цкъа а дегIах дIa ца къастош.
Товханахь йоккха летта цIе йогу. ЦIарах самукъадолу Зеламхин. Цуьнга хьоьжуш, ойланаш дика йало. Делкъан ламаз а дина, чуьчча когаш а бехкина, шен устазо Кунта-Хьаьжас тIедиллина вирд доккхуш, хиъна Ia иза. Ша Далла Iамал йеш, йерриг ойла Далла тIеерзайо цо. Амма хIинца, иза мел дIакъехко гIертарх, коьрте кхин ойланаш хьийза. Мухха а вирд даьккхина ваьлча, дехха доIа а дина, суьлхьанаш маьнги тIе охьа а тийсина, оцу ойланийн йийсаре вахара иза.
ЗеламхагIеран доьзал машаре бехара. БIe цхьа шо хан йолу ден да БIаьхо а, да ГушмацIа а, цуьнан виъ кIант Хаси, Зеламха, Солтамурд, Бийсолта а. Бийсолтин итт шо бен дац. ЗеламхагIеран нана йелча, йалийначу Билкъиса вина ваша ву иза. Веа вешех воккханиг, Хаси, даим цамгарш лехьош, хьегIаш, эгIаза, Iаламат эсала стаг ву. Хасин а, Зеламхин а зударий, бераш а дара. Солтамурд зуда йалоза вара. Ден ваша Хьамза а, цуьнан ши кIант а вара. И шиъ шичой бу аьлла, дага а ца догIура веа вешина. Шайн нанас шайн дена бина вежарий санна хетара.
Зеламха обарг волучу хенахь цуьнан а, Бецин а ши бер дара: Муслимат а, Энист а. ГушмацIин а, Хьамзин а доьзалша бежанаш, уьстагIий кхобура. Хьун хьаькхна даьхначу ирзош тIехь хьаьжкIаш, кхоьаш, гIабакхаш, картолаш а кхиайора. Берриг а нохчмахкахошна санна, оцу ирзошна тIера даьлла йалта Iаьнах бовла а ца тоьура царна. Дохнан дохкуна духкуш, йалта оьцура. Цул совнаха, накхарш а дара церан кхобуш. Цаьргара шарахь шозза моз схьаоьцура. Иза духкура Веданарчу базарахь. Цунах хиллачу ахчанах бедарш, бахамехь оьшург а оьцура. ХIокхеран доьзалш къен а, хьоле а бацара, йуккъерчу тIегIанахь бехара.
Цхьаьнцца а хьагI-гамо, мостагIалла а дацара церан. Амма уьш мел машаре белахь а, цара мел ца лехахь а, ден дегара охьа, церан кочара ца долура xIapa обаргалла.
Зеламхина ца хаьара, хIокху Хорачах а, хорачойх а xIyн гIуда хьаьрчина, Далла хьалха хIорш стенна бехке хилла. Дала къармазалла йелла xIокxy хорачошна. Ницкъана, харцонна къарбелла, кIелсовца ца лаьа царна. Къаьсттана БIаьхон тIаьхьенна. Имам Шемал Нохчмахкахь шариIат даржо а, чIагIдан а воьлча, массарах а къаьстина, цунна дуьхьалбевлларш а хорачой бара. БIешерашкара схьадогIу къоман Iадат шариIатца хийца ца лаьара нохчашна. Амма буьрсачу имамах а, цуьнан къизачу муртазекъех а, чаьлтачех а кхоьруш, дуьхьало ца йеш, дегаза тIеийцира. Беккъа цхьа xIapa къармазе хорачой боцчара. ХIорш дуьхьалбевлира. ТIаккха Шемала, Хорача а веана, коьрт-коьрта боьрша нах йуьртан майдана дIагулбира. Уьш бертал охьа а бийшийна, хьокхашца бухйаьхна бошмийн керташ церан баккъаш тIе а йехкина, царна тIе а хевшина, Iуьйрре дуьйна сарралц той диира муртазекъаша. Царна кIелхьара нах берриг а белира. Цхьа БIаьхо воцург. Дийна висина БIаьхо шолгIачу дийнахь герз карахь лаьмнашка вахара. Шемалах а, цуьнан муртазекъех а бекхам эца. БерхIитта шарахь обарг лийлира БIаьхо. Шемал, ведда, Нохчийчуьра дIаваххалц. Цхьанхьара кхечухьа вуьйлуш, лаьмнашкахула, хьаннашкахула, экха санна, кхерсташ. Шен аьтто баьллачохь имаман чаьлтачех ка а тухуш.
ГушмацIа дера, къармазе, цIий сиха стаг вара. Пхийтта шо хьалха налог йаккха керта баьхкинчу йуьртдех а, шина стражниках а леттера иза, царна гIеххьачул чевнаш а йеш. ШолгIачу дийнахь алссам стражникаш балош веанчу пурстопа, Ведана а вигна, набахти чувоьллира иза. Да схьа ца хецча, Зеламхас цунна дуьхьал лачкъийна цхьана хьаькаман кIант валийра. Цунна дуьхьал хийцина, маршаваьккхира ГушмацIа.
Цул тIаьхьа шийтта шо маьрша хилира церан доьзалан. Амма и машаре шераш къахьдеш, керла бохам тIебеара царна. Солтамурдан йезар йара церан йуьртарчу Хушуллин йоI Зезаг. Цаьршинна чIогIа дезара вовшийн, цхьаьнакхета Солтамурдан аьтто боцуш, хан дIатоьттуш, ладоьгIуш Iapa и шиъ. Цкъа цхьана суьйранна Солтамурд хин коьрте вахча, Зезага дийцира цунна, ша МахкатIерчу йуьртден кIантана хьехош йу, ша йеха цара нах бахкийтича, шен да-нана оцу захалонна реза хир долуш ду, ден а, ненан а лаамна дуьхьалйала шен бакъо йац, нуьцкъах йадийна кеп а хIоттош, ша йига аьлла. Иштта йоI йигар хуьлуш дара нохчашлахь. Нах йукъа а бовлий, барт, машар бой, захало дой, дIадерзадора. И шайниг а иштта дIадерзаре дог даьхна, шолгIачу суьйранна хи дохьуш цIа йогIу Зезаг, урамехь схьа а лаьцна, дIайигира Солтамурда.
Шайн йоI аш нуьцкъах йадийна йигна, иза схьа ца лахь, шаьш захало-м муххале дийр дацара, вайна йуккъехь, цкъа а машар хир боцуш, мостагIалла хир ду аьлла, схьахьедира ХушуллагIара. Йуьртара тхьамданаш машарна а, захалонна а йукъабевлира. Амма оцу машарна а, захалонна а йукъагIоьртинчу Хорачан йуьртдас иза а, важа а дохийра. Ша хьаькам ву, хIокху йуьртахь ша Iедал ду, ша аьлларг хила деза, машар а, захало а ма хьехаде, ХушуллагIеран йоI дIа ца лахь, ша ГушмацIагIар берриг а набахти чу бухкур бу, бохура цо. Йуьхьанцара оьгIазбахар дIадаларе а, йа тIаккха тIаьхьа захало хиларе а дог даьхна, Зезаг ХушуллагIаьрга дIайелира ГушмацIагIара. Йадийна йигна йоI, йолчара схьайехча, дIа а луш, тIаьхьа захало а деш, йа ца деш, амма машар беш дIадерзош Iадат ма дара. Кхузахь эхье хIумма а дацара шиний агIорхьарчарна. ГушмацIагIарна новкъадерг кхин дара – шаьш йалийна нус Iедало схьайаккхар.
2
Цул тIаьхьа а и дов, захало дина йа ца дина, дIадерза тарлуш дара, хIинца оцу йукъа махкатIхойн йуьртда ца гIоьртинехьара. МахкатIхойн йуьртда а, ГушмацIин стунцахой, Хорачара ЭлсангIар а, гергара бара. ГушмацIагIеран а, ХушуллагIеран а захало хиларна йа ГушмацIагIара йуха а Зезаг нуьцкъах дIайигарна кхеравеллачу махкатIхойн йуьртдас йоI Хорачара дIайаккхийтира. Элсанан кIанта, ГушмацIин стунвашас ШоIипа, Эшалхоте йигира иза. ХIинца, Зезаг махкатIхойн йуьртден кIентан цIар тIе йаларна йуккъе йаьлча санна, дара хIоьттина хьал. Иза а, гIаддайча, тардолуьйтура ГушмацIагIара. Царна Iаьткъинарг Элсан-гIеран йамартло йара. ГушмацIин стунвашас, Бийсолтин ненан вашас, и йоI Хорачара дIайигар. Цигара дIа Зезаг махкатIхойн йуьртден кIантана дIайигале иза схьайаккха вахара Зеламха а, Хьамзин ши кIант Iеламха а, Iизраил а, Солтамурдан доттагI Ушурма а. Зезаг схьайаьккхина ца Iаш, ШоIипана тIеpa шарбал а йаккха. Цигахь девнехь ШоIипа Ушурма вийра. ГушмацIагIарна гIоьнна веана нехан стаг вийнера уьш бахьана долуш. ТIаккха, цунна дуьхьал чIир йоькхуш, ГушмацIагIара Элсан вийра.
Оцу тIехь машар а хилла, мостагIалла чекхдала тарлуш дара. Шинне агIорхьарчара вовшийн цхьацца стаг вийнера, чIир нисйеллера. Амма, иза дерза ца дуьтуш, шайтIа хилла оцу йукъахьаьвзира хорачойн йуьртда. Цо Веданара пурстоп Чернов валийра Хорача. Черновс дIакхайкхира ГушмацIагIар. Зеламха воцург, берриг а реза бара Iедална тIебаха. Зеламха реза вацара. Цунна хаьара, шаьш цига дахча, Iедало дIа а лецна, Сибрех дохуьйтур дуйла. Амма гергарчу баккхийчу наха дехарш дора, шу Iедална тIе ца дахча, шу бахьана долуш йуьртана бохам хир бу, шиний агIорхьарчара вовшийн цхьацца стаг а вийна, чIир нисйелла, Iедало шуна хIумма а дийр дац бохуш.
ГушмацIа а, Зеламха а, Iеламха а, Iизраил а Ведана Iедална тIебахара.
Уггар хьалха уьш тIенисбеллачу пурстопа Черновс хIорш сийсазбира, дений-нанний хьежош, тIаьххьара а Зеламхина бетах тIара а туьйхира. Уьш виъ набахти чу кхоьссира.
Уьш набахти боьхкина аьлла, хабар кхаьчча, царах къинхетам бар деха Ведана ваха кечвелира къена БIаьхо. Зударша дехарш дира цуьнга, паччахьан хьаькамаш къиза бу, цара хьо тергалвийр вац, цига ма гIахьара бохуш. Амма БIаьхо шен сацамна тIера йуха ца велира. Чорний къона ву, лахара хьаькам ву, цуьнан хьекъал кIезиг ду, полконак лакхара хьаькам ву, воккха ву, хьекъале ву, цо шега ладугIур ду, шен кIентех къинхетам бийр бу, бохура.
БIаьхо Ведана вахара. Округан начальникана, подполковникана Добровольскийна тIе. БIаьхос цуьнга дехар дира, и дов шен кIентан а, кIентийн кIентийн а бехкенна ца доладеллера, бехк муьлххачеран белахь а, шиний агIорхьарчарех цхьацца стаг а вийна, чIир нисйеллера, къинхетам а бай, лецнарш цIа бахкийтахьара ахь аьлла. Добровольскийс доцца къамел дира цуьнга.
– ХIара мила ву? ХIун боху цо? – хаьттира цо талмаже. – ГушмацIин да ву? Зеламхин ден да ву? И йовсарийн xIy долийнарг xIapa къена бож йу? Царна къинхетам боьху хIокхо? Къена Iовдал! Гирзе бож!
Хьала а гIеттина, стоьла тIехула дIакхевдина, БIаьхон, ло санна, кIайн, йеха маж схьа а лаьцна, цуьнан корта дIасаластийра подполковника.
Къона волуш, дегIехь ницкъ болуш буьрсачу Шемална а ца къарвелла, берхIитта шарахь гIодайуккъера герз ца достуш, гила борз санна, лаьмнашкахула, хьаннашкахула кхирстинчу къеначу БIаьхон хебарша аьхначу йуьхь тIехь кхузза бос хийцабелира. ЦIийлуш, Iаржлуш, кIайлуш. Дуьхьало йан куьйгаш хьалаайа гIоьртича, цуьнан дуткъий пхьаьрсаш, даш санна, дазделла, охьадахара, настарш йегайора. БIаьрса гIелделла бIаьргаш, чу хиш хIиттина, кхоьлира. Балдаш дегош, халла когаш а текхош, воккхачу хьаькаман канцеляри чуьра аравелира иза.
Цул тIаьхьа ах шо даьлча Хорача хабар деара, тутмакхаш Соьлжа-ГIала дIабуьгу аьлла. Уьш ган боьлхучу зударшца кIанте а, кIентийн кхаа кIанте а тIаьххьара бIаьрг тоха цига ваха вордан тIе хьалаволуш, ког а тасабелла, охьакхетта, дIакхелхира къена БIаьхо…
Соьлжа-ГIалахь суд йира царна. Суд йина аьлла, цхьа бахьана лелийра. ШоIипа Къуръан тIехь дуй биира, Ушурма шен карах ца велла, иза ша-шен шаьлтан тIе а кхетта велла аьлла. Ткъа пурстопа Черновс а Инжила тIexь дуй биира, Элсана шен са далале шега элира, шена чевнаш йинарг хIорш виъ вара аьлла. ГушмацIа а, Зеламха а, Iизраил а маршавоккхуш, Iеламхина Сибрех йаккха хан а тухуш, кхел йира суьдо. Чернов дуьхьалвелира оцу кхелана. Зеламха маьрша витахь, Ведана округехь цкъа а синтем хир бац бохуш, мохь хьоькхура цо. Суьдан председатело а, къаноша а, кхечу цIa чу бахана кхеташо а ца йеш, шаьш болччохь вовшашка масех дош а аьлла, шаьш масех минот хьалха йина кхел хийцира. Веанна а къоъ-ах шераш хенаш туьйхира. Кертара бежанаш а доьхкина, адвокатана делла ткъа туьма ахча, хи чу кхоьссича санна, тIепаза дайра. ГушмацIа, къена ву аьлла, Сибрех ца вохуьйтуш, БуритIа вигира. Ткъа Зеламха а, Iеламха а, Iизраил а цкъа Ростове, цигара дIа – Харькове, тIаккха Оренбургехула дIа Илецки Защите бигира.
Дукха хан йалале Соьлжа-ГIала схьавалийра уьш виъ. ШариIатан суьдо шайга схьадехнера церан дов. Суд хилале Iизраил набахтехь дIакхелхира. Зеламхина хаьара, шариIатан суьдо а нийса кхел йийр йоцийла, хенаш а тоьхна, шаьш йуха а Сибрех дIахьовсор дуйла. ШариIатан суд а йара кхаьънаш оьцуш, Iедална а, хьаькамашна а йохкаелла. Тутмакхаша гIo а деш, масех буса къахьегна, набахтин пенах Iyьрг а даьккхина, цхьана буса ведира Зеламха. ГушмацIина ца лиира вада. Обаргалла лело ша къена ву, элира цо. Иза ша вита а ца лиъна, цуьнца висира Iеламха. Оцу буса Зеламхица кхоъ ведира набахтера – Саратиев Муса, Шелара Дики а, ШаIми-Юьртара Бийсолта а. Уьш виъ цхьаьний обарг велира. Амма Зеламхин кхаа накъостан оьмар йеха ца хилира. Дукха хан йалале Дики, Iедало лаьцна, ткъа шо хан а тоьхна, Сибрех каторге вахийтира. Муса а, Бийсолта а чIирхоша вийра.
Ша набахтехь волуш, цигара дийна аравалахь, уггар хьалха кхо гIуллакх кхочушдан чIагIо йинера Зеламхас.
ГушмацIагIеран боьрша нах, лецна, Сибрех бахийтича, майраваьллачу махкатIхойн йуьртдас Зезаган бертаза, ХушуллагIеран бертахь иза шен кIантана йигира. Хьалхара чIагIо, Зезаг, цаьргара схьа а йаьккхина, Солтамурдана цIайалор йара цуьнан. Ша набахтера ведда цIа веанчу шолгIачу дийнахь, МахкатIа а вахана, цаьргара Зезаг схьа а йаьккхина, шайн цIа йалийра цо. Йуьртда а, цуьнан нах а Зеламхина дуьхьало йан ца баьхьира. Зуда бахьана долуш йукъа мостагIалла дожийта ца лиира царна. Цигахь марехь йу бохуш, цIе йолуш масех баттахь Iийнехь а, майрачуьнга шех куьг ца тохийтинера Зезага. Нанас дуьнен чу ма-йаккхара, цIена Солтамурде дIайелира иза Зеламхас.
Цул тIаьхьа цо бекхам эца безаш ши гIуллакх дара. Черновс набахтехь шена тоьхна тIара а, Добровольскийс шен ден ден озийна маж а. И шиъ вен везара. Шайн доьзална хиллачу берриг а бохамашна и шиъ бехке вора цо. И шиъ а, оьрсийн Iедал а. Цкъа хьалха и шиъ а вийна, тIаккха шен йерриг а оьмарехь Iедалх бекхам эца безара цо. Зеламха набахтера ведча, кхеравелла Чернов, Веданара ведда, Несаре балха вахара. Амма ша Веданара дIавадале жимачу йоIаца Муслиматца цхьаьна Беци кхаа баттана Ведана набахти чу йоьллира Черновс. Амма иза гена ца ваьллера. Ткъа Добровольский хIинца а Веданахь ву. Стигала ваьлча а, лаьттах воьлча а, Зеламхин тоьпан дIаьндаргах кIелхьарвер вац и шиъ.
