Василий Гоголев-Уйулҕан "Көһөрүллүү"

Дьо?куудай эбэ

Ба?аардар кэлин син хаптайыталаан, сотору окко киирии са?аламмыта. Дьо?куудай эбэ ?рд?нэн уот куйаас сатыылаабыта. Бугуллаах окко хап-хара гына а?ы?алар саба т?hэн олороллоро. Ки?и ходу?а?а киирэн хаамта?ына, икки ?тт? ?п-?ллэ?нэс а?ы?а. Хор, онноо?ор а?ы?а т?ст?н диэн алаастар са?аларынан ха?ыллыбыт миэтэрэнэн дири?нээх у?ун ханаабаларга толору симиллэн, бараныахтаа?ар ?сс? сытайан элбиир курдуктара. Туох баар сэрбэйэри барытын тимир тиистэринэн тугу да ордорбокко тиниктээбиттэрэ. Алаастан алааска хара былыт буолан, сырдьыгыныы к?т?лл?р?. Аны онно эбиискэ буолан, кугас дь???ннээх т??лээх ??н, тииттэр мутукчаларын сиэн, к??х ойуур эмиэ дьулаан к?р??нэммитэ. Бу сир-ийэ ?рд?нэн сатыылаабыт ыар к?ннэр кытаанах санааны, тулууру, олоххо дьулууру эрэйэллэрэ. Оттон Чурапчы дьоно-сэргэтэ ити иэдээни туоруурга, кыанардыын-кыамматтыын бары к????н т?мэн, эрдээхтик охсу?ара.

Дьо?куудай алаа?ын уолан эрэр уутун кытыытын отун а?ы?аттан былдьа?ан, окко эрдэлээн киирбиттэрэ. Оттоон да диэн, курааннаабыт алаас уолбатын отун ба?а-ата?а биллэрэ. Л?г?нт?й, Баhылай, Ньукуус уонна хас да отчут, от харбааччы Аанчык уонна Даайыс оллоонноругар омур?анныы тахсыбыттара. К?л?ккэ с?р??кээри, кэмчи ?тэлэрин тэлгэтэн, чэйдии олорунан кэбистилэр. Л?г?нт?й кырдьа?ас, итии чэйин ыйырбахтыы олорон:

– Бу маннык кураан т??рт уон сыллаа?ыта т?hэн турар, к?р, онно син быстан хаалбакка ?р?h?мм?пп?т ээ. Оччолорго ?лэни кыайар дьон баар б??? буолла?а дии, хата, бу билигин, ити аат сэриитэ буолан, т???? к???э суох хаалан, бу саба б?р??кээбит сара?ын ??нэ саранча а?ылыга буолаары гынныбыт дии.

Баhылай сылбархай чэйин сыпсырыйан ылаат:

– Уот сут, уот кураан диэн манныгы этэн эрдэхтэрэ. Аны баhаар б??? турар, барыта наар аанньа бараары гынныбыт. Бу кы?ын Ала?арга дьон сутаан, хоргуйан ?лб?ттэригэр, куораттан хамыы?ыйа тахса сылдыбыт сурахтаа?а.

– Бурдук лимиитин а?ара аччаппыттара, арыый эбэллэрэ буоллар итинник иэдээн тахсыа суох этэ буолла?а дии, – диэн, Аанчык ол сордоохтору а?ынан тыл кыбытта.

– Дьэ, туох-туох буолан и?эр, бу барыта сэрии сэтэ-сэлээнэ буолла?а буолуо, – диэн бы?аарда Л?г?нт?й кырдьа?ас.

Ньукуус харытынан тириппит с????н сотто-сотто:

– Сут буолла да наар кураан, от мас барыта кэхтэр. Оо, ?ч?гэй а?айдык эти?нээх ардах да т?спэт ээ, уонча хонуктаах, оччо?о барыта орун-оннугар т?h?? этэ. От, бурдук да ??н?? этэ, дьон да хоргуйуо суо?а этэ. Саатар ити кэлэн т????х, бу кэлэн т????х буолан, эти?нээн ли?игирээн баран ?рэллэн, симэлийэн хаалар ээ, тыал т??эн, уоту эрэ к??дь?тэн биэрэр. Кы?ыыта диэн онно баар.

Л?г?нт?й сиэнин диэки к?р?н ылла, к?хс?н этитэн баран:

– Ааспыт ?йэ алта уонус сылларыгар «халы? хаар», онтон «муус мотуок» дьылларын кэнниттэн, то?ус сыллаах иэдээннээх «кучу сут» буолан турар. Ол то?ус сыллаах кучу сут б?тэ?ик сылыгар мин т?р??б?т?м ???. Онон кырдьа?астар о?о эрдэхпинэ, Куччугуй кучу диэн таптаан ааттыыллара. Онтон ыла сэттэ уонча хаарбын уулларан кэллэ?им.

Эдэрдэр Л?г?нт?й кэпсээнин сэргээн ону-маны ыйытала?ан эрдэхтэринэ, уот сиэн хараарбыт куула тыатыттан аттаах киhи кинилэр диэки хаамтаран иhэрэ к???ннэ. Баhылай таба?ын умуруоран баран:

– Бай, бачча ?лэ ?гэнигэр киммит атынан кэрийэ сырытта?ай?

– Хонуу биригэдьиирэ Миитэрээс дии, – диэн кыра?ы харахтаах Ньукуус бы?аара о?уста.

– Туохха истэ?эй? – диэн, дьиктиргээбит сирэйдээх кэтэ?эн олордулар.

Аттаах киhи сотору хаамтаран битигирэтэн кэлэн, атыттан т??эн, ??н?н к?р?? то?о?отугар иилэ бырахта. Тымныы уу к?рд??н ылан ыйырбахтаат:

– Табаарыстар, ?й??н Нам оройуонун Арбын сиригэр, Нуотара ?рэ?эр оттуу киирэр ???г?т. Уон икки киhиттэн биригээдэ тэриллэр ?h?. Онон Баhылай салайааччынан, Ньукулай, Л?г?нт?й, Ньукуус, Аанчык, Даайа, ?лэни кыайар дьон тахсан тэринниннэр, тэйиччи сир диэн Уйбаан Б?т?р??б?с дьа?ал ыытта. Манна Сиидэркэ кырдьа?ас биригээдэтэ тахсан ситэри оттуур ???, – диэн илдьитин биир тыынынан то?о тэбээн кэбистэ уонна, сорукпун толордум диэбиттии атын миинэн, салгыы битигирэтэ турбута.

Онон Ньукуустаах омур?ан кэнниттэн отторун т???н ч?к?т?н баран, отууларыгар тахсан хомунан, хотуурдарын, атырдьахтарын с?гэн дьиэлэригэр бардылар.

Дэриэбинэ и?игэр ыт охсор ки?и суох. Билигин кыралыын-улаханныын бары от, хонуу ?лэтигэр т?б?г?рэ сырыттахтара. Арай хонтуора а?а?ас аанынан и?ирдьэ с?п-с?п суот тыа?а та?ыргыыра, кумаа?ы хачыгырыыра и?иллэр. Хонтуора и?игэр холкуос бэрэссэдээтэлэ Уйбаан Б?т?р??б?с уонна суотчут эрэ бааллара. Сотору та?ырдьа ат туйа?ын тыа?а и?иллибитэ, чочумча буолан баран наары?ынай киирэн дорооболо?он баран, оройуонтан а?албыт бакыатын ууммута. Уйбаан Б?т?р??б?с ылан, сэрэнэн со?ус туттан, сургуустаах бакыаты хачыгыратан а?ан, аа?а олорон:

– Бурдук лимиитин улаатыннарар туhунан сурукпутугар эмиэ аккаас кэлбит, – диэтэ.

– Ол туох диэн?

– Уобалас ?рд?нэн сэрии ыарахан балаhыанньатыгар оло?уран, бурдук саппааhа а?ыйаабытынан.

– Дьэ, буолар да эбит. – Бары ах баран сирэй-сирэйдэрин к?рс?н кэбистилэр. – Сэрии, билигин ханна барытыгар ыарахан, тулуйарбытыгар эрэ тиийэбит.

– Хайдах эмит тулуспут ки?и, дьон-сэргэ аччыктаан эрэр, – диэн Уйбаан Б?т?р??б?с, санаа?а ылларан олорон, са?а аллайда.

– Бу кыстык, манан буолла?ына, ыарахан кыстык буолара буолуо.

– Бэйи, ол гынан баран Арбы??а от ??н??тэ ?ч?гэй дииллэр, били??и туругунан барда?ына, кыстык оппутун булунар кыахтаахпыт, онон санааны на?аа т??эрэр сатаммат, – диэн Уйбаан Б?т?р??б?с кытаанахтык кэпсэтиини т?м?ктээбитэ.

Тойон Арыы

Тойон Арыы, ааттыын да Тойон Арыы дэнэр, арыы талахтардаах, киэ? нэлэ?испит хочолордоох, к?м?стээх Алдан Элиэнэ эбэ хоту??а т??эр Нам оройуонун Арбынын сирэ. ?р?с арыытын ??н??лээх ходу?атыгар ыраах к??х буруо тунаарыйа сыыйыллар. Бу Хайахсыт Т?мс?? холкуо?уттан Ба?ылай биригээдэтэ кэлэн, к??рээннээх ?лэ ????гэр ?лг?м ??н??н? сомсон ?лэлии сылдьар. Отууга Л?г?нт?й хотуур таптайан чапчыйар тыа?а ыраахтан и?иллэр. Отуу уота барахсан к?лэн-??рэн чачыгыраччы умайар, оллоо??о к?н?ск? омур?ан чэйэ оргуйаары сыыгыныыр. Отчуттар балайда киэ? сири чэрчилээн, охсон тэлэкэлээбиттэр. Ыраах бугуллар бачыгыраабыттара к?р??ххэ астык. Ньукуус к?л?h?н буолбут с????н соттоот, а?ата Ба?ылай кэнниттэн тэ??э т?с?hэн, дайбаан даллаахтаан истэ. Оо, бу курдук ??н??лээх сиргэ ки?и илиитэ-ата?а тахсан, оттуурга ?ч?гэй да ба?айы. О?о?уулаах хотуур тыа?а биир кэм «куус»-«куус» гына тыа?аан, охсуллубут от бэйэтэ кыра субуу курдук буолан, Ньукуус ха?ас ?тт?гэр хаалан истэ. Оо, арай сэрии буолбатах буоллун, убайа С??дэрдиин т??? эрэ сири тэлэкэлээбит буолуохтара этэ. Ньукуус иннигэр ??мм?т оту, ньиэмэс саллааттарын курдук саныы-саныы, э?этэ Л?г?нт?й сатабыллаахтык таптайбыт буускап хотуурунан ?лг?мн?к ??мм?т хойуу оту т?рд?ттэн халбыйа дайбаан, биир кэмник хардыылаан, хотуулаахтык дь?кк?йэн истэ. Арай эмискэ аттынаа?ы к?л?йэ?э элиэ кынатын тыа?а сирилээн аллара т??эн эрэрин к?р?н тохтуу биэрдэ. Элиэ дэгиэ ты?ырахтарын сарбатан, тугу эрэ ылаары к?л?йэ ?рд?гэр чуга?аан истэ?инэ, ийэ чыккымай мээтиргээбитинэн элиэ?э кэтиллэрдии утары к?т?н та?ыста. Элиэ со?уччу к?рс????ттэн куйбах гынан а?аран биэрээт, т?тт?р? ?р? ханарыйан, ???э к?т?н та?ыста. Ийэ кус барахсан, кутталларыттан хомус быы?ыгар ?рэл гыммыт о?олорун ы?ыртаан, мээтиргии-мээтиргии, к?л?ччэ?э т?тт?р? т???нэн кэбистэ. От ыйын ортото, кус о?ото балайда улааппыт кэмэ этэ. Бу уот кураан, сут к?т?р айма?ар эмиэ дьайан, оро?улаан, сутурук эрэ са?а буолаахтаатахтара. Дэгиэ ты?ырах а?ылыга буола сыспыт кус о?олоро, ?р?? тыыннарын ?лл?йд??б?т ийэлэригэр махтаммыттыы, тула ?м??р??эн, бары хомус быы?ыгар киирэн с?тэн хааллылар. Кутта?ас ки?ини «кус с?рэх» дииллэр да?аны, ийэ кус о?отун к?м?скэлигэр эрдээх бы?ыытын Ньукуус с??? санаата.

Оттон ???э туох да буолбата?ын курдук тэлээрэ дайар элиэни ?ст??х, ньиэмэс дьарапылааныгар холуу к?р?н, убайа С??дэр улахан сэриилэ?эр бууска диэн тэргэнинэн сууллары ытыан санаталаан, хотуурун дуускатын ыгыта туппахтаата.

Ити курдук Чурапчы холкуостара Нуотара, Куолума т?рд?гэр Тойон арыыга, Хомустаах, Н?д??тт?нэ, Му?ур ?рэхтэргэ сыл тахсар оттоноллоруттан санаалара б???хс?йэн, сылайары аахсыбакка, ууларыгар-хаардарыгар киирэн, к??рээннээх ?лэ ????гэр т?б?г?рэ сылдыбыттара.

Уода?ыннаах 213 №-дээх уураах

Атырдьах ыйа ??мм?тэ. Сайы??ы к?н уотун кутааланар сырал?ана арыый с???р?йэн, куорат лааппыларыгар, ларектарыгар бастакы о?урсу, помидор атыыта са?аламмыта. Быыллаах уулуссаларынан байыаннай та?астаах дьон т?тт?р?-таары аалы?на?аллара, хам-хаадьаа массыыналар бирилэ?эн аа?аллара. Куорат к?ндэлэс киэ? т?нн?ктэрдээх таас дьиэлэрин ?рд?нэн сабардаан, сиэрэй к?ннэр устан испиттэрэ. Биир оннук к?н Тулагы-Киллэм?э бурдук баа?ынатын кытыытыгар буору бур?атан кэлэн массыына хорус гыммыта. Массыынаттан хас да ки?и т??эн, бурдуктаах баа?ына диэки хаамсыбыттара. Инники испит ки?и т??к?с гынан курааннаабыт бурдук куола?ын ыты?ыгар сыыйа тардан ылан, онтун одуула?а турбута. Кэннинээ?и дьоно эмиэ, кинини ?т?ктэрдии бурдугу тоноон, т??к??н?сп?ттэрэ. Онтон кэннигэр турааччылартан биирдэстэрэ инники турар ки?иэхэ чуга?аан кэлбитэ уонна: «Иван Иванович, арай биир эмит улаханнык курааннаабыт оройуон холкуостарыттан ?лэни кыайар дьону хомуйан, балыктыыр артыаллары тэрийэн, хоту ыыттахха хайдах буолуой?» – диэбитэ. Онуоха ки?итэ хардарбакка, атыны тугу эрэ толкуйдаабыт сирэйдээх, ыты?ыгар ылбыт ситэн эрэр бурдугун туораа?ын ??рэтэрдии бэрийэ турбута.

Н???? к?н сарсыардата ??нэн, куорат дьоно ?лэлэригэр тиэтэйэн, сиэрэй уулуссаларынан аалы?наспыттара. Куорат киинигэр турар багдаллыбыт Обком дьиэтин ?лэ?иттэрэ эмиэ кэлитэлээн барбыттара. Килэрийбит муосталаах, холлороон курдук к?р?д??рдэр устун кумаа?ы тутуурдаах дьон, кабинеттан кабинекка сыбыытаан, ааннарын тыа?а лабыр?аан олорбута.

Муннун анныгар тор курдук хара бытыктаах Совнарком биир тутаах ?лэ?итэ Егор Дмитриевич Бур?аа?айап, ки?инэйэн ыллыы-ыллыы, Сталин мэтириэтэ кичэллээхтик ыйаммыт кабинетыгар туох эрэ суолталаа?ы, ыраа?ы толкуйдуурдуу боччумура туттан олорбута. Ити кэм?э хос аанын то?суйаат, кыырыктыйбыт баттахтаах а?амсыйа барбыт Бастаахап киирэн кэлбитэ. Илии туту?ан дорооболо?оот, олорунан кэбиспитэ. Бур?аа?айап, бэрийэ олорор докумуоннарын туора ууран баран, киирбит ки?иэхэ ту?аайан:

– Бэ?э?ээ Остапенконы кытары Киллэм?э тахса сырыттыбыт. Били Сибиир уонна Дальнай Восток ?р?стэригэр балык артыалларын тэрийиэххэ диэн ???эттэн кэлбит уураа?ы олоххо киллэриэххэ баара диэбиппэр Остапенко утарбата, – диэн эттэ.

– Туох диэтэ? – Бастаахап токкоолосто.

– Тугу да са?арбата, ол аата с?б?лэстэ?э дии, – диэн, боппуруо?у бы?ааран б?тэрбит са?а сананан, Бур?аа?айап тор курдук хара бытыгын дуоспуруннаахтык имэринэн ылаат, ыарахан сутуругун остуолга лис гына уурда.

– Дьэ, оччо?о, бу уураа?ы ?ч?гэйдик, тэрээ?иннээхтик ылсан ата?ар туруордахпытына, улахан махталлаах дьыала буолара саарбахтаммат, – диэт, Бастаахап Бур?аа?айап саннын таптайда.

Онуоха Бур?аа?айап, Сталин мэтириэтин диэки к?р?н ылаат, эттэ:

– Ити боппуруо?у ылсан хайыы-?йэ дьарыктана сылдьабын. Дьэ итинник сатабыллаах, толкуйдаах буолуохха наада.

Онуоха ки?итэ мичик гынан баран:

– Бу дьыала табылынна?ына, Сталинтан на?араада ыларбыт буолла?а дии, – диэн ньылбаарытта.

Санаабыта табыллан эрэриттэн астыммыт сирэйдээх Бур?аа?айап т?л?п??н туруупкатын ылан сорунуулаахтык эрийэн барда.

Ити кэм?э аллараа этээс биир кабинетыгар сир исписэлии?э докумуон бэрийэ олорбута. Кумаа?ы хачыгырас тыа?ын ?рг?тэн, эмискэ т?л?п??н тырылыы т?сп?тэ.

– Алло, – ки?и, Бур?аа?айап куола?ын истээт, ойон турбута. – Истэбин, Егор Дмитриевич.

– Бюро?а к?р?ллэр боппуруос бырайыагын бэлэмнээтигит дуо?! – диэн н??эр куолас и?иллибитэ.

– Ээ, барыта бэлэм, бэлэм, отут холкуоска бэлэмнээтим, – диэн тардыалатта, чиккэччи тэбинэн турар ки?и.

– То?о отутуй эрэ, т??рт уон диэн к?нн?р?н биэр! Онтон тохтуу т??эн баран:

– Суох, т??рт уон биир диэ! – диэн к?б??лээтэ с?? куолас уонна кэпсэтии б?пп?т?н туо?улаан туруупка тыа?а халыр гынаат, биир кэм «туук-туук» тыа?аата. Онно эрэ ?йд?н?н, м?чч? тутуом диэбиттии, ыга тутан турбут туруупкатын ылан т?л?п??н ?рд?гэр талыр гына бырахта. Б?пп?р??скэтин ылан, айа?ар уобаат, испиискэтин к?рд??н сиэптэрин хасы?ан хачыгырайда.

Истиэнэ?э ыйаммыт т?г?р?к хара араадьыйа?а диктор куола?а уоттаах сэрии хаамыытын туhунан сводканы били?иннэрдэ. Маннык и?итиннэриилэр д?р?н-д?р?н о?о?улла турар буоланнар, оччотоо?у кэм ты?аа?ынын ?сс? кытаатыннаран биэрэллэрэ.

– Атырдах ыйын 11 к?нэ ??мм?тэ. Обком мунньахтыыр саалатыгар бюро чилиэннэрэ аа-дьуо мустан барбыттара. Сотору бары оннуларын булан олорбуттара. Мунньа?ы партия Обкомун холкуостары к???р?р хамыы?ыйатын бэрэссэдээтэлэ, Сир наркома Алешин арыйбыта. Кини к?р?лл??хтээх боппуруостар бэбиэскэлэрин били?иннэрбитэ. Мунньах сэкирэтээрин кичэйэн суруйар б?р??т?н тыа?а ыраас кумаа?ыга сурдур?аабытынан барбыта.

«Протокол № 213. Заседание бюро Якутского Обкома ВКП(б).

От 11 августа 1942 года…»

Обком ?рд?к ????лээх саалатын ыарахан аана ли?игир гына сабыллан, киэ? уора?айыгар туох эрэ с?д? содуллаах боппуруо?у кистиирдии ньим барбыта.

К???р??н? тэрийэр хамыы?ыйа бэрэссэдээтэлэ Алешин, бюро чилиэннэрэ Бур?ааhайап, Бастаахап кэннэ уонча киhи уонна Чурапчы оройуонун салалтатыттан састааптаах делегация мунньахтарын са?алаабыттара.

Бур?аа?айап кы?ыл б?л??с сабыылаах остуолга н??эрдик сабыччы к?р?н олорон, мунньа?ы салгыы ыытан испитэ. Биир а?амсыйбыт ки?и уоттаах сэрии сводкатын били?иннэрбитэ. Кэнники ??мм?т кэккэ кураан сылларга Чурапчы оройуонун холкуостарын туруктарын ту?унан уонна ону туоратарга и?итиннэрии о?о?уллубута.

Бур?аа?айап тор курдук хара бытыгын имэринэн, олоппо?уттан ор?остон туран кэлбитэ, Алешин диэки ньылбаархайдык то?хох гынаат, хоруомабай хаачыгырас саппыкытынан ли?иргэхтээн тиийэн, багдаллыбыт с??нэ бэйэлээх трибунаттан ылыннарыылаах с?? куола?ынан са?аран ли?кинэтэн барбыта:

– Сибиир уонна Дальнай Восток ?р?стэригэр балыгы бултааhыны сайыннарар туhунан Партия Киин Комитетын уонна Советскай Союз Правительствотын уураа?а та?ыста. Партия уобаластаа?ы комитета бу уураа?ы б?г???? бюро?а дь??ллэ?эн, олоххо киллэрэр дьа?аллары ылыныах кэри?нээхпит. Фашистскай Германия халабырдьыттара сэриинэн саба т?сп?ттэрэ иккис сыла. Б?т?н сэбиэскэй норуот ?рд?нэн ыарахан тыын сабардаата. Ар?аа фро??а би?иги биир дойдулаахтарбыт улуу нуучча норуотун кытта Ийэ дойдуларын к?м?скэлигэр олохторун толук ууран туран хорсуннук кыргы?аллар. Сэбиэскэй норуот уонна уобалас ?рд?нэн ??скээбит уустук бала?ыанньаны с?пт??хт?к сыаналыах тустаахпыт, – диэн баран, чочумча тохтоон, Чурапчыттан кэлбит делегация диэки кытаанахтык к?р?н баран, – Чурапчы оройуонун 41 холкуоhун хоту, Кэбээйи, Эдьигээн, Булу? оройуоннарыгар, балык булдугар трудовой фро??а ?лэ к??h?н быhыытынан туhанарга к?h?р?б?т. Онон к???р??н? тэрийэргэ уталытыллыбат маннык соруктары туруорарга:

1. Холкуостар б?тт??н к???лл?р, ким да хаалара к???ллэммэт. Балык бултаа?ыныгар к?сп?ттэргэ судаарыстыбаннай чэпчэтиилэр олохтоноллор. К?сп?ттэр аармыйа?а ы?ырыллыбаттар. Дьиссипилиинэни кэ?ии, буруйу о?оруу байыаннай кэм сокуоннарынан к?р?ллэллэр.

2. К???н тиийбиттэргэ олорор, ?лэлиир усулуобуйа толору тэриллэр. Дьиэ-уот туттарга матырыйаал толору бэриллэр, о?олор интэринээтинэн толору хааччыллаллар, ыйга биир ки?иэхэ 16 киилэ бурдук бэриллэр.

3. К???р ?ст?? ыалга биирдии к?л? булуллуохтаах, ыал 16 киилэттэн ордук та?а?а?ы ылара к???ллэммэт. Холкуостар с????лэрин, сылгыларын заготхонтуора?а туттараллар, к?л?л?р?н барытын, ыанар ынахтарын сор?отун илдьэ бараллара к???ллэнэр.

4. Холкуостар с????лэрин сор?отун, с?р?н сириэстибэлэрин, инбэнтээрдэрин хаалар холкуостарга туттараллар. Бары хардарыта ылсыыга-бэрсиигэ ахсааны о?орор, холкуостары э?эр хамыы?ыйалар тэриллэллэр.

5. Бала?ан ыйын 5 к?н?гэр оройуон ?рд?нэн к???? са?аланар, ый ма?найгы декадатыгар бары холкуостар Аллараа Бэстээххэ баар буолуохтаахтар. Онон к?h?? буолар оройуоннарын экономическай туруктарын туhунан ыспыраапкалары бэлэмнээн ?с хонугунан туттарарга сорудахтыыбын, – диэн Бур?аа?айап бэйэтин этиитин т?м?ктээбитэ.

Онуоха Бастаахап:

– С?п, бэлэмниэхпит, – диэт, харандаа?ынан болокунуотугар ааттаммыт оройуоннары бэлиэтэнэн сурунан сырдыр?аппыта.

Чурапчыттан кэлбит делегация диэки суугуна?ыы буолан ылбыта. Итинник сура?ы сир-буор аннынан истэн билэ да сырытталлар, этиллибит тыллар ыар с?лл?гэстии, эти? тыа?ыныы сааллан, дьон чочумча чуумпуран ыллылар.

Онтон ?й ылбыттыы:

– К?h?н кэллэ, онон быйыл ?лэни кыайар эр дьону, онтон эhиил о?ону, кырдьа?аhы к?h?р??ххэ, – диэн биир киhи этии киллэрдэ.

Бур?ааhайап, ону эрэ к??тэн олорбут курдук, ?р? хабылла т?стэ:

– Суох! Барыларын! 41 холкуоhу! Бука барыларын! Бала?ан ыйын 10 к?н?гэр холкуостар бары анаммыт пууннарыгар тиийиэхтээхтэр. Байыаннай бала?ыанньа ирдэбилигэр с?п т?бэ?иннэрэн, биир да киhини энчирэппэккэ! Улуу Сталин уураа?ын утары бараары гына?ыт дуо?! Ол аата, сэбиэскэй былаа?ы утары сабатаас бы?ыытынан к?р?ллэн, байыаннай бала?ыанньанан трибунал иннигэр туруоххут! – диэн к?рг?йдээн кэбиспитэ.

?рд?к ????лээх обком сабыылаах аанын н???? туох-туох кэпсэтии буолбутун, испиэскэнэн кичэллик сотуллубут истиэнэ эрэ истэн тураахтаата?а…

К?н Сталин

Атырдьах ыйын ортотунаа?ы т????? с?р??ннэр т??эннэр, сайы??ы уот-сада?а ба?аардар а?ыйаан, кураан тыына Хайахсыт ?рд?нэн арыый намыраабыта. Быыстала суох турбут уот буруотун быы?ынан, кытара кыы?ара уурайан, к?н, дьэ, бэйэ бодотун ылынан, чугастаа?ы куру? ?рд?нэн тэмтэйэ ойбута. Кураан сайы??а торолуйбут а?ы?алар алаастар барахсаттар к??х ньаассын ньуурдарын кубарыччы салаабыттара к?р??хтэн т?ктэри, ки?и кута-с?рэ тохтуо суох айылаах буолбута.

К?н ар?аалаан санньыйыыта, холкуос бурдугун а?ы?аттан ?р???й?? к??р??лээх т?б?г?н кэнниттэн, ?лэ дьоно дьиэлэригэр кэлитэлээбиттэрэ. К??рэгэй кэлэн, кыратык тыын ылан, сытан ылла. Онтон туран, киэ?ээ??и кэмчи чэй кэннэ, Туллукка буукуба ??рэтэн барда. Туллук оскуола?а киирэр саа?а буолан эрэр, онон са?а?ыттан К??рэгэйтэн к?рд?сп?т?н бы?а гыммакка, киэ?этин дьарыктарын са?алаабыттара син балайда буолла. Туллук С??дэртэн кэлбит эрилиннэри буукубалардаах суруктары аа?ар ба?ата ба?аам, ?сс? хардары сурук суруйар ба?ата олус к??стээх буолан, кы?аллара диэн с?рдээх. Хата, ону убайын буочара араастаан эриллибит буолан, ардыгар эдьиийиниин Аанчыктыын аа?аллара.

– К?н Ста-лин, С??-дэр, – диэни с?h??хтээн аа?арга син ??рэнэн эрэр.

У?а т?нн?к ?рд?нэн ха?ыаттан кырыллыбыт дьо?ус араамалаах Сталин хойуу хаа?ын аннынан кытаанахтык супту к?р?н олорор мэтириэтэ ыйанан турар. Мэтириэт аттынаа?ы долбуурга С??дэр сэриигэ барыан иннинэ кы?ан Туллукка бэлэхтээбит мас ат оонньуура ууруллан турар. Туллук атын балтыгар тыыттарбакка бэйэтэ эрэ оонньуур. К?ннэй саа?а кыра буолан, ?лэтэ диэн ?кс?н оонньуу, билигин да к?н кы?ал?ата суох аан аттынаа?ы ыскамыайка?а туос ынахтарынан оонньуу олорор.

?р??нэ хатарыллыбыт от силиhин кырбыы туран, кийиитин а?ыммыт хара?ынан к?р?н ылла. Оо дьэ, туох-туох буолар? С??дэртэн сурук кэлбэтэ?э быданнаата. О?ом хайдах эрэ сырытта буолла. Хара дьайдаах сэрии ыар тыына, хор, онноо?ор бу ыраах Хайахсыт нэ?илиэгин тумнубата. Умайар уот кураан сатыылаан, дьонноро ыраах, Нам сиригэр Арбы??а Нуотара ?рэ?эр оттуу барбыттара ый кэри?э буолла. К??рэгэйи хат буолан, хата, хаалларбыттара. Манна да к?н? бы?а бурдук т??тэхтииргэ си?э ыалдьаахтыыра буолуо. К??рэгэй, хотунун санаатын таайбыттыы, иhин туттан к?рд?. Онтон оронугар сытынан кэбистэ. ?р??нэ ?лэтин ?м?р?тэн баран, кийиитигэр тиийэн, аттыгар олорунан кэбистэ.

– Хайа хайдаххыный, тукаам?

– Ээ, бэ?эhээ, т??тэх баайа сырыттахпына, дьиктитик м?хс?н ылбыта.

– К??рэгэй, аhара хамсаныа? суох этэ, – диэн, а?а ки?и бы?ыытынан, ?р??нэ кийиитин а?ыннар да, с?бэлии олорбута.

Халлаан киэ?эрэн, борук-сорук буолан, утуйууга бэлэмнэнэн, кыра дьон ороннорун булбуттара. Туллук ат оонньуурун илдьэ сытаары сал?анан долбууртан ылбыта. Онтон Сталин мэтириэтин анныгар кэлэн хантайан туран, ?р одуула?ан баран:

– К??рэгэй, ити Сталины то?о «К?н» дииллэрэ буолуой, мин к?рд?хп?нэ к???э отой да маарыннаабат дии, – диэн Туллук са?а?ын эриирдээх боппуруо?унан ??йэ-хаайа туппута.

К??рэгэй тугу булан хоруйдуон билбэккэ сытта?ына, ийэтэ ?р??нэ:

– Тукаам, Туллуок, са?аскын араабылаама, бэйэтэ да сылайан с?п буолан сытар, – диэн уолун буойбута.

Туллук ити дьиктиргиир боппуруо?ун иннин-кэннин билэн тэйэр санаалаах:

– Оччо?о эн эт, – диэн аны ийэтин эрийэн турбута.

Онуоха К??рэгэй оргууй Туллукка ту?аайан:

– Сталин диэн сэбиэскэй норуот, бу би?иги бары а?а ба?ылыкпыт буолар, кини би?иэхэ барыбытыгар ?ч?гэйи ба?арар уонна куруук к?м?л???р, – диэн тиийимтиэтик бы?ааран биэрбитэ.

Туллук оронугар баран сыппыта. Онтон сотору дьаа?ыйан ылан баран:

– Оттон оччо?о мин икки а?алаахпын дуо? – диэн, мунааран, бэйэтиттэн-бэйэтэ ыйытына сытан, мас атын хам куу?ан, куобах суор?ан сылаа?ыгар сууланан, нухарыйан барбыта.

Кыара?ас т?нн?к н???? тыа?а суох хара?а халыйан Хайахсыт ?рд?нэн сабардаабыта. Туллук т??ээтэ?инэ, Сталин кэлэн, т?б?т?ттэн имэрийэн ылар, к?т???н ылан К?ннэйи уонна кинини т??э?эр олордуталаан баран, сахалыы намыын куола?ынан туох эрэ ту?унан туойар. Туллук к?рд???нэ, остуолларыгар ас-б??? тардыллыбыт. Араа?а убайа С??дэр Сталинынан кэ?иитин ыыппыт бы?ыылаа?а. Онтон Сталин кинилэри т??эрэн баран, дьиэлэрин та?ыгар тахсан, ки?и хара?а саатыах айылаах к?н курдук сырдаатар сырдаан, Туллук мас атын миинэн, ыраах с?тэн хаалбыта. Уолчаан мас атын былдьатан, кэнниттэн ытыы-ытыы, балта К?ннэйдиин с??рэ сатаабыттара. Сэниэлэрэ эстэн, т?гэ?э к?ст?бэт далай хара?а?а, т?б?л?р?н оройунан умса баран эрэллэриттэн со?уйан, ха?ыытаабытынан у?уктан кэлбитэ.

Онтон ата илиитигэр баарыттан уоскуйан, аны ыыппатарбын диэбиттии куу?ан, эмиэ нухарыйан барбыта. Дьиэлэр ?рд?лэринэн т?лэй бараан т??н? и?иллээбиттии, ый былыт быы?ыттан быган, т?нн?г?нэн сэмээр дьиэ и?ин таайтарыылаахтык одууласпыта…