Саллаат уонна таптал
Сомо?о
Эдэркээн учуутал Эрчим Быгаанап Ньукуолун са?ана аармыйа?а ы?ырыллан, сулууспалыыр чаа?ыгар – Чукотка?а силлиэлээх-буур?алаах муус-хаар дойдуга биирдэ баар буола т??эр. Бу дойду хаардаах хомолорун, чымаан хайаларын с?д? к?ст??лэрэ, чукчалар муора аарыма харамайа киити бултууллара – барыта саха ки?итин хара?ынан ойууланара аа?ааччы бол?омтотун тардыа?а. Ааптар бу уру?уйдуур дьо?урдаах, сайа?ас майгылаах уолунан уонна кини до?отторунан сирэйдээн, саха ыччата ханна да тиийдэ?инэ, араас омук бэртэрин кытта тэ??э, ?кс?гэр ордук да?аны, сулууспалыырын, э?ин мо?оллору этэ??э туоруурун итэ?этиилээхтик, киэн тутта сэ?эргиир. Ма?найгы долгутуулаах нарын таптал, санаа хоту табыллыбата?ын да и?ин, инникигэ эрэли са?арын манна к?р?б?т.
Кинигэ иккис а?аарыгар суруйааччы уонна уопсастыбаннай диэйэтэл айар ?лэтин дь???йэр анаарыылар киирдилэр.
Главный герой повести Эрчим Быганов, молодой учитель рисования и черчения, призывается в ряды Советской Армии и попадает в сложнейшие условия службы – на Чукотку. Суровые снежные сопки, величественные виды бухты Чукотского моря и Берингова пролива, необычные будни аборигенов – охотников, китобоев – читатель воспринимает глазами паренька из якутской глубинки. В произведении правдиво показывается, как армейская жизнь закаливает характер героя: благодаря своему дару рисовать он быстро адаптируется к военной среде, развивается как личность, становятся четче его нравственные ориентиры. Прекрасное чувство трепетной первой любви вдохновляет его на преодоление любых испытаний.
Книга приурочена к 70-летию писателя и общественного деятеля.
Сомо?о-Федоров Павел Петрович
САЛЛААТ УОННА ТАПТАЛ
Сырдык сыдьаайдаах Сомо?о
Былыр-былыргыттан то?уттар тымныы будулуйан турда?ына, бала?ан и?игэр к?м?л??к о?ох барахсан бачыгырыы умайан сылаа?ынан угуттаан, сырдыгынан сыдьаайан к?? бааччы астык, нуурал эйгэни ??скэтэн саханы абыраан кэллэ?э. Син ол тэ?э тулаларыгар ?т?? сы?ыаннарынан, эйэ?эс-сайа?ас, ??р?нньэ? майгыларынан, кылгастык да алты?ан ааспыкка сырдык санааны са?ар, ки?и ки?итэ дэтэр дьо?ун-мааны дьон оло?у киэргэтэллэр. ?б?гэ айыы сиэрин-?гэ?ин и?эриммит, к?н? с?р?н?н утумнаабыт удьуор харалы би?иги кэммит биир би?ирэмнээх бэрэстэбиитэлинэн суруйааччы Сомо?ону ааттаатахха, бука, ?г?стэр с?б?лэ?иэхтэрэ.
Кини учууталын Далан алгы?ынан уус-уран айымньы умсул?аннаах чээл к??х хонуутугар киирбит кэмнэрин ?йд??н кэллим. Лоп курдук с??рбэ сыл анараа ?тт?гэр саха аа?ааччыларын ??рд?б?т кэрэхсэбиллээх тэрээ?ини кинигэ кы?ата, суруйааччылар, «Чолбон» сурунаал уонна бибилэтиэкэ ?лэ?иттэрэ кытты?ан о?орбуппут. Оччолорго, 90-с сылларга айар тыл а?алара буолбут норуот суруйааччылара утуу-субуу олохтон баран, айар дьо??о ???эттэн ?й?б?л м?лт??н, кинигэ бэчээттэниитэ а?ыйаан, литература сайдар хамсаа?ына а?ырымныы бы?ыытыйбыт кэмэ этэ. Дьэ ол буом со?ус бириэмэ?э, хо?оонньут кыргыттары сэргэ т??рт эдэр уонна саастарын ?гэнигэр сылдьар ли?кир эр дьон биир сылга кэпсээн, сэ?эн кинигэлэнэн айар эйгэ?э киирбиттэрэ аа?ааччыга со?уччу со?ус сонун т?гэнинэн буолбута. Павел Федоров-Сомо?о «Ол ы?ырар тырымнас уоттар», Константин Эверстов «Туман буолбут таптал», Уйбаан Ойуур «Буур?а» уонна Василий Бочкарев «?р??б?т уоспун ???лэн» кинигэлэрин бииргэ би?ирэмнээн киэ? кэпсэтии дьоро киэ?этэ дьону-сэргэни сэргэхсиппитэ. «Са?а суруйааччылар а?ыйахтар, аныгы сонун тиэмэлэргэ ?лэлээччилэр кэмчилэр дииллэр. Оннук буолбата?ын бу к?рс????б?т к?рд?р?р, – диэтэ бастакынан тылы ылбыт «Бичик» кылаабынай редактора. – Би?иги бу билси?иннэрэр ааптардарбыт балачча бэчээттэммит, литература?а ис с?рэхтэриттэн ба?аран, бэринэн туран ?лэлииллэр. Онон, кинилэр бастакы кинигэлэрин били?иннэрэр ордук ??р??лээх уонна бу ?лэлэрэ быйыл саха уус-уран литературата т?р?ттэммитэ 100 сылын туолар кэрэ-бэлиэ ?б?л??й?н к?рс? дьо?уннаах бэлэхтэринэн буолар». Маннык и?итиннэриини ха?ыакка биэрбит суруналыыс, суруйааччы С.Р. Данилов, салгыы П.Д. Аввакумов, Тумат, Харысхал, Г.В. Попов, В.А. Тарабукин, П.П. Флегонтов, о.д. а ?р? к?т???ллэн туран э?эрдэлээбиттэрин, айымньылары ырыппыттарын сурукка тиспит эбит. Дьэ ити курдук хас да ааптары бииргэ сомо?олоон би?ирэм кэпсэтии та?аарарга к???лээччинэн Байбал Сомо?о буолбута. Театр артыыстарын В.Апросимовы, К. Михайловы, ырыа?ыт Д. Тихоновы, Чурапчы Дири?иттэн бэйэтэ салайар айар т?мс??т?н кытыннаран тэрээ?ини киэргэппитэ. Бастакы кинигэтэ ордук ыччаты таарыйбыта бэчээккэ сэ?ээриилэр ааттарыттан да ?т? биллэр: эдэрдэр Матрена Борисова «Тырымнас уоттар» туохха ы?ыраллар?», Марфа Далбаева «Са?а суолу арыйар айымньылар», Жанна Леонтьева «Сомо?о сонун суолу тэлэр» диэн санаа ?ллэстибиттэрэ. Ону сэргэ Мария Сидорова, Иннокентий Окоемов, Данил Макеев, биллиилээх суруйааччылар Тумарча, Петр Аввакумов ааптар олох сытыы, м?кк??рдээх т?гэннэригэр толкуйдуурга ы?ырар суолталаахтарын бэлиэтээбиттэрэ. Онтон ыла Павел Петрович хонно?о а?ыллан тахсыылаахтык ?лэлиир. Айар дьарыгы к?хт??х уопсастыбаннай ?лэни кытта сатаан дь??рэлиир.
Кинини бодору?ан билсиэхпиттэн ?г?стэртэн уратыла?ар хаачыстыбатын ордук бэлиэтии-би?ирии к?р?б?н. Бар дьон, т?р?т сир ту?угар бэриниилээх, кы?аллыгас, эппит тылыгар туругас к?н? майгытын. Байбал бэйэтин ту?угар м?хс?бэккэ, наар атыттар тустарыгар кы?аллар-м??эллэр т?б?ктээх. Дойдутун ?лэ?ит, биллиилээх дьонун, суруйааччыларын ааттарын-суолларын ?рд?кт?к тутарга, ?йэтитиигэ сыратын биэрэн с??рэр-к?т?р, туруорсар-кэпсэти?эр идэлээх. Тус бэйэтинэн к???лээн, дьону т?мэн ?лэлээн ?т?? т?м?ктэри сити?эрин биир дойдулаахтара, чурапчылар, астынан кэпсээччилэр. Норуокка умнуллубат ?т??лээх саха саарыннарын, улуус киэн туттар туруу ?лэ?иттэрин, тэрилтэлэрин, били??и кэм бэлиэ дьонун бэчээккэ сырдатта, кэккэ кинигэлэри та?аартарда. Олортон а?ыйа?ы а?ыннахха, Даланы педагог бы?ыытынан киэ? эйгэ?э били?иннэрэр «Умнуллубат «Дьикти саас» о?олоро» (2008), «Учуутал дьоло – ??рэнээччилэрин сити?иилэригэр» (2012), Аан Дархан М.Е.Николаевка «Бар?а махтал Чурапчы дьонуттан!» (2014), Ил Дархан Е.А. Борисовка анаммыт «Боотур Уустан Ил Дархан» (2014) кинигэлэри саха дьоно би?ирэбилинэн к?рс?б?тэ. ?йэтитиигэ дьаны?ан дьарыктанан, кини – сэрии содулугар эстибит Мэлдьэхси нэ?илиэгин Чоччууда алаа?ыгар уот сэриигэ барбыттарга, Чурапчы к???р?лл??т?н сиэртибэлэригэр ?йд?б?ннь?к уонна саха бастакы норуодунай худуо?унньуга П.П. Романов т?р??б?тэ 100 сылыгар мэ?э комплекс о?о?уллуутун с?р?н тэрийээччи.
Тыа сиригэр Суруйааччы сойуу?ун ?лэтин, литератураны сырдатыыга, айар дьарыгы тар?атыыга к??скэ ?лэлиир. «Дири? уоттара» литературнай т?мс??н? уонча сыл устата салайан ?лэлэппитэ. Саха омук чиэ?ин, кырдьыгын к?м?скээ?и??э оло?ун тухары охсуспут талааннаах суруйааччы Иван Федосеев-Доосо аата кини т?р??б?т Хопто?отун орто оскуолатыгар, сэрии ту?унан бастакы «К?м?скэ уута» романы саха литературатыгар кэриэс кэбиспит буойун-суруйааччы, учуутал Алексей Бродников аатын Т?л?йг? «Аартык» норуот айымньытын дьиэтигэр кини бы?аччы к???лээ?ининэн уонна улахан сыратынан, дьулур?а дьулуурунан и?эриллэллэрэ сити?иллибитэ. Убай туттубут биир идэлээхтэрин Сэмэн Туматы, Тумарчаны, Роман (Сэмэн) Даниловы, Василий Петров-Айылы мэлдьи ?р? тутан, ?б?л??йдэрин тэрийиигэ салалта, бар дьон ?тт?ттэн харааннаа?ы??а, ?й?б?лгэ, сырдатыыга ?р сылларга ?лэлэ?эн кэллэ. ?р?сп??б?л?кэ, олохтоохтор интэриэстэрин к?м?скээн туруула?ыыга Саха уопсастыбаннай киин, Саха конгре?ын к?хт??х кыттааччытын бы?ыытынан уонунан сылларга ?лэтэ – бэйэтэ ту?унан киэ? кэпсээн. Ол и?ин а?аардас со?отох т?гэни ойо тутан ахтан а?арыым.
2012 сыллаахха Арассыыйа национальнай ?р?сп??б?л?кэлэрин салайааччыларын бэрисидьиэн диэн ааттаныыларын тохтотуу са?аламмыта. Онуоха саха судаарыстыбанна?ын суурайтарбат ту?угар к?нн?р? «ба?ылык» диэн тиэрмин оннугар «Ил Дархан» диэн омук ааспыт устуоруйатыттан силистээх анал ааты дьыала-куолу тылыгар, С? Т?р?т Сокуонугар киллэртэрэр инниттэн улахан хамсаа?ын тахсыбыта. Дь??ллэ?ии ?рд?к та?ым?а тахсыытыгар Ил Т?мэн парламентарийдара Зоя Корнилова, Елена Голомарева, Оксана Винокурова нэ?илиэнньэттэн, улуустан ?й?б?л наада диэн к?рд?сп?ттэрэ. Онуоха бу су?ал соругу толорорбутугар Сомо?о к?м?л?сп?тэ. Чурапчы биллэр-к?ст?р дьонун кытары с?бэлэ?эн-дь??ллэ?эн парламент спикерэ В.Н. Басыгысов аатыгар дьо?уннаах суругу киллэрбиттэрэ. Ол курдук, Дьаа?ыттан В.П.Стручков-Дуула?а Дьу?аал эмиэ ?й??р ис хо?оонноох суругу тэрийэн ыыппыта. Онон, билигин олоххо киирбит судаарыстыбаннас баарын бэлиэтиир дор?оонноох анал аат бигэргэниитигэр Павел Петровичтаах к?м?л?р?н бар?а махталынан ахтабын.
Сомо?о бэлиэ саа?ын илии тутуурдаах, ?тт?к харалаах к?р?стэ. Бу са?а кинигэтэ икки т???мэхтэн турар. «Саллаат уонна Таптал» диэн сэ?энэ саха уус-уран айымньытыгар ?сс? арылла илик тиэмэ?э анаммыт. Саха сирин олохтоохторо сэриигэ кыттыыларынан, аармыйа?а сулууспа?а бэргэн ытааччы, тулуурдаах, барыга бары сыста?ас, толоругас, бэйэтин кыанар саллаат бы?ыытынан бэйэлэрин к?рд?рб?ттэрэ биллэр. Байыаннай чаас хамандыырдара, офицердара саха буолла да кыра?ы харахтаах ытааччы, уру?уйдьут, ?ч?гэй буочардаах писарь, спортсмен диэн оло?урбут ?йд?б?ллээхтэр. Ол гынан баран, би?иэхэ саха сулууспалаа?ынын ойуулуур айымньы то?о эрэ суох этэ. Биир т?р??т?нэн аармыйа к?л?к ?р?ттэрин хайдах да?аны таарыйарга тиийиллэрэ эмиэ мэ?эйдиир буолуон с?п. «Дедовщина» м?к? к?ст??тэ а?а?астык киэ? билиигэ тахсыбыта ыраатта. 1989 сыллаахха режиссердар А.Малюков «Делай – раз!», А. Рогожкин «Караул» киинэлэрэ б?т?н Сойуус к?р??чч?лэрин долгуппуттара. Сонун айымньыга 70-с сс. ортолоругар саха уолаттара Чукотка?а сулууспалара ойууланар. Ааптар ты?аа?ыннаах т?гэннэри хото киллэрэн интэриэ?и к?б?тэргэ дьулуспат. Оччотоо?у ыччат ч?л м?сс??нэ, сэмэйэ, бэйэ-бэйэ?э харыстабыллаах, хардарыта к?м?л?с??эр сы?ыана, килбик таптала, олоххо дьулуура табан к?рд?р?ллэр. Эдэр ки?и к?рс?р олоххо бэйэ миэстэтин булунуу, идэни талыы, мунуу-тэнии, ардыгар быстах санаа?а ал?а?ы о?остон оло?у уустугурдуу, табыллыбатах таптал курдук т?гэннэрэ аа?ааччыны тардыахтара. Сулууспалыыр араас омук ыччатын, урут-хойут аармыйа?а ы?ырыллан ытык иэ?ин толорор салааттар бэйэ-бэйэлэрин икки ардыларыгар араас сы?ыана, эр дьон бигэ до?ордо?уута айымньыга к?ст?р. Муустаах муора кытылынаа?ы хахсаат, тыйыс айыл?а, чукчалар олохторун, дьарыктарын уратыта, киити, ?р?? э?эни бултаа?ын ойууланар т?гэннэрэ кэрэхсэтэллэр.
Иккис т???мэххэ ааптар айар, араас ?р?ттээх уопсастыбаннай ?лэтин ырытар, кэрэ?илиир суруйуулар киирбиттэр. Мэлдьи олох ????гэр «сырыттахха, кытыннахха сатанар» диэн бириинсиптээх, т?мс??гэ-сомо?оло?ууга угуйар дьулуурдаах дьонсэргэ би?ириир бэлиэ ки?итин уобара?ын ситэрэн биэрэллэр. Ааспыт сылга б?л????к, литератураны чинчийээччи Е.Г. Винокуров «П.П. Федоров-Сомо?о оло?о уонна айар ?лэтэ» дьо?уннаах монографияны та?аартарда.
Сомо?о диэн бо?омо ааттаах суруйааччыттан били??и олохпут уратытын, олох тыын боппуруостарын арыйар ?сс? сонун айымньылары аа?ааччы кэтэ?эр.
Валерий Луковцев-Дьурустаан,
Саха ?р?сп??б?л?кэтин култууратын ?т??лээх ?лэ?итэ
Саллаат уонна таптал
Сааскы маай быраа?ынньыктара чуга?аан уонна та?ырдьа халлаан сылыйан, айыл?а тупсан турар кэмэ.
Оскуола и?игэр ки?и суо?ун кэриэтэ. Эдэр уру?уй, черчение учуутала Эрчим Петрович Быгаанап уруоктара, ха?ан да буоларын курдук, саамай кэнники тураллар. Субуота к???э кырдьа?ас учууталлар уруоктарын араспысаанньа бы?ыытынан эрдэ ??рэтэн б?пп?ттэр. Арай быйыл университеты са?а б?тэрбит английскай тыл учуутала Светлана Васильевна эрэ баар эбит. Эрчим быйыл кы?ын оройуон киинигэр ??к??л?? уонна ийэтин аахха сылдьаары кыыстан элбэхтик к?рд?сп?тэ. Черчение уруогар сорудах биэрэн, «О?олору к?р??р, ?лэлэрин б?тэрдэхтэринэ, дьиэлэригэр ыытаар…» – диэн баран, уон алта биэрэстэлээх сиргэ кы?ы??ы бытар?ан тымныыга «дискотекалыы» сатыы ыстанара.
Эдэр учуутал б?тэ?ик бэ?ис, алтыс уруоктарын б?тэрэн баран, Маай быраа?ынньыктарын дьонун кытта к?рс??р? оройуон киинигэр барарга бы?аарынна. Дьиэлэнэн олорор дьонугар тиийэн малын-салын хомунан спортивнай суумка?а симээт, айан суолугар тахсан, массыына тутан Майалаата.
Ийэтэ аах олорор икки этээстээх мас уопсай дьиэлэрин та?ыгар тиийэн т?стэ. Хата, дьоно дьиэлэригэр бааллар эбит. Бырааттаах кыра балта тэлэбиисэр к?р? олороллор. Оттон ийэтэ барахсан ас астаан т?б?г?рэ сылдьаахтыыр, саа?ыран у?уохтуун кыччаан хаалбыт курдук буолбут.
Киэ?э а?аары олорон ийэтэ:
– Бу военкоматтар аармыйа?а барарга «повестка» а?алан биэрбиттэрэ… – диэн к??х дь???ннээх кыра кумаа?ыны Эрчим?э туттаран кэбистэ.
Эдэр уол ону хап-сабар сулбу тардан ылан к?рб?тэ: «Ыам ыйын 15 к?н?гэр олохтоох военкомакка, сарсыарда 10-н чааска кэлэ?ин» диэн булгуччулаах ы?ырыы сурук буолла. Эрчим кумаа?ытын эргим-ургум тутан к?р?тэлээтэ. «Хата, кырдьык аармыйа?а барар эбиппин. Оскуола?а сатаан учууталлыа суохпун», – дии санаата.
– Ийээ, кырдьык да, мин аармыйа?а барыы?ыбын. Оскуола учуутала мин идэм буолбатах эбит… – диэтэ.
– Эс, оттон быйыл ??рэх дьылыгар ?лэлээн бара??ын, аны к???н ??рэххин салгыы Хабаровскайдыахтаах эти? дии?
– Оннук этэ да, идэбин сыы?а талбыппын. Билигин оскуола?а уру?уй, ырыа, физкультура уруогун олох улаха??а уурбаттар. Ту?ата суох предмет курдук к?р?лл?р. Ол оннугар ахсаан, физика, нуучча тылын учууталлара ?р? тутуллаллар.
– Ама оннук буолла?ай, учуутал аата учуутал ини… – ийэтэ саарбахтаабыт курдук са?арда.
– Суох, оннук буолбатах… Хас чиэппэр т?м?г?н аайы, педсовекка эн ?рд?г?нэн к?т?лл?р. Ол кинилэр, учуутал о?олоро, хайаан да?аны «отличник», «хорошист» буолуохтаахтар ???.
– Оттон ол с?п буолбатах дуо?
– Ба?ар, с?п буолуо да?аны… Черчение уруогар биир да?аны черте?ы, дьиэтээ?и ?лэтин, саараама, о?орботох о?о?о «халлаантан» ылан т??рд?, биэ?и туруоруохтаах ???б?н.
– Оттон ону к??эйэн о?орторуоххун?
– Элэ-была тылым б?тэн, соро?ор бэйэм к?м?л???н о?орорум ?рд?нэн, ыал мааны кыргыттара а?а?астык: «Сатаабатыбыт», – диэн баран олороллор. Онтон ол о?олорго хантан ылан сыана туруорабын? Завуч: «Кыайан ??рэппэккин. Хайаан да?аны бу о?о?о ?ч?гэй сыананы туруордаххына табыллар. Оскуола ??рэ?ин быры?ыанын т??эрээри гына?ын дуо?» – диэн бэрт кытаанахтык дьа?айан кэби?эр. Онон б?тэр, хайыаххыный?
– Ээ, оччо?уна эн эмиэ то?о сыананы харыстааты?? Т??рд?, биэ?и туруоран и?иэххин… – ийэтэ кини этэрин улаха??а уурбат курдук, бэйэтин санаатын этэ олордо.
– Дьэ, ити баар, оччо?о то?о мин ??рэтэбин? О?олор син биир «Ырыа, уру?уй, физкультура уруоктарын таах солуута суох ??рэхтэр» дии саныыр буоллахтарына. Ону с?р?н предмеккэ ??рэтэр учууталлара эмиэ итинник сы?ыанна?ар буолбуттарын кэннэ, биллэн туран, бу уруоктары суолта?а уурбаттара с?п да курдук…
* * *
Сарсыныгар ?лэ чаа?ын са?аланыыта Эрчим оройуоннаа?ы военкомакка тиийдэ. Сэкирэтээр кыыска туох наада?а кэлбитин этээт, военком хо?угар ааста. Ааны то?суйан и?ирдьэ киирбитэ, а?ам саастаах капитан званиелаах саха ки?итэ остуол ?рд?гэр сытар элбэх кумаа?ыны ?р?-та?нары бэрийэ, сыымайдыы олорор эбит.
– Дорообо, товарищ капитан, призывник Быгаанап Эрчим Петрович диэммин. Повестка туттум, ол эрээри мин бэйэм тылланан туран аармыйа?а барарга бэлэммин биллэрэбин.
Капитан со?уйбут ки?и курдук, эдэр уолу ???эттэн аллара к?р?н ылла уонна ойон турда. Ол кэнниттэн чи?-чи?ник ?ктээн, Эрчим?э чуга?аан кэлэн:
– Дьэ, бу эр ки?и тыла! Маладьыас! Ийэ дойдутун иннигэр аармыйа?а сулууспалыыр – хас биирдии эдэр ки?и ытык иэ?э. Эн бэйэ? тылланан туран, Сэбиэскэй сэбилэниилээх к??стэргэ барарга санаа ылыммыты? олус ?ч?гэй! – диэн илиитин ыга тутта уонна Эрчим?э остуол аттыгар турар олоппо?у ыйда.
– Ба?аалыста, итиннэ олор. Бэйэ? туох ??рэхтээххин, ханна ?лэлиигин?
– Бэйэм Хабаровскайга пединститут икки курсун б?тэрбитим. Билигин тыа сиригэр орто оскуола?а уру?уй, черчение учууталынан ?лэлиибин.
– Эдэр ки?иэхэ бэрт идэлээх эбиккин, аармыйа?а бара??ын сити?иилээхтик сулууспалаа. Т??? кыалларынан ?ч?гэй чааска т?бэ?эн сулууспалыыры? курдук олохтоох военкомат аатыттан ходатайство о?оруохпут. Оскуола?ар тиийээт, аармыйа?а ы?ырыллан барабын диэн биллэр. Уонна ыам ыйын 15 к?н?гэр сулууспалыы барардыы о?остон кэлээр… – дии-дии, капитан ?сс? т?г?л Эрчим илиитин ыгыта тутта.
Эрчим военкоматтан санаата улаханнык к?т???ллэн тахсыбыта: «С?пк? бы?аарынным бы?ыылаах. Аармыйа?а син биир сулууспалыахтаахпын, «арыый эдэр эрдэхпинэ» сулууспалаан кэлэрим ордук буолсу. Уонна оскуола?а ?лэлиири олох испэр киллэрбэтим, эрдэсылла идэбин уларыттахпына табыллыы?ы. О?о эрдэхпиттэн наар худуо?унньук буолар ба?алаа?ым ээ. Пединститукка худграфка туттарсан киирэн бараммын, к?н? бы?а уру?уйдаталлар ини дии санаабытым ханна баарый? Техмат, сопромат, начертательнай геометрия, научнай коммунизм, история КПСС туохха наадалаах ??рэхтэрий? Кырдьыгынан эттэххэ, марксизм, ленинизм научнай ??рэхтэрин с??рбэччэлээх бэдиктэр хантан ылан ?йд??хп?т?й?.. Бэлэм конспегы уларса сылдьан хардары-таары таах мээнэ у?улуу, ис хо?оонун ?йд????н, ?йд?? да сатаа?ын т?р?к? суо?а кистэл буолбатах. Уру?уйга, ойуулуур дь???нн??р искусство?а анаан нэдиэлэ?э биир, икки чаас ??рэтэллэрэ. Художник идэтин ба?ылаан, дьи?нээх айар ?лэ?ит буолуом диэн ба?а санаалаа?ым ханна баарый?..».
Эрчим итинник иирбэ-таарба санаалаах орто оскуоланы б?тэрэн баран бииргэ ?лэлээбит худуо?унньук уолаттарын мастарыскыайдарыгар тиийдэ. Оройуоннаа?ы культура дьиэтин биир т?гэх кэ?эс со?ус хоско тиийэн киирбитэ, Никандрдаах Виталий бэ?э?ээ??и к??стээх а?ылык кэнниттэн сирэй-харах м?лт??н, арбы-сарбы буолан олороохтууллар эбит. Кинини к?р??т:
– Оок, бырааппыт Эрчим уолан барахсан, хата бэйэтинэн тиийэн кэллэ. Дьэ бу убайдары? ?л?тт?р?н арыычча олоробут, т?б? ыалдьан айар ?лэ иэйиитэ кыайан киирбэт. Уон биир чаа?ы кэтэ?эбит. Хайа, учуутал ки?и, харчы? хачыгырас буолуо? Убайдаргын абыраа… – диэн ?р? к?т? т?ст?лэр.
Эрчим кинилэри кытары бииргэ ?лэлээбит буолан, билигин хайдах арыгыга ?л?тт?р?н иэдэйэн сылдьалларын билэр б???т?. Уон биир кэнниттэн «?ч?гэй» ма?а?ыын а?ылынна?ына, кыратык «тэп» гыннараат, убайдара чахчы айар куттара а?ыллааччы. Хайа да бэйэлээх ?лэни начаас икки ардыгар судур?аччы тардан уру?уйдаан кэби?эллэрин элбэхтэ к?рб?тэ. Чахчы айыл?а биэрбит талаанын ситэ ту?аммакка сырыттахтара, «абаа?ы» а?ыгар ыллартаран.
– Убайда-ар, бырааккыт аармыйа?а баран эрэр. Аны а?ыйах хонугунан уолгут Сэбиэскэй Аармыйа саллаата буолан, со?уруу хайа эрэ киин куоракка строевойунан хааман чиккэ?нэтэ сылдьар буолуо?а.
– Оо, дьэ хата бу ?ч?гэй сонун эбит! Эрчим, оттон к???н ??рэххин салгыы барыахтаах эти? дии?
– ??рэх ханна да куотуо суо?а, аармыйа да?аны кэнниттэн кэлэн салгыы ??рэниэххэ с?п. Ол эрээри бэйэм то?о эрэ учуутал ?лэтин с?б?лээбэтим, ба?ар, идэбин уларыттахпына да к???л?м.
– Бырааппыт булан сылдьыа?. Оттон со?уруунан, хотунан сырыы б???т?н сылдьыбыт ыччат буолла?ы? дии. Нууччалары кытта уопсай тылы ба?ас булары? буолуо.
– Би?иги ки?ибит ?л?н-охтон биэриэ суо?а, оттон о?о эрдэ?иттэн манна уулусса оскуолатын барбыт ки?и иннин к?р?н???э. Хата уолбут аармыйа?а барар проводина?ын убайдаргыттан са?алаа… Би?иги кырдьа?ас саллааттар буоллахпыт дии… Молодой, черпак, дембель диэн кэрдии?и барытын боруобалаан ааспыт дьон! – Виталий эдэр уолу кыратык дэбдэтэн биэрдэ.
– Убайдарбар а?алан б???т? буолла?а, бэйэм испэппин бэркэ билэ?ит. Сотору ма?а?ыын а?ылынна?ына, кэ?иилээх кэлэ сылдьыа?ым. Биир сыл бэркэ тапсан ?лэлээбиппит, убайдарбыттан элбэххэ ??рэммитим. Ону умнубаппын… – диэн этээт, Эрчим тахсан барда.
* * *
Маай быраа?ынньыктарын кэнниттэн Эрчим дириэктэрин к?р?стэ.
– Эрчим Петрович, истэн-билэн олоробут, – Владимир Александрович, уол биэрбит повесткатын к?р?-к?р?, кэпсэтэ олордо. Ол кэнниттэн профком бэрэссэдээтэлин Назаровы ы?ыртарда.
Сотору буолаат, интэринээт сэбиэдиссэйэ, а?ам саастаах кырдьа?ас учуутал Василий Николаевич кэбиниэккэ киирбитигэр дириэктэр остуол аттыгар турар олоппос диэки ыйда.
– Чэ, Эрчим Петрович, би?иги профком бэрэссэдээтэлэ Василий Николаевичтыын с?бэлэ?эн бараммыт, военкомакка к?рд???? сурук т??эрэн, эйиэхэ отсрочка ылыахпытын ба?арабыт.
– Эдэр ки?и Эрчим Петрович, би?иги оскуола ??рэнээччилэрэ урукку ?тт?гэр оройуо??а да, зональнай черчение олимпиадатыгар маннык сити?иилээхтик кытта илик этибит. Онон эйигиттэн «Быйылгы ??рэх дьылыгар о?олору кытыннаран сити?иилэммити? и?ин салгыы би?иэхэ ?лэлиэ? этэ дуо?» – диэн к?рд????лээхпит. Оччотугар оскуола уонна профсоюз аатыттан сурук суруйан, аармыйа?а бараргыттан тохтотуо этибит, – диэн Василий Николаевич к?рд???р, бы?аарар икки ардынан ба?а санаатын эттэ.
– Владимир Александрович, Василий Николаевич, ?т?? санаа?ыт и?ин махтал. Хас биирдии эдэр ки?и ытык иэ?ин толорон, аармыйа?а сулууспалыахтаах. Мин а?ыйах хонугунан хайыы-?йэ?э с??рбэ ?с сааспын туолабын. Аны мантан ордук саа?ыран баран бардахпына, с?рэ да бэрт буолсу.
– Оттон ?лэ?э киирэргэр, районо сэбиэдиссэйигэр биир сыл ?лэлээн бараммын, характеристика ылан, ??рэхпин салгыы барабын диэбит эти? дии. Би?иги онно с?пт??х характеристиканы суруйан биэриэхпит. Эдэр ки?и салгыы кэтэхтэн да ??рэниэххин с?п, – диэн дириэктэр ылыннарыылаахтык с?бэлии олордо.
– Уопсайынан, учуутал ?лэтин с?рдээ?ин ыарыр?аттым, идэбин уларыттахпына да с?п буолсу дии санаатым. Итэ?элгит и?ин улахан махтал! Ол эрээри аармыйа?а барардыы биир бигэ санааны ылынан сылдьабын…
– С?п, оччотугар эдэр ки?и ба?а санаатын би?иги хааччахтыыр кыахпыт суох. О?олор сыллаа?ы т?м?ктэрин бу к?ннэргэ та?аартаа уонна Сэбиэскэй Аармыйа кэккэтигэр бара??ын, ытык иэскин чиэстээхтик толор диэн би?иги алгыыбыт! Бары ?ч?гэйи кытта, бастаан суол тэлэн ?лэлээбит оскуола?ын ха?ан да?аны умнума! – диэн иккиэн эдэр уолу кытта илии туту?ан ара?ыстылар.
Оскуола к?р?д??р?н устун хааман и?эн, байаан тыа?ыырын истэн, Эрчим кылаа?ы ???с гыммыта, до?оро Еремей Гоголев со?ото?ун ырыа ??рэтэ олорор эбит.
– Быраат, убайы? аармыйа?а баран эрэр. Э?эрдэлээ!!! – дии-дии, Эрчим кылаас и?игэр к?т?н т?стэ.
– Оо, убайым Эрчим уол о?ото! Аны синиэл кэтэргэ бы?аарынны? дуо? Хайа оттон проводинабыт э?ин? – диэн, Еремей утары кэлэн куу?ан ылла.
– Ону этээри киирдим. Уон бэ?искэ барабын, Кыайыы к?н?гэр Майа?а киирээр. Аармыйа?а барарым чуга?ыгар одноклассниктарбын уонна до?отторбун ы?ыран, проводина о?ороору сылдьабын. Быраат онно баар буоллаххына табыллар… – хаадьыла?ан тустан хадьыктастылар.
Уолаттар бэйэ-бэйэлэрин оскуола са?аттан ?ч?гэйдик билсэллэр. Эрчим онус кылааска ??рэнэр эрдэ?инэ, Еремей ахсыска этэ. Дьикти кэрэ куоластаах о?о, оччолортон индийскэй ырыаны ыллаан дьон кутун туппута. Аны ол кэнниттэн Хабаровскайга пединститукка ??рэнэ сырытта?ына, Еремей Биробиджа??а культура училищетыгар ??рэммитэ. Быйыл Тыыллыма орто оскуолатыгар бииргэ учууталлаатылар. Онон иккиэн иннэлээх сап курдук батысы?а сылдьар исти? до?ордуулар.
* * *
Эрчим бары наадатын барытын бы?аартаран, о?олор сыллаа?ы т?м?ктэрин та?ааран отчуоттаабыта. Аармыйалыан а?ыйах хонук иннинэ сынньанардыы о?остон Майа?а киирбитэ. К?н-дьыл барара т?ргэнэ с?рдээх, Зояттан сурук кэтэ?э сатаабыта да суо?а. Переговорнайтан Ленинградка, кыыс ??рэнэ сылдьар сиригэр, эрийэн кэпсэтиэн ба?ара-ба?ара туттуммута. Зоя быйыл кинини ??рэ?ин салгыы барыахтаах диэн бигэтик эрэнэ саныы сылдьара. Оттон кини буолла?ына ?й?-санаата олох тосту уларыйан сылдьар.
Б?г?н кылаа?ын уолаттарын к?рс?н: «А?ыйах хонугунан аармыйа?а барабын, сарсын киэ?э рестора??а к?рс?????», – диэн бириэмэ болдьообута. Майа остолобуойа киэ?этин «ресторан» бы?ыытынан ?лэлиирэ. Онно до?отторун кытта к?рс?б?ттэрэ, бииргэ ?лэлээбит худуо?унньук уолаттара Никандр, Виталий уонна Еремей эмиэ бааллара. Уонна Наахараттан киирэ сылдьар до?ордоро, биллиилээх ырыа?ыт, музыкант Сергей Попов кэлбит этэ.
Уолаттар бары баян до?о?уолунан ыллаан-туойан Эрчими аармыйа?а икки сыл устата этэ??э сулууспалыырыгар уонна до?отторун ха?ан да умнубатын ту?угар ?т?? санааларын, алгыстарын эппиттэрэ. ??рэн-к?т?н, а?аан б?тэн баран, ??нэр-сайдар кэскиллээх Майа киэ? уулуссаларынан баян до?у?уолугар уйдаран, ырыа аргыстаах к??лэйдээбиттэрэ.
С?р??н тыал кэлэрэ
Ол киэ? алаастан,
Самыырдаан аа?ара
Быстах былыттан.
Майа сайына
Кэрэ киэ?этэ,
Бу миэхэ, эйиэхэ
К?нд? буолара.
Умнубат буоларбыт
Би?и Майаны,
Умнубат этибит
Арыы тыабытын,
