– Бэйэм горнай инженер, геофизик идэлээхпин. Коми АССР-га, Ухта куоракка индустриальнай институкка ??рэммитим. Бы?аччы эттэххэ, геологпын, Кы?ыл Сыырга ньиэп, гаас разведкатыгар каротажнай ?лэлэргэ сылдьыбытым. Майа?а, Хара?а олорбутум. Онно билигин ийэлээх быраатым бааллар. Бэйэм эмиэ оскуоланы Майа?а б?тэрбитим. Ананий Павлов диэммин. Аармыйа?а олох да?аны барар санаата суох сылдьарым. Ону военкоматтар ы?ыран ылан: «С??рбэ алта?ын туолбуккун, онон быйыл хайаан да?аны булгуччу аармыйа?а бара?ын», – диэн мас-таас курдук этэн, бу сулууспалыы баран и?эбин. Биирдэ санаатахха, с??рбэ сэттэ?ин туоллу? да, ба?ар-ба?арыма, ылбаттар эбит.
– Мин эмиэ сааспын батта?ыннара, бэйэм тылланан аармыйа?а баран и?эбин. А?ыйах хонугунан с??рбэ ?с сааспын туолабын, онтон саа?ыран бараммын уон а?ыстаах о?олору кытта сулууспалыах диэтэххэ ыарахан буолуо ээ. Эн, ?рд?к ??рэхтээх ки?и, биир сыл сулууспалыыры? диэн олох да биллибэккэ аа?ар буолла?а дии саныыбын, – Эрчим хайдах эрэ ордугур?аабыттыы са?арда.
– Ким билэр… Ханнык чааска т?бэ?эргиттэн буолуо? Сорох чаастарга, «дедовщина» баар сиригэр, уустук со?ус буолара буолуо ээ…
– Дьэ, кырдьык хайдах чааска т?бэ?эн, ханна тиийэбит, т?гэнэбит? Ити миигин илдьэ баран и?эр капитан: «Дальневосточный военный округ», – диир дии. Оччотугар Хабаровскай, Приморье эргин буолуон с?п. Мин аармыйа?а эрдэ барбатах биричиинэм – орто оскуола кэнниттэн биир сыл ?лэлээн бараммын, Хабаровскай куоракка пединститукка, худграфка туттарсан киирбитим, иккис курсу б?тэрээри сылдьаммын, биир т?гэ??э сыы?а-халты туттан сэмэлэммитим. «Дойдугар бара??ын учууталлаа уонна биир сылынан ?ч?гэй характеристикалаах кэллэххинэ, салгыы ??рэниэ?и?», – диэбиттэрин и?ин, ааспыт сылга дэриэбинэ?э тахсан учууталлаабытым. Ол гынан баран, идэбин с?б?лээбэккэ, бу аармыйалаан эрэбин.
– Эс, ол то?о? Учуутал ?лэтэ ?ч?гэй буолбатах дуо? Уруоккун биэрди? да, холкутук сылдьар буолла?ы? дии…
– Чэ, билбэтим. Ба?ар, кырдьык сыыстарбытым буолуо, билигин да?аны эдэрбин. Эбэтэр аармыйа кэнниттэн кэлэн бараммын ??рэхпин сал?ыа?ым, ба?ар, олох да?аны атын ??рэххэ туттарсан идэбин уларытыахпын с?п дии саныыбын, – Эрчим соччо улаханнык баардыылаабакка, холкутук эппиэттээтэ.
Кинилэр итинтэн ыла биир дойдулаах дьон бы?ыытынан наар бииргэ сырыттылар.
Киэ?ээ а?ылык кэнниттэн кинилэри арыаллаан илдьэ баран и?эр сержаннар Гаркуша уонна Свинолупов барыларын та?ааран плацка стройдаттылар. Ол кэнниттэн капитан Прозоров строй иннигэр тахсан туран:
– Б?г?н э?иги сулууспалыыр чааскытыгар к?т???т, айан кэмигэр бэрээдэги кытаанахтык туту?а?ыт. ?рд?к? дуо?унастаах байыаннайдар – сержаннар, прапорщиктар, эписиэрдэр хамаандаларын халба?наабакка толоро?ут! – диэн, кытаанахтык сэрэттэ. – Билигин сержаннар испии?эгинэн к?р?н ы?ырдахтарына, ы?ырыллыбыт дьон ити тэйиччи турар автобустарга киирэн олоро?ут, – диэтэ уонна уонча автобус турар сирин диэки ыйан к?рд?рд?.
Дьэ ити кэнниттэн сержаннар биир-биир ааттаталыы-ааттаталыы, уолаттары аэропорка киллэриэхтээх автобустарга олордон истилэр. Айаннаары стройдаан турар уолаттары кытта чугастаа?ы дьиэлэргэ олорор, атын сиргэ барыахтаах уолаттар ?йд??б?кк? кэлэн, булку?ан хаалан, улахан бутууру та?аара сырыттылар.
Саатахха, Ивановтар, Петровтар, Сидоровтар элбэхтэрэ да с?рдээх. Ол была?ын тухары ким да?аны Эрчим араспаанньатын ааттаабата. Уол са?ата суох капитан диэки к?р?р, ону биирдэстэрэ илиитинэн «са?арыма» диэн к?рд?р?н истэ. Эрчим ы?ырыынан баран и?эр ки?и бы?ыытынан астынан, са?ата суох турда. Син барыларын испии?эгинэн, балачча булкуллан да баран буоллар, саамылаан автобуска олортулар. Онтон капитан Прозоров уолга чуга?аан кэлэн: «Быганов, быстро в автобус…» – диэн хамаандалыырын кытта, Эрчим спортивнай суумкатын с?гээт, хап-сабар автобус и?игэр дьылыс гынан хаалла. «Испии?эккэ мин то?о суохпунуй? Арай Чита?а барар уолаттар истэригэр мин суохпун к?р?н, айдааны тартыннар?» – диэн санаа кинини ??йэ-хаайа тутта. Ол быы?ыгар капитан кини дьыалата баар паапкатын тута сылдьарын санаан, арыый уоскуйда.
Аэропорт и?игэр киллэрэн, барыларын стройдатан баран, испии?эгинэн хаттаан бэрэбиэркэлээтилэр. Бу сырыыга Эрчим аатын эмиэ ааттаатылар. Уол дьэ арыый да?аны уоскуйан, холкутук сананна, ?сс? ити иннинэ Ананийга: «Мин испии?эккэ суохпун ээ… То?о эрэ миигин ааттабаттар…» – диэбитигэр, «Ол аата, капитан бэйэтэ худуо?унньукка наадыйан, эйиигин илдьэ баран истэ?э», – диэн табаары?ын уоскутта.
Сотору барыларын самолекка киллэрэн олордуталаатылар. Призывниктар иннилэригэр туох к??тэрин уонна ханна баран и?эллэрин билбэт буолан, холкулар. Икки чаастан ордук салгы??а к?т?н баран, самолет сыыйа намтаан аллара т??эн истэ. Онтон к?т?р бала?а?а к?л???элэринэн таарыйан, ?р?-та?нары тилигирээн баран, сотору буолаат тохтоото. Чочумча тохтуу т??ээт, уолаттары тахсар аа??а ы?ырдылар. Эдэр дьон трапка ?ктэнээт, сонур?аан тулаларын к?р?нн?лэр: арай ыраах хайалар к???р?мт?йэн к?ст?лл?р. Тэйиччи «Магадан» диэн суруктаах аэропорт дьиэтэ дьэндэйэн к?ст?р.
И?ирдьэ киирбиттэрин кэннэ, сержант уолаттар, к?лсэ-к?лсэ:
– «Соски», вы летите на бухту Провидения… Идите, смотрите на карте… – диэтилэр.
Эрчим и?игэр: «Туох ааттаах ?ч?гэй, дьикти ааттаах сирэй?» – диэн дьиибэргиир санаа ?й?гэр элэс курдук охсуллан ааста.
Уолаттар аэропорт аллараа этээ?игэр баар картаны к?р?н: «Чукотка…Чукотка эбит… Оо, туундара?а… Заполярье?а сулууспалыыр буолбуппут…» – сорох хомойбут, атыттар с?хп?т са?алара и?илиннэ. Эрчим били «Хабаровскай эбэтэр Приморье» диэбит ыра санаата к?дэ??э к?тт?. Бэйэтэ муустаах уунан саба ыстарбыт курдук буолла…
Ити к?н Анаадыр аэропорда сабыылаах диэн, самолет салгыы к?пп?т буолла.
* * *
Киэ?элик аармыйа?а баран и?ээччилэргэ холуочук туруктаахтар кыралаан к?ст?тэлээн бардылар. Аэропорт комендатуратыттан ы?ырбыттар бы?ыылаах, биир мичман икки моряк арыалдьыттардаах патруль тиийэн кэллэ. Дьокуускайтан айаннаан и?эр призывник уолаттары барыларын аэропорт и?игэр стройдаттылар. Эрчимнээх Ананий арыгылаа?ын биричиинэтин билбэтэллэр да, са?ата суох барыларын кытта бииргэ стройга турдулар. Кинилэри арыаллаан и?эр капитан Прозоров уонна сержаннар, стройу кэрийэ сылдьан ким холуочугун бы?аардылар. Уонна тэйиччи илдьэн туспа б?л?хт??н туруордулар.
Арай ол кэм?э строй иннинэн ?р?ксээгин санныгар иилинэ сылдьар, биир у?ун хара бэкир уол, ха?ас илиитинэн чиэс биэрэн баран, строевой хаамыынан кытаанахтык ти?илэ?инэн либиргэччи ?ктээн, туалет баар сирин диэки аа?а турда. Моряктар уонна мичман со?уйан, к?р?н эрэ хааллылар. Сотору буолаат били уол т?тт?р? тиийэн кэллэ уонна са?ардыы ха?ас илиитинэн чиэс биэрэн, эмиэ строевойунан хааман эрдэ?инэ, бу сырыыга патрулга сылдьар моряк уолаттар, мичман хамаандатынан кинини тараччы тутан ыллылар. Ол кэнниттэн атын арыгы испит уолаттар б?л?хт?р?гэр илдьэн холбуу уган кэбистилэр. Капитан Прозоров улаханнык кыы?ыран:
– Я заранее предупредил! Кто не соблюдает дисциплину, того будем наказывать… – диэн суо?ур?анна.
Салгыы у?уннук-киэ?ник ?йд?т?р бэсиэдэ ыытта.
Ол кэнниттэн строй иннинэн хааман чиккэ?элээбит уолу патруллар гаупвахта?а илдьэ бардылар. Атын бэрээдэги кэспит уолаттартан мичман «Мантан салгыы арыгылаабатыннар» диэн, харчыларын туура тутан ылла.
Патруль барбытын кэннэ, уолаттар ортолоругар араас кэпсэтии буолла:
– Ити строй иннинэн ааспыт уол хайа оройуонтан сылдьар ???н?й?
– Томпоттон сылдьар дииллэр, Былаа?ап диэн ???… Му? саатар, туалекка сылдьан баран, патруллар барбыттарын кэннэ кэлиэ?ин… Дьэ, артыыс дии…
– Ээ, оттон а?аан чэпчээбит ки?иэхэ, этэргэ дылы, «море по колено» буолла?а ээ…
– Ити кини хантан кэлэн хаалла? Би?и хамаандабытыгар суохха дылы этэ…
– Оннук, би?иэхэ суо?а… Хайдах эрэ атын сиртэн, ойо?остон кэлбит буолан строй иннинэн ааста ини. Би?иэнэ эбитэ буоллар, хайдах патруллары к?р?н туран стройтан тахсыа?ай?
– Дьи?эр, оннук б??? буолла?а дии… То?о эрэ ки?и билбэт ки?итэ элбэх. Араа?а, би?иги кэннибититтэн к?т?н кэлбит самолеттан сахалар т?сп?ттэрэ бы?ыылаах…
– Сарсын Анаадырбытыгар к?т?б?т дуу, суох дуу? Онно к?р??хп?т.
Ити кэнниттэн туох да араллаан буолбакка, ким ханна миэстэ баарынан утуйуу буолла. Хата Ананийдаах Эрчим айан дьоно олорбот ыскамыайкаларын муннукка булан, иккиэн т?б?л??? бэрт ?ч?гэйдик утуйан турдулар. Сарсыарда та?ырдьа тахсыбыттара, сииктээх ба?айы салгын саба биэрдэ, чугас муора тыына баара биллэр курдук эбит. Тула барыта сопкалар. Аэропортан чугас баар эниэ?э кыра ба?айы иинэ?эс тииттэр ??нэн тураллар. Тэйиччи сопка тэллэ?эр таас тутууларынан дьэндэйэн, Магадан куорат килэйэн-халайан к?ст?р. Муора туманынан б?р?ллэн турар. Туманы ?рд?нэн та?а?ас с??к??р кырааннар баара?ай кыыллар курдук, дь?нд???н к?ст?лл?р. Манна улахан муора пуорда баарын туо?улуур курдуктар. Ыраах борохуот ха?ыыта и?иллэр.
Эбиэт са?ана барыларын стройдатан баран:
– Сотору Анаадырга самолет к?т?р, онно-манна мээнэ ы?ыллан хаалбакка бэлэм сылдьы?, – диэн сэрэттилэр.
Эрчим Ананийдыын буфекка а?аатылар: «Мантан салгыы ханна тиийэн а?ыырбыт, хонорбут биллибэт», – диэн уолаттар сэрэхэчийэ санаатылар.
Балачча кэтэспиттэрин кэннэ, сорохторун сабысса?а ЯК-40 самолекка киллэрэн олортулар. Самолет к?т?р бала?а устун т?ргэн ?л?гэрдик с??рэн куугунатаат, ?нд?л халлаа??а к?т?н ку?ууран тахсан, тус хоту диэки айанын тутта. ?рд?г? ылара т?ргэнэ с?рдээх эбит. Кэлин истибиттэрэ, бу са?а реактивнай самолету Хоту сиргэ бастакы боруобалаа?ын к?т??т?н ыыта сылдьаллар эбит этэ.
Иллюминаторынан аллара к?рд?хх?, хаар ма?ан былыттар хас эмэ хаттыгас буолан ?р???л?н?н к?ст?лл?р. Т???н?н хоту диэки тэйэн истэхтэрин аайы, муус кыа?аан то? хаарынан б?р?лл?б?т таас хайалар т?б?л?р? ?р? чочумаастанан килбэ?эн тураллара ки?ини с?хт?р?р. Эргиччи хара?ы? дала ыларын тухары, муус-хаар дойдута ыраахха диэри нэлэ?ийэн к?ст?р. Ханан да?аны к??х ??нээйи, мас-от суох. К?л?м?рдэс уунан кылбайа сытар к??ллэр, ?рэхтэр к?ст?бэттэр. Син балачча икки чаас курдук к?пп?ттэрин кэннэ, эмискэ самолет умса хоруйан, аллара диэки намтаан барда. Иннилэригэр аэропорт таас бала?ата к???ннэ, самолет дугус гынаат, к?т?р бала?а?а т??эн с??рэн дьиги?ийдэ. Реактивнай мотуор тыа?а тохтообутугар, барыларын самолет кэннигэр баар тахсар аа??а ы?ырдылар. Призывниктар та?ырдьа тахсан тыраап устун т??эн и?эн, тулаларын эргиччи к?р?-к?р?, улаханнык со?уйдулар. Самаан сайын кэлэн эрэр сылаас Сахаларын сирдэриттэн а?ыйах хонуктаа?ыта арахсыбыт дьон халы? хаарынан б?р?лл?б?т, тымныы сытыы тыалынан сирилэччи ?рэ турар дойдуга эмискэччи баар буолан хааллылар! Чараас сайы??ылыы та?астаах уолаттар, эмискэ тымныы сиргэ кэлэн с???? б???н? с?хт?лэр. Тымныы тыалтан кумуччу туттан, тэйиччи «Аэропорт Анадырь» диэн суруктаах кыра мас дьиэ диэки харбыаластылар.
У?уор лиман н???? а?ыйах таас дьиэлэрдээх, ?ксэ мас тутуулардаах Анаадыр куорат тумарык быы?ынан намтаан к?ст?р. Тула сопкалар хаарынан б?р?ллэн бору?ан тураллар. Ки?и кутун-с?р?н баттыыр намы?ах хара былыттар усталлар, ???эттэн инчэ?эй хаар тохтоон ыла-ыла т??эр. Аэропорка киирбиттэрэ, а?ыйах айан ки?итэ баар эбит. Онно аармыйа?а баран и?ээччилэр то?о сууллан киирэн, кыра мас дьиэ со?отохто туола т?стэ. К?т??р? сылдьар дьон кинилэри муодар?аабыттыы к?рд?лэр-и?иттилэр. Саха уолаттара чараас та?а?ынан, ?г?стэрэ бинсээгинэн, сайы??ы куурканан сылдьаллар. Сорох уолаттар «Маякка» баттахтарын киччэччи, тара?ай гына кырыйтаран, онтукаларын к?рд?р?мээри ха?ыатынан о?остубут кумаа?ы бэргэ?элээхтэр.
– Вы, ребята, из Средней Азии?.. Казахи или киргизы? – и?ирдьэ баар дьон, тас к?р??нэрин к?р?н, мунааран ыйыталаспыттара.
– Нет, из Якутии… – диэн хардарбыттарыгар, со?уйбут дьон:
– Что, у вас там в Якутии разве не холодно, как у нас?..
– Нет, у нас там уже лето… Все вокруг цветет, плюс 25–28 градусов тепла… – диэн уолаттар эппиэттээбиттэригэр, хайдах эрэ итэ?эйбэтэхтии тутуннулар.
А?ыйах бириэмэнэн ?сс? Ил-18 самолет Магадантан кэлэн т?стэ. Ол самолетунан хаалбыт уолаттар к?т?н кэлбиттэр. Бу кэлбит уолаттары кытта били патруллар гаупвахта?а илдьибит, Томпо уола Былаа?ап эмиэ баар эбит.
Аармыйа?а баран и?ээччилэри барыларын аэропорт иннигэр та?ааран стройдаппыттара.
– Мантан салгыы Провидение буухта?а Ил-14 самолетунан к?т??хх?т. Б?г?н т??? кыалларынан хас да?аны рейси о?оруохпут, хаалбыт уолаттар сержант Гаркушаны уонна Свинолуповы кытта манна аэропорка хонуоххут. Ол аэропорт дьиэтин утары, уулусса н???? ?тт?гэр остолобуой баар. Онно уочаратынан бара??ыт, бэрээдэктээхтик а?аан кэли? уонна сержаннар этиилэрин халба?наабакка истэ?ит. Ким бэрээдэги кэспит ки?ини, миэстэтигэр тиийдэххитинэ, кытаанахтык кэпсэтиэхпит, – диэн капитан Прозоров стройга турар уолаттары к??скэ сэрэттэ.
Бары тар?аспыттарын кэннэ, сержант Гаркуша сорох уолаттары баты?ыннаран остолобуойга илдьэ барда. Ананийдаах Эрчим иккиэн, тулалыыр айыл?аны сэ?ээрэн к?р?-к?р?, аргыый а?ай хаамса сырыттылар. Тымныы ба?айы тыал сирилэччи ?рэр, хаар кыыдамныыр – хайдах эрэ хобдох боро? хартыына. Эрчим дойдутун санаан, хайдах эрэ курус санаа?а ылларда. «Онно Сахабыт сиригэр, самаан сайын кэлээри билигин к?п-к????нэн чэлгийэн турда?а. Сы?ыыга-хонууга араас дьэрэкээн тэтэркэй сибэккилэринэн киэргэнэн, к??рэгэй чыычаах дьырылас тойугунан туолан. Куула тыа?а кэ?э этэн чоргуйарын истэр ?ч?гэй да?аны этэ. Алааска, сы?ыыга, хонууга атыыр о?устар айаатыыллар, т?птэ к??х буруота унаарар. Сахабыт сирэ барахсан…»
– Дьэ, кырдьык курус к?ст??. От-мас суох дойдута эбит, ха?ан бу сайыннара кэлэн сылыйар буолла?ай? – Ананий эмиэ бу хобдох к?ст??н? к?р?н, санаар?аабыттыы са?арда.
Син балачча буолан баран Ил-14 самолет кэлэн т?стэ. Бастакы б?л?х уолаттары капитан Прозоров бэйэтэ салайан, Провидение буухтатыгар илдьэ барда. Кы?ыл кутурук Ил-14 у?ун ба?айы бала?а устун тирилээн-тарылаан с??рэн ??д?р??нээт, к?т?н тахсан сопкалар быыстарынан к?т? турда.
Эрчимнээх Ананий остолобуойга а?ыы бардылар. Арай утары эргэ саллаат бэргэ?элээх, чараас ырбаахылаах сэргэх сирэйдээх-харахтаах уол с??рэн тэлэкэчийэн и?эр эбит.
– Хайа до?оор, бу то?моккун дуо? – диэн Эрчимнээх со?уйан ыйыппыттарыгар, уоллара олох да ??рэн-к?т?н туран:
– Кожанай кууркабын биир гражданскай нуучча ки?итигэр с??рбэ солкуобайга атыылаатым. Ки?им: «Байыаннай чааска тиийдэххинэ, «дедтар» син биир былдьаан ылыахтара, хата миэхэ с??рбэ солкуобайга атыылаа», – диэтэ. Мин у?уну-киэ?и толкуйдуу барбакка, с??рбэ солкуобай диэн улахан харчы дии санаан ??р??нэн атыылаан кэбистим. Саатахха, бэ?э?ээ Магада??а, уолаттары кытта буфекка ыстакаанынан кы?ыл арыгы атыылыылларын ылан и?эммит, патруллар харчыбытын туура тутан ылбыттара. Ол и?ин аччыктааммын ыксаан, ити кууркабын атыылаатым. Итиэннэ остолобуойга баран а?аан абыранным…
– Оттон бэйэ? ким диэ??иний? Хантан сылдьа?ын?
– Горнай Соло?онуттан сылдьабын, Олег диэммин… Семенов…
– Оттон, бу саллаат бэргэ?этин хантан ыллы?? – Эрчимнээх сытыы-хотуу биир дойдулаахтарын с???н, к?лсэ-к?лсэ, ыйыттылар.
– Ээ, биир чукча уолун кытта ха?ыатынан о?орбут кумаа?ы бэргэ?эбэр атастастым… – уоллара эмиэ к?лэ-к?лэ, тымныы тыалтан к?м?скэнэн ыгдаччы туттан баран, аэропорт диэки с??рэ турда.
Кэнники рейстэн хаалбыт уолаттар, аны Провидение буухта?а самолет к?пп?кк?, арыаллаан и?эр сержаннары кытта хоно хаалар буоллулар. Эрчимнээх иккиэн утуйар сири булан, утуйардыы о?о?уннулар. Олорон эрэ айан дьонун к?р?-истэ олордулар. Эрчим бэркэ сэ?ээрэн уонна дьиибэргээн, олохтоох омуктар та?астарын к?рд?-и?иттэ. Чукчалар саастаах, кырдьа?ас ?тт?лэрэ таба тириититтэн тигиллибит кухлянкаларын т??тэ бур?а?наабатын диэн, тас ?тт?гэр араас дьэрэкээн ойуулаах сиидэс та?а?ынан, хах тигэн б?р?йэллэр эбит. Хата онтукалара бэрт сиэдэрэйдик к?ст?р. Ордук кинини эмээхситтэр, саа?ырбыт дьахталлар сирэйдэригэр татуировкалаахтара с?хт?рд?. Ол курдук, муннуларын т?б?т?ттэн са?алаан, икки к?п-к??х сураа?ын ойуу с??стэринэн ???э тахсан, баттахтарын са?атыгар тиийэн холбо?он хаалаллар. Уонна уостарын аллараа ?тт?ттэн уонча к?н? сураа?ын сэ?ийэлэрин аллараа ?тт?гэр тиийэн т?м?ктэнэллэр. Иэдэстэрин ойуута араастаан эриллэн, чэчэгэйдэриттэн ?с сураа?ын буолан сы?аахтарын ортотугар тиийэн б?тэр. Уол худуо?унньук буолан ити ойуулары улаханнык сонургуу к?рд?. «Индеецтэр курдук тигиилээх сирэйдээхтэр эбиттэр дуу?» – дии санаата. Ол и?ин олохтоохтортон ээр-сэмээр ыйытала?ан к?рд? да, к?тт??ннээх эппиэти ылбата. Дьон араастаан бы?аарар. Сорохтор: «Ити ойуу кинилэр баай т?р?ттээхтэрин к?рд?р?р…» эбэтэр судургутук: «Кыра?ыабай буолан к?ст??р?, киэргэнэн сирэйдэригэр национальнай о?уор курдук татуировка о?ортороллор…» – диэн бы?ааран биэрдилэр. Ону та?ынан Эрчим Чукотка?а эскимостар олороллорун истэн на?аа со?уйда. Кини эскимостар Аляска?а эрэ олохтоох омуктар диэн толкуйдаа?а. Онтуката баара, манна а?аардас эскимостар олохсуйан олорор б????лэктэрэ хас да?аны сиргэ баарын са?а биллэ.
Сарсыныгар дьэ аналлаах сирдэригэр – Провидение буухтатыгар – к?т?н тиийдилэр. Кинилэри массыыналар к??тэн тураллара.
Аэропортан айаннаан и?эн уолаттар тула ?тт?лэрин сэ?ээрэ к?р? истилэр. К?ннээх сааскылыы ча?ылхай к?н турар. Буухта тула ?тт? барыта халлаа??а харбаспыт таас хайалар. У?уоргу кытылга куораттыы тутуулаах б????лэк таас дьиэлэрэ дьэндэ?эн к?ст?лл?р. Хомо?о улахан ба?айы хараабыллар тураллар, кытыыга та?а?ас с??к??р кырааннар элбэхтэрэ с?хт?рд?. Бу У?ук Хоту диэки биир улахан муоратаа?ы порт буолара харахха быра?ыллар. Бэтэрээ э?ээргэ барыта бачымах курдук мас дьиэлэр самналлан тураллара, арыый тэйиччи т??рт??-биэстии этээстээх таас дьиэлэр к?ст?лл?р. Ону сержант уолаттар: «Ити пограничниктар олорор городоктара», – диэн ыйан к?рд?рд?лэр. Муора кытыытыгар ба?аам элбэх тимир буочука б???т?, эргэ хараабыл уонна быра?ыллыбыт самолет кырамталара ы?ыллан сыталлар.
Массыыналар Саха сирин кыра дэриэбинэтигэр баар мас спортивнай саалатын санатар дьиэ аттыгар тиийэн тохтоотулар. Тула сопка тэллэ?эр у?ун субур?а мас бараахтар курдук о?о?уулаах ха?аармалар тураллар. Эргиччи барыта мас дьиэлэрдээх, кинилэр сулууспалыахтаах байыаннай чаастара эбит.
Кэлин билбиттэрэ, А?а дойду Улуу сэриитэ б?пп?т?н кэннэ Сэбиэскэй Сойуус уонна Эмиэрикэ икки ардыларыгар «тымныы сы?ыан» олохтоммутун т?м?гэр, «Аляска ?тт?ттэн Эмиэрикэ сэриинэн саба т?????э» диэн ?йд?б?лтэн, дьоппуоннары утары сэрии б?тээтин кытта, Рокоссовскай десантнай чаа?ын Провидение буухтатыгар к???р?н а?алан, байыаннай базаны тэрийэргэ бы?аарыммыттар. Ол т?м?гэр, билигин бу байыаннай чаас турар Урелики б????лэгэр 1946 – 1947сс. ба?аам элбэх байыаннай сэбилэниилээх к??стэр т?м?лл?б?ттэр эбит.
Эрчимнээх «приемник» буолан турар спортсаала?а киирдилэр. Бэ?э?ээ кинилэр иннилэринэ к?т?н кэлбит уолаттар, хайыы-?йэ?э байыаннай та?а?ы кэтэн хааман-сиимэн чиккэ?нэ?э сылдьаллар.
– Оо, молодойдар кэллилэр… – диэн уолаттар, кинилэри к?лсэ-салса, дьээбэлэ?э к?р?ст?лэр.
Саала икки ?тт?нэн этээстээх тимир ороннор кэккэлээбиттэр. Ха?ас ?тт?гэр Саха сириттэн кэлбит призывниктар, у?а ?тт?гэр Иркутскай уобаластан ы?ырыллан кэлбит нуучча уолаттарын сытар гына дьа?айбыттар.
Сотору Эрчимнээ?и барыларын стройдатан баанньыкка илдьэ бардылар. Та?ырдьа т??? да ылаа?ы сааскы к?н турдар, тула барыта хаар. Сорох сиринэн дьиэлэр ?р?ттэригэр тиийэ хаарынан б?р?ллэн тураллар.
Эргэ мас баанньык дьиэ?э тиийэн и?ирдьэ симиллэн киирдилэр. Иккис сылын сулууспалыы сылдьар саллааттар са?а аармыйа?а ы?ырыллан кэлээччилэри кэтэ?э сылдьаллар эбит. Та?астарын устан сыгынньахтаналларын кытта, арыый сэнэх со?ус гражданскай та?астары ?ллэстии са?аланна. Эдэр уолаттар с?р??н со?ус суунар сиргэ киирэн, тымныы диэбэккэ син балачча м?л?ркэй со?ус уунан суунан булумахтаннылар. Ол кэнниттэн б?тэн тахсыбыттарыгар, кырдьа?ас прапорщик, хас биирдиилэриттэн кээмэйдэрин ыйыта-ыйыта, сабыс-са?а байыаннай та?астары ?ллэрэн биэртэлээтэ. Уолаттар т?ргэн ?л?гэрдик, бэйэлэригэр с?пт??х та?а?ы булан ылан, бастарыттан атахтарыгар диэри та?на о?устулар. Байыаннай та?а?ы та?нан тас к?р??н??н, бы?ыылыын-та?аалыын уларыйа т?ст?лэр.
– Билигин «войсковой приемникка» тиийэн бара??ыт, хас биирдиигит хлорканан байыаннай чааскыт н??мэрин, ааккытын-суолгутун бэргэ?э?итигэр, синиэлгитигэр, гимнастерка?ыт ис ?тт?гэр суруйан бэлиэтиигит. Биир ый устата каранти??а олоро?ут, «эдэр байыас курсун» барыаххыт. Э?иги сулууспалыыр чааскыт радиотехническэй чаастарга киирсэллэр. Онон, радиотелеграфист, РЛС оператора, планшетист идэлэрин сулууспалыыр кэм?итигэр ба?ылыахтааххыт. Полка штаба бу Урелики б????лэгэр баар, байыаннай бирисээгини ылбыккыт кэннэ, байыаннай чаастарга сы?ыаннаах туочукаларга э?игини тар?атыахтара. Сорохторгут манна полка?а сулууспалыы хаалыаххыт… – прапорщик барыларыгар ?йд?н?р гына бы?ааран биэрдэ.
Ол кэнниттэн сержаннар хамаандаларынан, стройдаан чи?-чи?ник хааман, спортсаала?а т?н?нн?лэр.
Дьэ, бу к?нтэн ыла дьи?нээх байыаннай олох са?аланна. Киэ?э аайы сержаннар «Отбой» хамаанда биллэрдилэр эрэ, 45 с?к??ндэ и?игэр тас та?аскын у?ула охсоот, гимнастерка?ын уонна б?р??кэ?ин бэрээдэктээн олоппоско уура охсон, суор?ан анныгар сылбыр?атык киирэ??ин сытар буолуохтааххын. Биир эмэ ки?и ити этиллибит бириэмэ?э кыайан сыта охсубата?ына, сержаннар хаттаан: «Подъем!» диэн хамаанда биэрэллэр. Хайыаххыный, хаттаан ойон туран та?нан хачыгырыйа?ын уонна стройга бэйэ? миэстэ?ин буларга тиэтэйэ?ин. Биир эмэ м?д??т, бытаан ки?и баар буолла?ына, хастыыта эмэ о?ортороллор. Искэр ол кыаммат уолаттарга кы?ыйан ки?и?-наары? холлор да?аны, хайыыр да кыах суох. Соро?ор иккис сылын сулууспалыыр сержаннар, соруйан кэ?этэ т??ээри кыраны да сыыстахтарына, хос-хос о?ортороллор. Сарсыарда эрдэ «Подъем!» хамаанданан ойутан туруораат, ?с биэрэстэлээх сиргэ баар аэропорка диэри с??рдэллэрэ. Онтон т?тт?р? эмиэ ?с биэрэстэни с??рэн кэлиэххэ наада этэ. ?г?стэргэ, дьиэлэригэр к???л босхо сылдьыбыт дьо??о, ыарахан киирсэ саппыкынан ити этиллибит сири с??рэн кэлиэх диэтэххэ, на?аа чэпчэкитэ суо?а ?йд?н?р?. К?н???н плацка та?ааран строевойунан хаамтараллар, чиэс биэрэргэ, у?а-ха?ас хамсанарга ??рэтэллэр.
Арай биир к?н полка?а баар саллааттары барыларын плацка та?ааран стройдаттылар. Биир холуоннанан стройдаан турар саллааттар иннилэригэр, полка хамандыыра полковник Большелапов хас да?аны эписиэр арыалдьыттаах тиийэн кэллилэр. Строй иннигэр кэлэн тохтуулларын кытта, икки СКС карабиннарын санныларыгар с?гэ сылдьар саллааттар биир азиат сирэйдээх киппэ кыра у?уохтаах саллааты уонна у?ун эдэр нуучча уолун арыаллаан илдьэ кэллилэр. Тутуллан кэлбит уолаттар иккиэн кура суохтар, илиилэрин кэннилэригэр тутта сылдьаллар. Та?астара-саптара буорайбыт, сирэйдэрэ-харахтара холлон умса к?р? сылдьаллар. Олору са?а ы?ырыллан кэлбит, стройга турар призывниктар олус со?уйа уонна дьулайа к?рд?лэр-и?иттилэр.
– Полк, равняйсь!!! Смирно!!! Равнение на середину!!! Вольно… Бары к?р?н кэби?и?! Бу э?иги инникигитигэр икки беспредельщиктар тураллар… Сэбиэскэй Аармыйа саллаатын чиэ?ин т??эн биэрбиттэр… Кинилэр иккиэн «Усть Белая» туочука?а сулууспалыы сылдьан, байыаннай устаабы кэ?эн, са?а ы?ырыллан сулууспалыы кэлбит саллааттары ата?астаабыттар. Устааптан тахсар дьайыылары о?орон кырбаталаабыттар, эт-хаан ?тт?нэн эчэппиттэр… Бу э?иги иннигитигэр турар рядовой Титигиров, улахан тустуукпун уонна боксербын дии-дии, эдэр саллааттары охсубут, тэппит… Бачча кыра ки?и хантан тустуук, боксер буолуо?ай? – полковник Большелапов инньэ диэн баран, азиат сирэйдээх уолу инники та?аарда.
Ол кэнниттэн полка саамай у?ун, икки миэтирэлээх Бурляев диэн уолун ы?ыран та?ааран, Титигиирэби кытта кэккэлэ?иннэрэ туруорда. Онуоха быдан у?ун Бурляевы кытта тэ?нээтэххэ, анараа уол кинини бы?ар бы?а?а?ынан сылдьара, санныгар да?аны тиийбэт.
– К?р?н кэби?и?, ордук эдэр са?а сулууспалыы кэлбит призывниктар. Бу бачча кыра ки?ини рядовой Бурляев оройго биэрдэ?инэ с?п о?орор. Ки?итэ д?й?н баран, ол кэнниттэн аны ха?ан да?аны «молодойдары» тыыппат гына ?йд?н??хтээх. Онон, э?иги эдэр саллааттар, са?а сулууспалаан эрэр призывниктар, маннык «самозванецтартан» толлума?, кинилэргэ с?пт??х харданы биэрдэххитинэ, тута ?йд?н??хтэрэ уонна кими да?аны тыыппат буолуохтара… – полковник ити кытаанах этиитин истэ-истэ, стройга турар саллааттар к?лс??-салсыы б???т? буоллулар.
Ол аайы Бурляев аттыгар турар Титигиирэби сэнээбиттии ???эттэн аллара к?р?н ылла.
– Кинилэри Байыаннай трибунал сууттуохтаах этэ. Ону би?иги, эдэрдэрин уонна икки сылларын толору сулууспалаабыттарын учуоттааммыт, дисбатка т?бэ?эн барыахтаахтарын тохтоттубут уонна дембеллэнэн дьиэлэригэр баралларыгар кыах биэрдибит. Биир ый гауптвахта?а сыппыттарын аа?ан туран б?г?н босхолуубут. Ону та?ынан дьиэлэригэр барыахтарыгар диэри биир нэдиэлэ устата куукуна?а нэрээккэ сылдьалларыгар бы?аардыбыт. Иккиэннэрин обслуживание ротатыгар олохтуурга уонна а?ылыкка довольствие?а туралларыгар бирикээс та?ыста… – полковник Большелапов, стройга турар саллааттар бары истэллэрин курдук, доргуччу бирикээ?ин и?итиннэрдэ.
Ити кэнниттэн, арыаллыы сылдьар эписиэрдэрин кытта штаб дьиэтин диэки хаамса турдулар.
Икки харабыл саллааттар, буруйдаах уолаттар босхоломмуттарын истээт, эмиэ эргиллэн дьу?уурустубалыыр сирдэригэр бардылар. Титигиирэптээ?и полка хамандыырын бы?аарыытынан, обслуживание ротатын старшината прапорщик Мальцев салайан куукуна?а илтэ.
Полка саллааттара бары тар?аспыттарын кэннэ, сержаннар призывниктары хаалларан плацка строевой хаамыыга дьарыктаатылар. Ону та?ынан плац тула с??рдэн, спортивнай снарядтарга илдьэн, турникка тардынарга э?ин ??рэттилэр.
Киэ?э уолаттар остолобуойга а?аан баран, иллэ? бириэмэ к?ст?б?ччэ, б?г???? к?ннээ?и сонуннарын ы?а-то?о кэпсэттилэр:
– Ити Титигиирэп диэн саха уола ???… Хоту ханнык эрэ оройуонтан сылдьар диэтилэр, сахалыы билбэт. Наар нууччалыы эрэ кэпсэтэр эбит…
– Дьи?нээхтик Хабаровскайга спортрота?а сулууспалаабыт, ол сылдьан эмиэ баппакка, манна т??кэтэх сиргэ Чукотка?а, соруйан кэ?эйдин диэн «сыылка?а» ыыппыттар. Бэйэтэ Саха сиригэр биллэр-к?ст?р боксер эбит, тустуунан эмиэ дьарыктаммыт. Киэ?ээ а?ылык кэнниттэн та?ырдьа тахсан табахтыы турдахпытына, биир Усть Белайга сулууспалаабыт нуучча уола кэлэн би?игини кытта кэпсэттэ: «Э?иги сахаларгыт дуо? Сэрэнэн сылдьы?, «Усть Белай» туочука?а тиийдэххитинэ, земляккыт ити бы?ыытын и?ин анараатах баар ата?астаммыт уолаттар иэстэ?эллэрэ буолуо…»
– Чахчы, ити Кемеровоттан сылдьар табаары?ыныын на?аалаабыттар. Би?иги уолбут Самохвалов диэн адъютаннаах ???, «молодой». Кини та?а?ын-сабын устар, к?р?р-харайар ки?и. Бэйэтин «Султан» курдук бырастыына?а к?т??? сылдьаллар ???, а?ын оронугар а?алан биэрэллэр дииллэр.
Сорох уолаттар ити истибиттэрин соччо итэ?эйбэтилэр, сымыйанан омуннаан кэпсииллэрэ буолуо дии санаатылар.
– Эс, на?аа ?л?ннэрэн кэпсииллэрэ буолуо? Ама аармыйа?а, кини да буоллар, хайдах инньэ гыныа?ай?
– Кырдьык дииллэр, онноо?ор манна гауптвахта?а сытан, «молодой харабыл уолаттары гоняйдаан» с?пт?р?н к?рд?рб?т курдук кэпсииллэр.
Итинэн м?кк??рдээх кэпсээн намыраан б?ттэ. Ол эрээри сарсыныгар ?сс? к??ркэтиилээх кэпсээн байыаннай чаа?ы тилийэ к?тт?: «Титигиирэптээх куукуна?а нэрээккэ сылдьан, и?иттэрин сууйан, хомуйан б?тэн, киэ?э хойут хонор сирдэригэр ха?аарыма?а тиийбиттэр. Ити кэм?э Бурляевтаах, «дедтар» кыратык «а?аан» баран, утуйбакка кинилэри кэтэ?э сылдьыбыттар. Уолаттар ха?аарма?а киирэн утуйар хос диэки баран истэхтэринэ, бытовой хос ааныгар турар хас да уол быы?ыттан: «Эй, чурки, подойдите сюда…» – Бурляев сэнээбиттии ы?ыран ордоотообут. Титигиирэптээх иккиэн эргиллэ т??ээт, бытовой хоско уонча буолан мустан олорор «дедтарга» киирэн кэлбиттэр: «Кто здесь против дембелей пасть открывает?! Ты, что ли, хлыст?!» – Титигиирэп Бурляевка ыкса ынан тиийэн, хантайан туран эрэ ыйыппыт. Бурляев онуоха уолаттарыгар тэбиэ?ирэн, маатырылыы т??ээт, Титигиирэби охсон куу?уннарбыт. Онуоха биирдэрэ эмискэ хаптас гынан а?аран биэрээт, аллараттан ???э ки?итин сы?аахха «апперкоттаан» саайбытыгар, у?ун ба?айы уол т??рт лабаата адаарыйан, д?й?н сууллан т?сп?т. Титигиирэп бириэмэни с?тэрбэккэ, ?м?т?ннэрэн саамай доруобай уолларын быарга саайан баран, ха?ас илиитинэн сы?аа?ар охсон «боковойдаан» кэбиспит. Ону эрэ кэтэспэккэ турбут уол, охсуллубут от курдук миэстэтигэр «накыс» гынан охтон т?сп?т.
– Ну, кто следующий?! – дии-дии, Титигиирэп охсу?аары тула тэлэкэчийэ сылдьыбыт.
Ол кэм?э аргы?а икки уолу бы?ыта тэбиэлээн т??эртээбит. Атыттар, ыксал б???н?н ?р??-тараа ыстанан, куотар аакка барбыттар.
Ону истэн, призывниктар бары: «Дьэ, кырдьык, кытаанах уолаттар эбит…» – диэн, с?хп?ттэрин биллэрдилэр.
А?ыйах хонон баран, арай биир к?н уолаттар «приемникка» киирэн:
– Титигиирэптээх кэлэн, форма к?рд??? сылдьаллар… – диэн ?р?к?нэ?эн кэпсээтилэр.
И?ирдьэ баар уолаттар ону истэн, та?ырдьа та?ыстылар, Эрчимнээх Ананийдыын кинилэри батыстылар. Титигиирэптээх иккиэн табаары?ыныын тураллар эбит. Куукуна?а сылдьар буолан, параднай формалара арыы-сыа б???т? буолбут. Саха уола кыра буолан баран киппэ, толору эттээх-сииннээх. Ки?и мыына к?рб?т б??? к?р??нээх уол эбит. Кэтит санна байыаннай форматын тиирэ тэбэн киэптии сылдьар. Аргыс нуучча уола сирэй-харах сытыы-хотуу, тутта-хапта да?аны сылдьара мээнэ баттаппат, ата?астаппат к?р??нээх.
– Братцы, кто даст мне, дембелю, свою форму?! Есть такие? Я думаю, вы слышали, в какую передрягу мы попали? Выручайте своего земляка, завтра мы уезжаем домой, а в каком виде мы появимся там, сами посудите, – Титигиирэп тулалаан турар саллааттары кэриччи к?р?тэлээтэ.
Кини эдэр уолаттар хайдах эрэ дьик-дьах тутталларыттан сабыс-са?а формаларын уста охсон биэрэллэрин ыарыр?атталларын тута сэрэйдэ:
– Ясно, правильно делаете. Ничего, мы у «дедов» попросим, они нас поймут. Дембелей не обидят, иначе по-другому поговорим… Ребятки, никому не давайте спуску! Мы же родом из гордого народа «ураа?хай!» Помните об этом! – Титигиирэп, этэрбин эттим диэбиттии, ки?итин санныга «лап» гына охсоот, аргыый а?ай эргиллэн, бара турда…
* * *
Уолаттар «приемникка» олорбуттара хайыы-?йэ?э ый кэри?э буола о?уста. Кинилэр «Эдэр байыас» кууру?ун аа?ан, бирисээгэ ылбыттарын кэннэ, бары сулууспалыыр сирдэригэр бараары о?осто сылдьаллар. Радиотехническэй чаастар Чукотка была?ын тухары киэ? сиринэн тар?анан олохсуйбуттар этэ. С?р?н сыаллара – Берингов силбэ?ик н???? ?тт?гэр баар Эмиэрикэ кыраныыссатын халлаанынан кэтээ?ин. Кырдьа?ас саллааттар этэллэринэн, «Воздушные пограничники» диэн ?рд?к ааты с?гэллэрэ. Ол курдук, кинилэр «Урелики», «Марс», «Останец», «Нунлингран», «Уэлькаль», «Пупок», «Угольные копи», «Шахтерская», «Берингово», «Красная Яранга», Хотугу Муустаах муора ?тт?гэр «Лаврентия», «Уэлен» туочукаларга тар?а?ан, сулууспалыахтаахтар. Бирисээгэ ылыахтарын иннинэ, Дьокуускайтан кинилэри а?алтаабыт полковой кулууп начаалынньыга капитан Прозоров кэлэ сырытта.
– Рядовой Эрчим Быганов, после «Военной присяги» сразу подойдете ко мне в клуб. Вас назначили художником полка и служить будете под моим чутким руководством, – капитан Эрчими эрдэттэн билэр ки?и бы?ыытынан, к?лэ-к?лэ, эттэ.
Ол кэнниттэн управление ротатыгар олоруохтаа?ын, онно командирдары кытта кэпсэппитин и?итиннэрдэ.
