Алексей Елисеевич Кулаковскай-?кс?к?лээх ?л?кс?й Дьокуускайга ?р буоларын уруккуттан с?б?лээбэт. Быйыл да оннук буолла.
Уобалас ?рд?нэн б?р??кээбит са?а былаас омсолоох дьа?аллара, чыкаалар ??нэ-тэ?иинэ суох барыылара тэ?ииргэппит, кими да итэ?эйбэт-эрэммэт буолбут нэ?илиэнньэ бары ара?алара онно эбии буоллулар.
Бэйэтэ да саа?ын тухары кыара?аска-кыбычыы??а хаайтара ??рэммэтэх ки?и – ?кс?к?лээх ?л?кс?й а?ыйах кэм?э маннык олоххо-дьа?ахха ?й?-санаата буорайа сыста. Кини саллар-саа?ын тухары ыраас салгыннаах, сайа?ас санаалаах дьонноох, кэрэ айыл?алаах эйгэ?э сылдьыбыт уонна онно дьулуспут ки?и буолла?а.
?кс?к?лээх бу сылдьан саха урукку ?р?б?л??сс?йэлэр иннилэригэр биллибит-к?ст?б?т интэлигиэннэрин, бэйэтин ??лээннээхтэрин, ту?унан элбэхтик да санаата. Кини ордук Микииппэрэби суохтаабытын билиннэ: «Василий Васильевич ?т?? да ки?и эбитин билигин кэлэн эрэ, дьи?нээ?инэн сыаналыырбытын чэгиэн ?й?нэн ?йд??ргэ ыарахан. Бу икки атахтаах диэн баар – дьикти айылгылаах харамай! Ки?и ?т??т?н-???т?н бэйэбит аттыбытыгар суох эрэ буолла?ына саныыбыт! Оттон кини тыыннаа?ар, эбэтэр, чугаспытыгар ?лэлии-хамсыы, ??рэ-к?т? сырытта?ына – суох! Саха ки?итин айылгытыгар, былыр-былыргыттан, маннык баара – биллибэт! Араа?а, ардыгар, манныгы алтыспыт уонна истибит-билбит омуктарбытыттан ылабыт дуу, хайда?ый?
Василий Васильевич саха интэлигиэнсийэтин б?т?нн?? биир с?р?н?нэн ?лэлииргэ-айарга, биир санаанан кэскили тэринэргэ салайбыта, чуолаан, бу кэм?э – бу к?ннэргэ, барыбытыгар ?йд?нн?.
?йд??н кэби?иэ?и?: ?йэ са?аланыытын сылларынаа?ы т?мс??лэри, «Сахалар сойуустарын», 1912 сыллаа?ы съе?и уо.д.а. тэрээ?иннэри. Оччолорго да?аны, туора-маары ыста?алыан, ойуоккалыан ба?арааччылар суох буолбатахтара, бааллара ээ! Олору барытын оруннаах, с?бэ-ама, с?гэ-балта тылларынан с?пт??х ыллыкка, суолга т?нн?р?р?н, билигин кэлэн, ким мэлдьэ?иэй?!
Василий Васильевич ыксатыгар-чуга?ыгар сылдьыбыт эбэтэр кини баарын уонна ыллыктаах тылын-???н ыраахтан да истэ-билэ сылдьыбыт диэн дьол эбит… Кини бэйэтин солбуйуох ыччаттары бэлэмнээн испитин билигин эрэ бол?ойон к?р?б?т. Ол дьон кини суолунан сатаан барыахтара уонна салгыы барыахтара дуо? Оннук буолара уонна туолара буоллар, дьол буолуох эбит…
Гавриил Ксенофонтов, Алексей Широких, Арамаан Оросин, Георгий Ефимов уонна да атыттар, олус ?ч?гэй уолаттар ээ. Би?иэхэ кэнники ыйдарга бы?ыы-майгы олус ку?а?ан ?тт?гэр уларыйаары гынна бы?ыылаах. Ол кэм?э куорат и?игэр олоруо?у ба?арыллыбат… Ханнык ба?арар ки?ини былыргы ?б?гэлэрбит: «Т?рд?-т?б?рэ?э ?т?р», – дииллэрэ олус с?п!»
«Мин эмиэ быыс кэм?э бар дьонум т??лбэлээн олорор Илин Э?ээргэ та?ыстахпына табыллыы?ы», – дии санаата да, ?рг?лдь? олоххо киллэрэргэ бы?аарынна. Кумаа?ыларын хомуйан бэрээдэктээтэ. Илдьэ барыахтаах кумаа?ыларын, суруйар тээбиринин, харандаастарын хомунан-саа?ылаан суумка?а угунна. Тохтуу т??эн баран санаата: «Былатыантан суруктаах бардахха табыллыы?ы. Инньэ гымматахха чыкаалар тутан, мэ?эйдэ?э сылдьыахтара. Былатыан, бэйэтэ улахан хо?оонньут, суруйааччы буолбут ыччат, миигин, убайын, ?й???э. Кинилиин табыллан кэпсэтээччибит. Киниэхэ эрэлим улахан…»
Сарсыарда губревком?а тиийэн, Ойуунускайы аан хоско к???тэн олордо?уна, ки?итэ бэйэтэ тахсан кэллэ:
– Оо! Убайым ?л?кс?й Дэли?иэйэбис кэлэн олорор эбиккин дуу?! То?о олоро?ун, бы?а киириэххин! Эйиэхэ суол а?а?а?ын билбэт эбиккин! Чэ, киирдибит! – уонна бокуойа суох хо?угар илдьэ киирдэ.
– Дьэ, о?ом, быраатым! Миэхэ к?м?л?ст?хх?нэ сатаныы?ы. Манна тыыным-быарым ыгылынна. Дойдубар тахсан суруйуунан, норуот айымньытын хомуйуунан дьарыктаныы?ыбын.
Бу быыс кэм?э норуот сээркээн сэ?энньиттэрэ, ырыа?ыттара, оло?хо?уттара ?йд?р?-санаалара ты?аан сырыттахтара дии! Олору истэн, хомуйан хааллардахха – кэнэ?эски ыччат дьон сыаналыахтара этэ.
Былатыан ?л?кс??йэбис, ?лэ?-хамна?ы? ?м?р?й??х курдук буолла?ына, мин холобурбун баты?ыах эти?… Онон, эйигиттэн Илин Э?ээр улуустарга тахсарга к???л ыла, к?рд??? кэллим, – ?кс?к?лээх кы?ал?атын туруору эттэ.
– Убайым, олус с?пк? бы?аарыммыккын! Мин ону хайдах ?й??м суо?ай?! Дьэ, кытаат! Этэ??э, сити?иилээхтик сылдьан кэлээр! К??т??хп?т! – Ойуунускай остуолун дьаа?ыгыттан буруопус былаа?катын ойутан та?ааран суруйа о?уста. Остуолун ойо?о?угар турар улахан ыскааптан бэчээтин та?ааран уурда, илии баттаата. Уонна суруйбут кумаа?ытын ?кс?к?лээххэ уунна.
– Дьэ, бэрт! Махтал! – ?кс?к?лээх кумаа?ытын б?к тутан, т????н сиэбигэр угунна. – Былатыан, аныгы к?рс????гэ на?ылыччы кэпсэтиэхпит. Чэ, к?рс??ххэ диэри!
– К?рс??ххэ диэри! – Ойуунускай ?кс?к?лээххэ илиитин биэрдэ.
Ити к?н ?кс?к?лээх Илин Э?ээргэ туораата. Дойдутун Тааттаны ту?аайан айаннаан и?эн, аара билэр сээркээн сэ?энньиттэригэр, оло?хо?уттарыгар, ырыа?ыттарыгар, ??к?? тыла этээччилэргэ, о?уокайдьыттарга на?ылыччы сылдьыталаата.
Бар дьон ханна барытыгар кинини ??рэ-к?т? к?р?ст?лэр. Хонук сирдэригэр дьоро киэ?элэри тэрийдилэр. Мэ?э, Боотуруускай, Таатта улуустарыгар ?кс?к?лээ?и билбэт ки?и суох. Ол сылдьан губчека боломуочунайын Степан Максимович Аржаковы к?р?стэ. Аржаков эмиэ ??рэ-к?т? к?р?стэ. Буруопу?ун балачча у?ун кэм?э сылдьар гына у?атан биэрдэ. Сити?иилээх сырыыны ба?арда.
Боотуруускай уонна I Амма улуустарын быыса?ар нэ?илиэктэриттэн биирдэстэригэр хонук сиригэр олордо?уна, та?ыттан хас да бэрдээн саалаах дьон аан туманы б?р?мм?т?нэн к?т?н т?ст?лэр:
– Дьиэлээхтэр, дорооболору?! – таба са?ынньахтаах, дор?оонноох са?алаах ки?и бала?ан дьиэ и?ин эргиччи к?рд?. Оттуллан турар к?м?л??к о?ох иннигэр аргынньахтаан олорор ?кс?к?лээ?и к?р? биэрээт:
– Оо! Убайбыт ?кс?к?лээх ?л?кс?й илэ бэйэ?инэн олорор эбиккин дуу?! Дорообо! ?т?? киэ?э буоллун! – илии туту?ан дорооболосто. – Дьэ, би?иги – ?р?? бастаанньа этэрээтэ – илинтэн и?эбит! Бассабыыктар, чыкаалар былаастарын сылдьыбыт сирбит аайы суулларан, Ар?аа э?ээргэ тахсан, Дьокуускайы ылан, норуот былаа?ын олохтуур аналлаах кэллибит!
Мин бастаан и?эр этэрээт ыстаабын начаалынньыгабын! Дьоммун кытта манна хонон, к?нд? ыалдьыккытын кытта астына кэпсэтэн аа?ыам. С?р?н этэрээт салгыы барда. Чэ, бэрт!
Хоно?олордуун, дьиэлээхтэрдиин бу киэ?эни дьоро киэ?э курдук к?рс?бэтилэр. Ол оннугар ты?аа?ыннаах т?гэннэр тахсыталыах курдук буолбуттарын ?кс?к?лээх ?л?кс?й ?т? к?р?н олорон, сымнатан-м?л?р?тэн истэ. Итинник а?ыы да олорон, утуйаары да сытан ис санааларын, ис дьи?нэрин билистилэр. Бастаанньа этэрээтин ыстаабын начаалынньыга дьиэлээхтэри да, кинилэр к?нд? хоно?олорун да бэйэтигэр тардар, олуурдаах этиилэрин дьиэлээхтэр туруору аккаастыылларын, ?кс?к?лээх кыайарынан аты??а аралдьытан, бэл, к?л??гэ-оонньууга тиэрдэн абыраата.
– Алексей Елисеевич! Эйигин саха норуота, ол и?игэр би?иги – бастаанньыстар – улаханнык ытыктыыбыт. Эн курдук биллэр-к?ст?р, ытык ки?и би?иэхэ бы?аччы кытты?ан, норуоккар би?иги туспутунан, би?иги охсу?ар охсу?уубут суолтатын сырдатан пропаганда-агитация ыытары? буоллар улахан ???н?-к?м?н? о?оруо? этэ. Ону туох дии саныыгын?!
Кулаковскай бу эриирдээх ыйытыкка туруору хоруйу биэрэртэн туттунна. Ки?итэ ???ргэнэн-кыы?ыран турда?ына, туох да ?ч?гэй тахсыа суо?а ?йд?н?р буолла?а:
– Дьэ, до?оор, этиэххин эттэ?и?… Эйигин толору ?йд??ххэ с?п. Бар дьону? ту?угар, бэйэ? дьыл?а?ын толук уураргын да кэрэйбэт бы?аарыныыны ылыммыт ки?и к?м?н?, ?й?б?л? эрэйэри? с?пт??х суол. Мин э?иги хорсун-хоодуот бы?ыыгытын, бар дьо??утун быы?ыыр-босхолуур ?т?? санаа?ытын ?йд??б?н! Э?игини ?йд??ххэ с?п, ол гынан баран: «Би?игини омуктар – Дьоппуон, Эмиэрикэ – ?й??ллэр, к?м?л????х буолаллар», – диигин дии. Ол аата, Арассыыйаттан атырдьах салаатын курдук арахсарга тиийэбит. Дьи?инэн, омуктарга би?иги к?нд? т??лээхпит, уонна, кыахпытын ыллахтарына, сирбит баайа эрэ наада. Уонна – суох. Ол би?иги тымныыбытыгар, эргиччи кы?ал?алаах олохпутугар наадыйыахтара дуо? Кинилэргэ барыс, кими эрэ хабала?а ылан ?йэ тухары ыан ыла олорор ынах курдук о?остуу эрэ наада. Хапытаал ба?ылаабыт дойдулара буолла?а.
Ханнык эрэ улуу омугу кытта ??т турааннык, этэ??э олорорго ол омук ?й?н-санаатын, ааспыт устуоруйатын, б?г???? оло?ун-дьа?а?ын, ??р??т?н-кы?ал?атын, бэйэтин и?игэр баар араас ара?аларын бэйэ-бэйэлэригэр сы?ыаннарын ?ч?гэйдик билиэххэ наада.
Би?иги, сахалар, ?с с??счэкэ сыл устата аан дойду биир улахан, кыахтаах омугун – нууччаны – кытта ку?а?аммытын-?ч?гэйбитин барытын бэркэ диэн билэн-билсэн кэллибит. Бу, дьи?эр, улахан кылаат. Нууччалары би?иги, саха дьоно, бэркэ биллибит. Кинилэри кытта сы?ыа??а сыыстарыыны та?аарбат кыахтаахпыт. Оттон ити этэр эмиэрикэлэргин уонна дьоппуоннаргын т??? билэбитий? Олох – суох!
Дьоппуоннары ?йэ а?аарын анараа ?тт?гэр нууччалар эрэ буолбакка, бэл, Дьобуруопа уонна Эмиэрикэ омуктара билбэт этилэр. Дьоппуоннар, ол курдук, тас ааннарын «лип» курдук хатанан-саптынан олорбуттарын билэ?ит. Дьоппуоннар с?рдээх хабыр, а?ыныга?а суох майгыннаахтарын бэйэлэригэр чугас уруулуу кэриэй уонна маньчжур омуктарга кыыллыы сы?ыаннарынан к?рд?рб?ттэрэ. Ону ?ч?гэйдик билэ?ин.
Ити омуктары кытта би?иги ха?ан да алтыспатахпыт, майгыларын-сигилилэрин уонна атыттарга сы?ыаннарын билбэппит. Дьоппуон, кытай, эмиэрикэ би?игини илиилэригэр ыллахтарына, улаханнык сээн диэбэттэрэ уонна мааны о?о о?остон тара?наппаттара буолуо о?оробун. Уонна ол санаабын урут суруйан, бар дьонум билиитигэр та?ааран турабын. Ону хайдах ылынаргыт, бэйэ?ит киэнэ, мин туох да диэн олуйсубаппын. Ба?ар, сыы?арым буолуо. Мин ба?арар ба?ам диэн саха басты? дьоно бу иэдээннээх кы?ыл-?р?? сэриитигэр этэ??э ордоро эбитэ буоллар диэн…
– Сэрии буолан баран, хайа да ?тт?ттэн ?л??-с?т?? тахсыа буолла?а. Инньэ диэн быар куустан, туохха да кы?аммакка, террорга, баттыгаска-ата?астабылга, барытыгар с?б?лэ?э-эйэлэ?э олоруохпут дуо? – ыстаап начаалынньыга с?б?лэспэтин биллэрдэ.
– Мин с?б?лэ?и?, ата?астабылга эйэлэ?и? диэбэппин. Му?ур у?уктан ата?астабылы-батталы утары турбуккут ?йд?н?р суол. Ол гынан баран, ата?астааччылар сыы?аларын билиннэхтэринэ уонна ?йд???рг?-иллэ?эргэ ы?ырдахтарына, киэр хайы?ыма? диэм этэ. Бука, мин санаабар, сотору ?йд?н??хтэрэ. Кы?ал?а обургу кы?айда?ына. Ол кэм?э ?р? баран, ?с???н биэрэн эрэйи элбэтимиэххэ дии саныыбын. Дьэ, ону сэриилэ?эр дьон, бэйэ?ит билиэххит буолла?а.
Мин э?иэхэ кытты?ыахпын боотур хаана т?рд?ттэн сыстыбатах ки?ибин. Атыннык эттэххэ, нууччалыы эттэххэ, либералбын уонна гуманиспын. Чэ, ону, бэйэ? хайдах ?йд??рг?нэн буоллун. Утуйуо?у?, т??н ыраатаары гынна, – Кулаковскай ула?а диэки эргийэн кэбистэ. Уу чуумпу буолла. Бары утуйан, са?а-и?э тохтоото.
Сарсыарда эрдэ туран чэйдээтилэр. Бэ?э?ээ??и курдук к??-дьаа кэпсэтии мэлийдэ. Аттарын к?л?йэн, ы?ыырдаан баран ыстаап начаалынньыга ?кс?к?лээ?и кытта илии туту?ан быра?аайдаста. Икки ?тт?ттэн, кылгастык, ?т?? тылынан этэ??э сылдьыыны ба?арсан ара?ыстылар. ?р?? этэрээтин ыстаабын начаалынньыга ар?аа, ?кс?к?лээх – илин диэки ту?аайыынан айа??а туруннулар. Тымныы тыаллаах сарсыарда этэ.
Ыстаап начаалынньыга, кырдьыга, ?кс?к?лээх бу ыалга хонуктуу кэлэрин истибитэ уонна анаан-минээн кэлбитэ. Кини ма?най: «?кс?к?лээ?и, араа?а, куораттан кы?ыллар анаан эрэспиэскэлэтэ ыыппыт буолуохтаахтар. Уонна то?о маннык кутталлаах кэм?э улуустары, нэ?илиэктэри кэрийэ сылдьыа?ай?» – дии санаабыта. Ол и?ин хара ма?найгыттан Кулаковскай интэриэ?э к?б?н элбэхтик ыйытарын наадатыгар ы?а-то?о ?р?? хамсаа?ын сыалын-соругун кэпсээбитэ: «Чахчы кы?ыллар ?сп?й??ннэрэ буолла?ына, ?г??? токкооло?он ыйытыа?а», – диэн.
Ону баара, ки?итэ кини кэпсээнин букатын сэ?ээрбэтэ, ыйыппата да?аны. «?сп?й??н буолбатах эбит!» – дии санаабытын ыстаап начаалынньыга атын этэрээттэр тойотторугар т?ргэнник тиэрдитэлээтэ.
А.Е. Кулаковскай буолла?ына, икки ?тт?ттэн с?г?нн?? суохтар диэн, ?г?ст?к ким да сылдьыбат б?к сирин булан, са?ан олорорго к??элиннэ.
* * *
Хоболоох суол аа?ар Ар?аа Ха?алас улуу?ун Хахсык нэ?илиэгин олохтоохторо ха?аайыстыба тэриниитин ?тт?гэр олус ?ч?гэйдэрэ. Байан-тайан олоруу кинилэргэ элбэ?э.
Тохсунньу ортото аа?ан, тымныы саамай ?р?г?й? кэлэн турар кэмэ. Ки?и-с???? тыына бургучуйар аан тумана сири-дойдуну б?р?йэн турда?а.
Дьон-сэргэ ортотугар: «Илин Э?ээр улуустарга са?а былаа?ы утары илинтэн бастаанньыстар халы? этэрээттэрэ кэлэн бы?ыы-майгы уустугурбут ???. Сотору манна да кэлэллэрэ буолуо», – диэн кистии саба сэ?эн тар?аммыта ыраатта.
Ар?аа Ха?алас нэ?илиэктэригэр ханна да барбыттара биллибэккэ с?тэн хаалбыт дьон ахсаана элбээтэ. Бу бары эдэр-сэнэх, к??стээх-к?дэхтээх, сытыы-хотуу, сырыыны-айаны кыайар, басты? ытааччы дьон. Губчека ?лэ?иттэрэ: «Бу дьон бары бастаанньа?а кыттыыны ылаары к?рээбиттэр», – диэн уорбалаабыттара.
Ити да буоллар, Хоболоох суолунан сырыы тохтообот. Чыкаалар кимтэн да куттаммакка, уруккуларын курдук, сылдьаллар. Кинилэр Ар?аа Ха?аласка дэриэбинэлэр аайы Кы?ыл дружиналары тэрийэ сатыыллар. Дружина?а киирээччи а?ыйах.
Былырыын орто дойду оло?уттан барбыт Хахсык нэ?илиэгин бэлиэ ки?итэ ?с уоллаа?ыттан ортокуларын ??рэхтээх ки?и о?орор м?кк??рдээ?э. Уол реальнайы б?тэрэригэр хомсомуолга, онтон губчека?а ?лэ?э киирбитэ. А?ата тыыннаа?ар ону кистии сылдьыбыта. Ол бэйэтэ быйылгыттан харса суох тылынан-???нэн, бардамынан-????ннээ?инэн «аатыран» эрэр.
Билигин т?р??б?т-??скээбит дьиэтигэр иккиэ буолан кэлэн, быраатын уонна балтын ыга-т??рэ олорор. Бу ыал ийэлэрэ эмиэ а?аларын хас да сыл иннинэ орто дойду оло?уттан барбыта. О?олор – икки кыралар – ха?аайыстыбаларын бэйэлэрэ к?р?н олороллор. Улахан убайдара – мас уу?а идэлээх ки?и, кэргэн ылан туспа олорор да, ааспыт к???н сэтинньититтэн ыла ханна да барбыта биллибэт.
– Эн хайаан да Кы?ыл дружина?а киириэхтээххин! Киирбэт буоллаххына, ?лэ?ит-баа?ынай былаа?ын хаан ?ст????н курдук к?р??хп?т! Мин хомсомуол уонна чэкиис буолан сылдьабын дии! Эн Кы?ыл дружина?а киирдэххинэ, сыыйа хомсомуолга киллэриэхпит! Ол курдук!..
– Мин эн курдук ??рэхтээх буолбатахпын! Уонна с????б?т?н-аспытын ким к?р??й? Аспыт-??лб?т да лаппа аччаата. Эн сотору-сотору кэлэн т??ээн-нолуок бы?ыытынан ас-??л б???н? хомуйа?ын а?ай дии. Мин, чыкаа быраата буолан, эт-арыы б???н?, бу к??????ттэн ыла, туттарарга к??элинним…
– Туттарымына?ын! Са?а былаас ата?ар ситэ тура илик! Ыраах Волга ?р?с кытылыгар олорор нэ?илиэнньэ хоргуйуута, куораттар олохтоохторо а?а-??лэ, та?нар та?а?а суох буолбутун хантан, тугунан хааччыйтараары гына?ын?!
– Ол би?игиттэн хомуйар эккит-арыыгыт эн этэр дойдугар т???т?-хаччата тиийэрэ буолла… – чэкиис быраата, с??рбэччэлээх уол, к?м?л??к о?ох иннигэр с?гэ уктуу олорон, саарбахтыырын этэн истэ?инэ, убайа кыы?ырда:
– Ол-бу буолан хохучуолла?а олорума! Хайаан да дружинник буола?ын!.. Хотуой! Чэйдэ кут эрэ!.. – аны балтытыгар, уон алта-уон сэттэ саастаах кыыска, ха?ыытаата.
Балта – на?ыл, намчы ба?айы кыыс, са?ата суох остуол тардан, чэй кутан барда. Чэкиис бииргэ сылдьар до?орун кытта, сааларын т??эхтэригэр ууран, басты? уонна у?а ороннорго олорон, чэйдээбитинэн бардылар. Ол олорон быраатыгар к?рг?йд?? былаан:
– Хайа, Кы?ыл дружина?а киирэ?ин дуу, суох дуу?! Этэ о?ус!.. – диэн истэ?инэ, тас аан тэлэллэ т?стэ да бэрдээн саалары туппут таба са?ынньахтаах уонча ки?и, аан туманы б?р?мм?т?нэн, дьиэ ортотугар биирдэ баар буола т?ст?лэр.
– Дьиэлээхтэр, дорооболору?!.. – кэтит сарыннаах, ортону ?рд?нэн у?уохтаах ки?и дор?оонноох куола?ынан дорооболосто. – Хайа, бу сааларын тутан олорон чэйдиир ыалдьыттаргыт дуу, хоно?олоргут дуу?! Чыкаа суолас, манна тугу гына сылдьа?ын?! Бука, ас-та?ас тардыала?а, ааранан, дьону халыы-талыы сылдьар инигин?! – инньэ диэт сирэйин тууна бааммыт ки?и саал былаатын арыйа тардыбытыгар, о?ох иннигэр олорбут уол:
– Оо, убайым кэллэ!.. – диэбитинэн тура эккирээтэ, т??э?иттэн мас сыы?ын тэбэннэ.
Бу – кинилэр улахан убайдара, ааспыт к???н Илин Э?ээр улуустарынан олорор до?отторугар ?лэ-хамнас кэпсэтэ диэн барбыта уонна с?тэн хаалбыта. Ол бэйэтэ, дьэ, бу к???ннэ!
– Эн! Суоластаама хайаама! Араа?а, баттыгастаах баайдар былаастарын т?н?ннэрээри, саа туппуккун бы?ыылаах! Кыайбаты? буолуо би?игини – б?т?н Арассыыйа ?лэ?ит-баа?ынай айма?ын! Атына буоллар, Кы?ыл дружина?а суруттаран са?а былаа?ы туругурду?уо? этэ! Эн ???ск?н уонна акаарыгын! Кы?ыл дружина?а саллаат буолан, ?с бырааттыылар бииргэ сылдьыах этибит…
– К?р эрэ! Хара т??к?н?!.. Бырааккын кы?ыл этэрээтигэр ылбыт дуу, ылаары кэлбит дуу эбиккин буолбат дуо?!.. Ки?илии ки?и эбити? буоллар, бииргэ т?р??б?т бырааккын ?л?р-?л?? айа?ар умса анньан биэриэ суох эти?!.. Ол ханна баарый?! Дьи?нээх суолас – саатар сирэйэ суох эбиккин!..
Нохоо! Кы?ыл этэрээтигэр хайыы ?йэ киирэн олоро?ун дуу, тугуй?! – улахан убай аны кыра быраатыгар хайыста.
– Ээ, суох… К?нн?р?, Кы?ыл дурусууна?а киирэ?ин дуу, суох дуу диир эрэ…
– Бу ыты к?р эрэ!.. Ити буолла?ына, нохоо! Би?иги эмиэ ?лэ?ит-баа?ынай ?р?? былаа?ын и?ин сэриилэ?эбит! Кы?ылга бара?ын дуу, би?иэхэ – ?р?? бастаанньыстарга – холбо?о?ун дуу? Тала о?ус!
Кыра быраат икки убайын хардары-таары а?ыннарыах курдук к?рд?. Уо?а мэрбэ?нээтэ. Икки убайдара – биирдэрэ до?орун кытта олорон эрэн, атына уонча саалаах дьон иннигэр туран эрэн, бырааттарыттан хоруй эрэйэн, батары к?рд?лэр.
Балачча ?р турбахтаан баран, кэмниэ-кэнэ?эс кыра быраат ыган-ыган, улахан убайын диэки хайы?ан:
– Убаай, эйигин кытта… барсабын… – диэтэ.
– Ол и?ин да?аны, быраатым барахсан! Мин тылбыттан тахсыа? дуо? Эйигин бу олорор тойооскуттан куруутун ордорор этим!.. Бастаанньа?а да буоллар, сатыырбынан харыстыы, к?р?-харайа сылдьыам, – улахан убай кыра быраатын эйэргээбиттии к?рд?.
– Суоластар! Бандьыыттар! Итинтэн ордуоххут дуо? Бу к?нтэн ыла э?иги иккиэн миэхэ убай да, быраат да буолбатаххыт! Э?иги Арассыыйа ?лэ?ит-баа?ынай айма?ын хаан ?ст??хт?р???т!.. – чэкиис быраат кыы?ыран ?р???л?нн?.
– Хара т??к?н! Эн дьолгор ийэлээх а?абыт к?м?с уора?айдарыгар бырааттаах балтыбыт харахтарын ортотугар к?р?ст?б?т! А?а? тыыннаа?а буоллар, эйигиттэн т??? эрэ кэлэйиэ эбитэ буолла! ?с уолуттан, биир кыы?ыттан эйигин эрэ ордорон ??рэхтээбитэ. Онтуттан, бука, кэмсиниэ эбитэ буолуо! Дьэ, киси б?????н!
– Барыах мантан! Бандьыыттар ортолоругар олоруохпут дуо?! – чэкиис аны табаары?ыгар баргыйда.
Иккиэн тура эккирээтилэр, ?т?л?ктээх бэргэ?элэрин ?рд?гэр т?ст?лэр.
– Чэ, киэр буолу?! Т?ргэнник! Бу т??к?ттэри а?ары?! Бара о?устуннар уонна аны манна ?ктэммэтиннэр! – улахан убай дьонугар дьа?айда. – Аны манна сыбыыта?ыма?! К?р?стэхпитинэ, ханна ба?арар, атыннык кэпсэтиэхпит!
– Атыннык кэпсэтиэхпит! Бандьыыттары – э?игини кытта саа-саадах тылынан кэпсэтиэхпит! – чэкиис быраат табаары?ыныын та?ырдьа ойон и?эн саанна.
– Оннук-оннук! Би?иги да баарбыт! Ыларгыт суох! Би?иги да с?тэрэрбит суох! Элбэхтэн элбэх, а?ыйахтан а?ыйах охтуо?а!
Уол а?атын, убай быраатын, быраат убайын кытта хаан ?ст??хт?? арахсыылара бу кэм?э элбэхтик тахсыбыта.
Бу саха омукка урут ха?ан да суох иэдээннээх к?ст?? этэ.
* * *
Бастаанньа уота-к???э ?р? к??дэпчилэнэн, ма?най Илин Э?ээр улуустарынан кэлэн, тохтообокко Ар?аа э?ээргэ тахсан, Дьокуускай куораты ту?улаан, кэллэр кэлэн испитэ.
«Бас баттах барбыт чыкаалар батталларыттан босхолуубут – би?игини атын омуктар эмиэ ?й??ллэр, к?м?л????х буолаллар!» – диэн ?р?? бастаанньаны ба?ылаабыт урукку кы?ыл хамандыырдар, билигин офицердар аатырар дьон, тылларын-?ст?р?н олохтоох нэ?илиэнньэ?э тар?атыы к????рб?тэ.
Ол и?ин, ма?най утаа, бастаанньыстар нэ?илиэнньэ ?г?с ара?аларын санааларын тарпыттара баар суол этэ. Губбюро уонна губревком онно утары к?тт??ннээх агитацияны-?йд?т?р ?лэни ыыппата?а – кинилэр нэ?илиэнньэ ?г?с ара?аларын итэ?эллэрин с?тэрбиттэрэ. Онон, кинилэр суо?ур?аныы эрэ курдук ?лэ к?р??нэрин ыыталлара ту?аны а?албата?а.
Ма?най, 1921 с. сэтинньи 4 к?н?гэр, Илин Э?ээр улуустарыгар, байыаннай бала?ыанньаны биллэрэн, саа б???н? хомуйуу буолбута. Хомуйбут сааларын барыта кэриэтэ доруоп саалар этэ. А?ыйах бэрдээн, чокуур бинтиэпкэ бааллара. Ту?ата суох, тимирдэрэ эрэ хаалбыт эргэ саалар кытта хомуллубуттара. Доруоп саа диэн сылгы-ынах с???? ииттэн олорор, булдунан эбинэр саха эр ки?итин биир саамай к?нд?, сыаналаах мала – тус бэйэтин баайа этэ буолла?а.
Сааларын туттарбатах уонна саалаах сылдьан тутуллубут дьону суута суох, миэстэтигэр ытыах буолан суо?ур?аммыттара. Насревкомнар ыалы кэрийэ сылдьан хомуйбут сааларын сыар?алаах о?у?унан тиэйэн улуустар кииннэригэр, онтон Дьокуускайга а?алан туттараллара. А?ы-??л? хомуйуу ?сс? к????рб?тэ. Олохтоох нэ?илиэнньэ маны ?л?рд?? абаа?ы к?рб?тэ да, утарар кыа?а суо?а. Кырдьыга да?аны, кыыдаан кы?ын кэлиитэ кырыымчык астаах-??ллээх ыаллар ону хайдах с?б?л??хтэрэй?
Дьокуускайга олохтоох са?а былаас тойотторо ону аахсыбатахтара. Куорат нэ?илиэнньэтэ дьадайбыта, а?а-??лэ а?ыйаабыта онно т???? буолбута. Манна олохтоох байыаннай чаастары эбэн биэрдэххэ, аска-та?аска наадыйааччы, хааччыллыыта суох кэмэ суох элбээбитэ. Онон, куорат нэ?илиэнньэтин а?ынан-та?а?ынан ханнык эмэтик хааччыйан, кы?ыны туоратар кы?ал?ата ытарчалыы ылбыта.
Нам улуу?угар бастаанньа этэрээттэрэ чуга?аан и?эллэрин бастакы сибикилэрэ биллээтин кытта, кы?ыл дружинаны тэрийэн барбыттара. Доброволецтары хомуйуу сити?иилээхтик барбытын т?м?гэр 60-ча ки?и дружина?а суруппута. Нам кы?ыл дружинатын хамандыырынан Эверстов Гавриил Ионович диэн анаммыта да у?аабата?а. Кинини ууратан баран, Марха дружинатыттан Пшенников Дмитрий Емельянович диэн империалистическай сэрии кыттыылаа?ынан солбуйбуттара.
?р??нэр биллэн испиттэрэ. Нэ?илиэктэргэ кинилэр ыытар дьонноро кистээн кэлэр-барар, билсэр-к?рс?р буолбуттара. Ол аата, ?р??нэр эрэспиэскэни, агентурнай ?лэни к??скэ ыыталлара биллибитэ. Сэбиэскэй былаас ?лэ?иттэриттэн, чэкиистэртэн ата?астаммыт дьон кинилэри ?й??ллэрин ?йд??ххэ с?п этэ.
Бэл, кы?ыл дружинаттан икки байыас бастаанньыстарга к?рээбиттэрэ. Дружина улууска хаалара кутталланан барбыта. Ол и?ин, сотору Дьокуускайга к???н киирэргэ бы?аарыммыттара. Ону да, хойутуу сыспыттара. Дружина куораттыыр т??н?гэр кини суолун Иван Устинов диэн хамандыырдаах бастаанньа обургу этэрээтэ бы?ан, то?уур о?орбута.
Кы?ыл дружина арыый эрдэ, урутаан айаннаан эрэ то?ууртан м?чч? туттарбыта.
Дьокуускайга Нам дружинатын ы?ан, сорохторун Марха Кы?ыл дружинатыгар (хамандыыр – Клочков), сорохторун Ма?ан дэриэбинэтигэр турар Павел Крылов
диэн хамандыырдаах дружина?а сы?ыартаан кэбиспиттэрэ.
* * *
Урукку красноармеец Михаил Жарников хамандыырдаах ?р?? этэрээтэ урукку ?р?? саллаата Георгий Каратаев хамандыырдаах кы?ыл этэрээтин Чурапчы-Т???л? аартыгынан Мэ?э улуу?ун Дьа?хаады нэ?илиэгин сиригэр-уотугар ??рэн а?албыта. Манна кэлэн икки ?ст??х этэрээттэр икки ардылара соччо ыраа?а суох сирдэргэ т????лэммиттэрэ. Чу?нуу сылдьар эрэспиэскэ?иттэрэ утары к?р?стэхтэринэ ытыала?ан уонна сойуола?ан тахсаллара.
Попов Николай Афанасьевич-Бы?ый К??к?й диэн атах оонньуутугар уонна сырсыыга чуга?ынаа?ы улуустарга тэ?нээ?э суох ки?и баара. Кинини ?р??нэр тэ?сиккэ сылдьар, дьа?алы, араас илдьити тиэрдээччи о?остубуттара. К??к?й сорудахха сатыы уонна саата суох сылдьара. Биирдэ оннук баран и?эн, утары уонча байыастаах кы?ыллар эрэспиэскэлэрин к?рс? т?сп?тэ. Т?ргэн ?л?гэрдик эргиллэ т?сп?тэ да, суол устун т?тт?р? куоппутунан барбыта.
Кы?ыллар кэнниттэн: «Стой! Куда?! – Немедленно стой! – Стоять на месте!» – диэн ха?ыытаспыттара, эккирэппитинэн барбыттара. Ситэн бы?ыта кэрдээри саабылаларын сулбурута тардан ылбыттара. Эккирэтэн уунаран и?эн, кы?ыллартан К??к?й аттар-атан испитэ да, анараа??ылара хаалыах бы?ыылара суо?а.
К??к?й кыы?ыра саныыр: «Эчи, хаа??а хара?арбыттара с?р?н! Ити буолла?ына, ситэргитин к?р??хп?т!» Бу и?эн ?йд?? биэрэр: «Билигин ортотугар булгунньахтаах алаас кэлэр. Онно тиийэн эккирэппиттэрин сирэйдэрин саатырдыахха баар эбит!»
Сотору суол булгунньахтаах алааска киирэр. К??к?й, то?уу хаарынан тэтимин ы?ыктыбакка туораан, булгунньахха ?р? с??рэн тахсан, ыстаанын курун с??рэн, кэтэ?эн турар.
