– С?п! С?п! Ылынан б??? буолла?а дии! Ылынабын! Кыа?ым тиийэринэн кы?анан к?р??м! – Петров хайыай, с?б?лэ?эрин биллэрэ о?уста.
– Дьэ, ити аата, тылгын биэрди?! Тугунан да, хайдах да аны куотунар кыа?ы? суох! ?йд??: ?ск?т?н биир эмэ дьахтар, эбэтэр кыыс э?иги чиччиктэргитинэн к????лэммит-ата?астаммыт буолуо да, бастатан туран, эйигиттэн иэстэ?иэхпит! Ханна да куотуо? уонна са?ыа? суо?а! Би?иги э?игини кыайар да, кыайтарар да т?бэлтэбитигэр эйигин уонна э?иги чиччиктэргитин, хайаан да булуохпут уонна иэ?и иэс курдук иэстэ?иэхпит! Ону ол курдук, таллан таас оройгунан ?йд??!
Мээнэ тылынан эрэ оонньуур о?олор буолбатахпыт! Уонна мантан бара охсу?! Манна э?иэнэ туох да суох! Манна – би?иги тойотторбут! ?ск?т?н икки?ин т?бэстэххинэ, олох атыннык кэпсэтиэхпит! Ону ?йд??н кэбис! Би?иги э?игини сырыы аайы к???л ыытыахпыт суо?а! – Баишев Петровтаах кэннилэригэр суолу б??лээн турар бэйэтин саллааттарыгар хайы?ан, ха?ыытаан бытарытта:
– Нохолоор! Бу дьону т?тт?р? а?ары?! Суолларын б??лээн турума?!
Хамандыырдарын бирикээ?ин истэн, кэннилэрин б??лээн турбут саллааттар, т?ргэнник суол икки ?тт?гэр тахсан, уоннуу буолан сэлэлии турунан кэбистилэр. Сааларын тутан сылдьалларын кубулуппатылар. Петров т?ргэнник дьонугар кэлэн:
– Быстро возвращаемся назад! Уговорил их командира – они нас пропускают! Не оглядываться назад и по сторонам! Оружие на спину! Быстро!.. – диэтэ.
Кы?ыл эрэспиэскэ?иттэр сааларын с?гэн, т?тт?р? эргилиннилэр. Кэннилэрин хайыспакка, суол устун сэлэлээн турар ?р?? саллааттарын икки ардыларынан хаамтаран бардылар. Суол ортотугар ?р?? этэрээтин хамандыыра Баишев баты?а к?р?н турда.
Эрэспиэскэ?иттэр аа?ан и?эн, суол икки ?тт?гэр уоннуу буолан сэлэлээн турар ?р?? саллааттарын харахтарын кырыытынан кылап гына к?р?н а?арбыттара – бары эдэр ба?айы саха уолаттара уонна кинилэри ?рг?ст????нэн супту к?р?н тураллар эбит! Дьэ, кытаанах сирэй-харах! Хамандыырдарын бирикээ?э эрэ кинилэри тохтоппут бадахтаах.
С?рдэрэ-куттара тостубут байыастар, ?р ба?айы айаннаан, ма?най Киллэми, онтон Тулагыны аастылар. Тулагыны аа?ан эрэ баран, бэйэ-бэйэлэрин ыккардыгар тыл быра?ыстылар:
– Слава богу! Живыми остались!
– А я думал, что нам конец!
– Николай Васильевич, что сказал их командир и кто он? – Петров солбуйааччыта, эдэр уол, чуга?аан кэлэн ыйытта:
– Это мой земляк… Вместе в школе учились…
– Видно, суровый мужик!..
– Да, пришлось притворяться мирным агнцем! Иначе, нельзя!
– Что будем сказать своему начальству?
Петров айаннатан и?эн тэ?иинин к??скэ тардан, атын чочумча тохтотто. Ки?итин сирэйин-хара?ын кэтээн к?р?-к?р?:
– Скажем, что почти все дороги в сторону Намского улуса перекрыты белоповстанцами… В действительности, это так. Поэтому, дальше вести разведку в этом направлении – бессмысленно! Зря будем терять людей!.. Над местным населением, больше, не глумляться… Вообще, прекратить жестокое отношение над инакомыслящими!..
– Хорошо. Действительно, так и надо было…
Марха?а чуга?аан и?эн, икки эдэр красноармеецтар дьонноруттан арыый хаалан и?эн, кистээн бэйэ-бэйэлэрин ыккардыгар тыл быра?ыстылар:
– Я больше не буду стремиться идти добровольцем в разведку, – диэн сибигинэйэ былаан эттэ до?оругар с??рбэччэлээх уол.
– Я тоже так думаю. Жизнь человеку дается один раз… У меня на родине – Орловщине – остались престарелые родители и любимая девушка. Живым бы вернуться к ним…
– Ты, должно быть, видел – какие лица, глаза у солдат-повстанцев?! Они – якуты, но такие же молодые парни, как мы с тобой! Скажи мне – чего мы с ними не поделили?!
– Действительно, пускай они живут по-своему, а мы с тобою, тоже, по-своему!..
– Живым бы остаться и вернуться к своим родным…
– Да, я тоже так, думаю. Это мое самое сокровенное желание!
– Пусть будет так!.. Все, поехали!..
Уолаттар аттарын туос б?т?р???нэн т??эрэн, дьоннорун ситэ баттаатылар.
Марханы са?ата-и?этэ суох аастылар. Куоракка кэлэн, начальстволара баар сиригэр бы?а кэлэн, ханна, хайдах сылдьыбыттарын, кими кытта кэпсэппиттэрин, тугу к?рб?ттэрин-истибиттэрин барытын, с?бэлэспиттэрин курдук дакылааттаатылар. Ити гынан баран, Николай Васильевич Марха?а тэриллэн олорор солуок ылыллыбыт бастаанньыстар чугас дьоннорун хаайбыт концентрационнай лаа?ыр ту?унан Баишев этиитин уонна сааныытын умнан биэрбэтэ: «Хайдах гыныахха? Агеевка этэн ту?ата суох! Лебедевкэ – эгэ эрэ! Ма?най бэйэ дьонугар Ойуунускайдаахха этэн, с?бэлэ?эн к?р??ххэ! Оннуга ордук буолуу?у! Ойуунускай – губревком бэрэссэдээтэлэ, бырабыыталыстыба ба?ылыгын курдук дуо?унаска олордо?о. Ылыннахтарына кини этиитин ылыныахтара. Ойуунускай ылсыста?ына эрэ туох эрэ тахсыа?а!» – дии саныы-саныы губревком?а барда.
Тиийбитэ Ойуунускай хо?угар улахан мунньах буола турар эбит. Петров тыа?а-уу?а суох киирэн, кэнники ыскамыайка?а наркомпросс ?лэ?иттэрэ Михаил Константинович Артемьевы уонна Николай Егорович Афанасьевы кытта кэккэлэ?э олорунан кэбистэ.
Мунньах б?тэн эрэр буолан, Петров Ойуунускай ха?ан босхолонорун кэтэ?эн олордо.
Сотору мунньах б?ттэ. Дьон тар?а?ан барда. Инники ыскамыайкаттан Исидор Барахов туран, Ойуунускайдыын тугу эрэ кэпсэтэн бардылар. Сотору кабинекка Ойуунускай, Барахов уонна Петров ???? эрэ хааллылар. Николай Васильевич: «Бу дьон ?т?р?нэн б?т?? суохтар!» – дии санаата уонна к?хс?н этиттэ. Дьоно кини диэки к?р? т?сп?ттэригэр:
– Су?ал кэпсэтии наада буолла. К?н?-дьылы к??ппэт бы?ыы-майгы тирээтэ. ????н олорон кэпсэтиэ?и?, – диэтэ.
– Су?ал кэпсэтии буолла?ына, су?аллык б?тэрэр гына о?остуо?у?. Су?ал бы?аарыыны эрэйэр дьыала элбээтэ, – Ойуунускай с?б?лэстэ.
????н олордулар. Ойуунускайдаах Барахов, Петров тугу этэрин кэтэ?эн, кинини к?р?н олороллор.
– Мин б?г?н Нам ту?аайыытынан эрэспиэскэ?э баран кэллим. Бастаанньыстар суол аайы бааллар. То?уурга т?бэ?эн, чуут ?л? сыстыбыт. Кыл м?чч? тыыннаах ортубут… Быраан аннын диэки… Урут Т???л? оскуолатыгар бииргэ ??рэммит ки?им хамандыырдаах т??рт уонча ки?илээх этэрээт би?игини, урукку сырыыларбытынан истэн, анаан то?уйбут. Хамандыырдара – Баишев Гавриил Васильевич диэн, суруйар идэ?э сыстан испит, уруккута сибээс ?лэ?итэ ки?и…
– Билэн, билэн! Оннук ки?и баара! С?рдээх туспа толкуйдаах – сахалыыны ?р? туппут ки?и! Ки?и сирбэт ?йд??х-санаалаах ыччата эбит дии санаабытым… Ол ки?и бастаанньа?а холбоспут, ?сс? хамандыыр буолбут эбит дии?! – Ойуунускай со?уйда.
– Ол этэрээт суолга иннибитин-кэннибитин б??лээн кэбистэ. Хамандыырдара утары кэлэн кэпсэттэ: «Барыгытын то?уйан то?ур?аттаран кэби?иэхпин санаан баран, бэрки?ээн тохтоотум – кэпсэтэн к?р??р?», – диир. Баишевтыын биир нэ?илиэк ыччаттарабыт. Мин дьонум ыты?ан охтоору гыммыттарын, нэ?иилэ тохтоттум. Би?игини т??рт т?г?л ба?ыйар ахсааннаах дьон ас гыныахтара дуо?!
– Дьэ, ол Баишев туох диир эбитий? – Барахов интэриэ?иргээтэ, олоппо?ун иннин диэки сы?арыс гыннарда.
– Бастаанньыстарбыт Дьокуускай куорат и?игэр туох буоларын, би?иги тугу гынарбытын барытын аа?а-билэ сылдьаллар эбит! Дьэ, с?рдээх. Саамай кинилэри майгыларын алдьаппыт суолунан би?иги Марха?а концентрационнай лаа?ыры тэрийэн, дьону солуок тутуубут буолар эбит. Онно харабыл буолан олорор дьону – ыраахтаа?ы холуобунай сыылынайдарын Боруну уонна Глыгалоны кытта истэр-билэр эбиттэр. Баишев би?игини босхолоон ыытарыгар миэхэ кытаанахтык саанна, сэрэтии о?ордо: «Концлаа?ыргытыгар биир эмэ кыыс эбэтэр дьахтар к????лэммит-ата?астаммыт буолуо да, кытаанахтык иэстэ?иэхпит! Э?игини кыайар да, кыайтарар да т?гэммитигэр буруйдаахтары ирдээн да туран булуохпут – ханна да куотуоххут суо?а! Бастатан туран, эйигиттэн иэстэ?иэхпит! Ону ол курдук, ?йд??!» – диэтэ. Кини да, саллааттара да сирэйдэрэ-харахтара ынырык! Эппит тылларын толорортон аккаастаммат сирэйдэр-харахтар! Дьэ, ону туох диигит?
– Саамай кутталлаа?а – би?иги дьоммут улуустарга хаалбыт урууларыгар-аймахтарыгар алдьархай суо?уу?у! Ханна эрэ, би?игини ?т?ктэн, концентрационнай лаа?ыр о?ордохторуна, оннук ?й киирдэ?инэ да к???лэ буолбут! – Барахов Петровка толору с?б?лэстэ.
– Мин бастаан э?игини кытта с?бэлэ?эн баран, Мархатаа?ы лаа?ыры суох гыныахпытын эбэтэр онно олохтоммут хабыр режими сымнатыахпытын ба?арбытым. Дьэ, туох диигит? Бастатан туран, Платон Алексеевич, эн, губревком бэрэссэдээтэлэ ки?и, тугу эрэ толкуйдуоххун наада, – Петров кэлбит сыалын-соругун бы?а-бааччы эттэ.
????н чочумча са?ата суох олордулар. Ойуунускай иннигэр сытар кумаа?ылар ?рд?лэригэр с?б?лээн туттар кы?ыл харандаа?ын ылан уурда уонна:
– Да-а, концентрационнай лаа?ыры тэрийии т?рд?ттэн сыы?а дьа?ал этэ. Мин утарсан к?рб?пп?н, Лебедев да, Агеев да са?ардыбатахтара – кинилэр чыкааны, байыаннай к???? дьа?айалларынан олус бардамсыйаллар! Итинник буолуохтаах этэ!.. Тугу гыныахха?.. – чочумча тохтуу т?стэ, уонна:
– Мин итинэн сибээстээн Марха?а баран кэлии?ибин: токурутуулары уонна ол Боруну, Глыгалоны уонна да атыттары тохтотор гына кэпсэтиилэри ыытыам. Николай Васильевич, эн итини, ханныгын да и?ин, Агеевка уонна кини к?м?л????чч?т?гэр этэн к?р! Исидор Никифорович, эн Лебедевкэ итини кэпсээ уонна ?йд?т?рг? кы?алын! Ки?илии этиини ?йд??р-ылынар тойооску эбитэ дуу, суо?а дуу?! Кыырыгырыы уонна сэнэбиллээх сы?ыан ха?ан да ?ч?гэйгэ тиэрпиттэрэ суох!
????н балачча у?уннук кэпсэттилэр. Т?м?гэр уталытыллыбат дьа?алы ыларга диэн буолла.
– Со?урууттан Каландаришвили командующай и?эринэн, Лебедевкэ уонна Агеевка: «Бала?ыанньаны уустугурдан то?уйар сатаммат – концлаа?ыры бэрт т?ргэнник суох гыныахха!» – дииргэ. Ылымматахтарына – Кии??э ??с?? ыытарга. Ол иннинэ бэйэбит к??сп?т?нэн концлаа?ыр режимин, дьону ата?астаа?ыны бохсуохха уонна сыыйа суох гынары сити?иэххэ! – Барахов этиитэ бу кэпсэтиигэ т?м?к буолла.
Конец ознакомительного фрагмента.
Текст предоставлен ООО «ЛитРес».
Прочитайте эту книгу целиком, купив полную легальную версию (https://www.litres.ru/pages/biblio_book/?art=69209665&lfrom=174836202) на ЛитРес.
Безопасно оплатить книгу можно банковской картой Visa, MasterCard, Maestro, со счета мобильного телефона, с платежного терминала, в салоне МТС или Связной, через PayPal, WebMoney, Яндекс.Деньги, QIWI Кошелек, бонусными картами или другим удобным Вам способом.
