Т??кэтэх ырай
Елена Васильевна Слепцова
Куорсуннаах са?а айымньытыгар уларыта тутуу сылларынаа?ы кыра куорат улахан кы?ал?алара аа?ааччыга тиийимтиэ гына ойууланар. Новелла геройа куорат араас т??лбэлэригэр к??? сылдьан дьон-сэргэ ?й?-санаата, олохсуйбут ?гэстэр хайдах уларыйбыттарын сатабыллаахтык арыйар. Ааптар куорат ???йээннэрин, судургу дьон олохторун хомо?ой тылынан хо?уйар. Манна киирбит кэрчиктэртэн ти?иллэн, Дьокуускай куорат саІа алыптаах, таабырыннаах сирэйэ айыллар.
Е.В. Слепцова-Куорсуннаах
Т??кэтэх ырай
Ма?ан переулога. Ч??чэ Маня
I
— Т??? да бу дойдуга т?р??б?т???м и?ин, туохтаа?ар да хаар т??эрин к??тэбин…
Уокка сыраллыбыт муос куукула курдук мырчыста?ас, ол эрээри хайдах эрэ о?олуу сирэйдээх эмээхсин, баран хаалыа диэбиттии, сымна?ас илиитинэн миигин харыбыттан тутан олорон кыыгыныыр. ?т?р-наар кими да кытта кэпсэппэтэх бы?ыылаах. «Бы?ыылаах» буолуо дуо, кэпсэппэтэх буолан сэргээн истэр ки?иэхэ т?бэ?эн, умнулла сыспыт кэ?иэхтээх куола?а са?а холбоммут араадьыйалыы хардьыгыныы-хардьыгыныы к?бдь??рэр. Бу – субан туруйа курдук собус-со?отох ыалым эмээхсин. Кини олбуоруттан быкпата?а сыл а?аара буолла. Хайа эрэ к?ст?бэт ки?и кэлэн, тыа?а-уу?а суох ас сыы?а быра?ан аа?ар.
Би?иги уулуссабыт – Строителлар уулуссаларыттан Халтурин уулусса?а киирэн а?ыйах хардыыны о?ордоргун эрэ, «Ма?ан переулога» диэн ааттаммыт куорат кииниттэн алыс ыраа?а суох да сыттар, билигин дьэбэрэ?э тимириэхчэ буолбут кэтэх дьиэлэрдээх, ?т?хс?йэ бы?ыытыйбыт т??лбэ о?ото. Оттон урут манна балачча кыахтаах дьон олорбутун туо?улуур модьу-та?а к?р??нээх, киин хочуолунайтан оттуллар буолан ха?ан да кырыарбат дьэндэспит улахан т?нн?ктэрдээх дьиэлэр уулусса икки ?тт?нэн кэчигирэ?эн тураллара. Нуучча ха?аактара эрэ кыайа тутан о?орбут, олбуор а?аарын б?т?нн?? нэлэс гыннарар с??кэннээх мас аартыктардаах, ?рд?к эркиннэрдээх к?р??лэр киэ? тиэргэннэрин истэригэр туох да ааттаах буола турарын сатабыллаахтык кистииллэрэ. Суола-ии?э кы?ыл кумахтан кутуллубут бэрт дэхси, ыраас буолан, о?о аймах таптаан оонньуура. Оччолорго уулусса чуумпута, б?чч?мэ олохтоохтору барыбытын ??рдэрэ.
Манна 70-с сыллар б?т??лэригэр а?ам т??рт хостоох, та?ыгар баанньыктаах, улахан ыскылаат сарайдаах уора?айа турбута. Ма?най куоракка киирдэхпит утаа уулуссабыт олус сэргэх, ача к??х мастарынан суугунуур палисадниктардаах, бэйэ-бэйэлэригэр киэптэ?эрдии бииртэн-биир дьэрэкээн о?уордаах ыстаабаннарынан симэммит дьиэлэрдээх, уу-хаар хоммотох кураанах миэстэтэ этэ. Дэлэ?э да?аны, переулокпытыгар киирдибит да?аны атахпыт та?а?ын туура тэбэн атах сыгынньах дыгы?а с??р??хп?т дуо. Дьиэбититтэн а?ыйах хаамыылаах сиргэ кы?ыл кирпииччэнэн тутуллубут халы? истиэнэлэрдээх, кыара?ас т?нн?ктэрдээх, бы?ыыта, былыргыта хайа эрэ баай ки?и туттарбытыгар с?пт??х, хас да кырыылаах кырыы?алаах дьиэ баара. Ити дьиэ к?н???н аана лип хатаа?ыннаах буолара. Оттон т??н?н би?иги харахтаабатах мааны массыыналарбыт кэлэн, ?йэбэр ??йбэтэх ?ч?гэйкээн хоруопкаларбын адьас тыа?а-уу?а суох тиэйэн баралларын утуйар хо?ум т?нн?г?нэн д?р?н-д?р?н к?р?р?м. Онон сылыктаатахха, кистэлэ? ма?а?ыын бы?ыылаа?а.
Би?иги обургу олбуорбутуттан кыра а?аарын хайа охсон ылан, атын ыал буруо та?аарбыттар. Ол дьиэ му?ур хотуна – бу мин орой мэник о?о илиибин салыбырыы тутан олорор ч??чэ Маня. Кини дьиэтин ки?и дьиэ диэ?ин хайдах эрэ тыла тахсыбат. ??тээнтэн эрэ обургу, орук мас арба?а?ыныы адьарыттыбыт кырыы?алаах самнархай ыыспа. Дьэ манна ким да таайбатах таабырына буолбут дьэбириэй эмээхсинэ ч??чэ Маня чу?кук оло?о би?иги харахпыт ортотугар т?м?ктэммитэ. Оччолорго, сэбиэскэй былаас к?ннээн турар кэмэ буолан, бары кэриэтэ айыыттан-абаа?ыттан аккаастаммыт атыйыыстар этибит. Оттон эмээхсин, икки харахтаахтан кистээн-кистээн, т??ннэри та?ара холоругун иннигэр б?к т??эн олорон кириэстэнэн сапсынарын хомсомуол о?олор, би?иги, саалабыт т?нн?г?нэн с??рг?л?? к?р?рб?т. Ч??чэ Маня, билигин санаатахха, та?ара?ыт эбит. Арыт т??н кыра наада?ар та?ырдьа та?ыстаххына, аана лабыр?аан олорор буолара. Би?иги олбуорбутугар киирэр куруук сабыылаах т?нн?г?н н???? к?рд?хх?, с??нэ улахан ки?и к?л?гэ та?ара?а ??эн то?хо?нуура. Онтон эппит сала?ан т?ргэнник атахха биллэрэрбит. Эмээхсин дьиэтиттэн оччолорго да дэ??э быгара. Ол та?ыстар эрэ уора?айын и?э куоска ньаа?ынаа?ынынан, ыт моргуорунан туола т??эрэ. Кэлин б?д?г?рэ кырдьан баран, ч??чэ Маня килиэп да ыла барара ыараабыта. Арай биирдэ тахсыбытым, олбуорун иннигэр тайахтанан олорор. Улаханнык кэпсэппэт бэйэтэ миигин ы?ыран ылан, а?ыйах харчы биэрэн, килиэп, ??т атыыла?арбар к?рд?ст?. Онтон ыла олбуорум иннигэр то?уйан ону-маны атыыла?ыннарар идэлэннэ. Мин куттанан дьиэтигэр киирбэппин. Эмээхсин тимиччи т?сп?т, мо?ой курдук т?г?р?к хара хара?а туох эрэ дьикти тымныы суостаа?а, онон уулусса дьоно бары да дьиксинэрбит, толлорбут.
– Хаар сып-сырдык суор?анынан бу кирдээх куораты б?р?йдэ?инэ, мин санаам арыый сырдыырга дылы гынар.
Эмээхсин тугу эрэ кэпсээри о?осторун таайан аттыгар намы?ах мас лаабыска олордум.
– Мин тугу кэпсиирбин истиэххин ба?ара?ын дуо? – диэн баран аатта?ардыы илиибин имэрийэр.
– Ыы-?ы, – кэ?и?ниибин.
К?????? к?н хара?арыа эрдэ. Хаар хантан эрэ ыраахтан с?рэ?элдьээбиттии кыырайан кэлэн, ириэнэх сири булаат, тута ууллан, уостан хаалар. Тэйиччи о?олор тустан булумахта?аллар.
II
«Мин о?о сылдьан Саха сирэ баарын букатын билбэт да, истибэт да этим. Бэйэм Одесса диэн кэрэ куоракка т?р??б?т?м. Оо, ол билигин да мин т??лбэр киирэр – кыара?ас уулусса, тапталлыбыт туой лоскуйдарыттан о?о?уллубут кырыы?алаах кирпииччэ дьиэ, а?а?ас т?нн?к, герань сибэккитэ уонна ийэм. Мин аатым, дьи?эр, Марисель диэн этэ, ону манна кыайан ааттаабат буолан Маня дииллэр. Ньиэмэстэри кытта сэрии иннинэ олус бэркэ олорбуппут. Сэрии са?аланарын кытта а?абын аармыйа?а ы?ырбыттара. Кини аптекарь этэ, онон тугу кыайан сэриилэ?иэй, сотору ?лб?т?н ту?унан сурук туппуппут. Убайым Клим иккис сылын артыыс ??рэ?эр ??рэнэрэ. Би?иги дьиэ кэргэн бары музыканан ?л???йэрбит. То?о диэтэххэ, э?эм аатырбыт скрипач этэ. Оттон ийэм бэйэтэ арфа диэн кэрэ тыастаах инструме??а оонньуура. Миигин кып-кырабыттан рояльга оонньуурга ??рэппиттэрэ.
Клим араас инструме??а барытыгар дэгиттэрдик оонньуура, онон консерватория?а тута киирбитэ. Сэрии буолла?ын ???с сылыгар, артыыстары кытта фро??а бара сылдьан, сура?а суох с?пп?тэ. Мин оччолорго уон то?ус саастаах этим, оскуола кэнниттэн ??рэххэ киирэр кэммэр сэрии буолан хаалан, тута та?ас тигэр баабырыка?а ?лэлэтэ ыыппыттара. Т??ннэри-к?ннэри фро??а та?ас тигэрбит. Арай биирдэ икки сменаны бы?а ?лэлээн баран дьиэбэр кыратык утуйа т??ээри кэлбитим, а?ам барыа?ыттан тыа?аабатах ийэм арфата оонньуур. Акаары санаабар, а?ам кэллэ?э диэн, дьиэ?э к?т?н т?сп?т?м, ийэм биир байыаннай та?астаах ки?и иннигэр хойуу батта?ын ы?ан баран, арыгы истэ?инэ буоларыныы, к?лэ-к?лэ, арфа?а оонньуу олорор. Кини с?рдээх кыра?ыабай дьахтар этэ, онон эр дьон харахтара арахпакка хатанара. Ки?и мин киирбиппэр ойон туран то?хох гынна, оттон ийэм ымыр да гыммата, оонньообутун курдук оонньуу олордо. Тута хоспор аастым. Кыы?ырбыт уохпар ааны таа?а салыбырыар диэри к??скэ бырахтым. «А?ам уонна убайым ?л? сыттахтара, оттон кини итинник… Оо, а?ам му?наах хайдахтаах курдук кинини таптаан та?ара о?осторой, оттон кини… Ол и?ин миигин иккис симиэнэ?э ыыппыт эбит дии, манна ити ки?илиин к??лэйдээри. Мин ?лл?хп?нэ эмиэ кы?аллыа суох…» дии санаан, абаккабыттан ытаан сы?ыр?ыы сытан, устунан утуйан хаалбыппын. Арай ким эрэ баттахпыттан со?он сиргэ т??эрбититтэн у?уктан кэлбитим, итирэн хаалбыт ийэм ытаабыт-со?ообут сирэйэ к?ст?н ааста, уонна:
– Кини оннугар эн барбыты? буоллар, эн!!! Мин о?ом ханна эрэ хаайыы тымныы муннугар ?л??р? сытта?а, онтон эн манна сылаас оро??о сытыахтааххын!!! ?сс? кыы?ырбыт буола-буола. О?ом ту?угар сыалай батальону да кытта к??лэйдиэ?им, ону эн ?йд??? суо?а, акаары!!! – диэн ытыыр икки, ынчыктыыр икки ардынан, миигин кырбыы-кырбыы, кыбдьырынар. – Билэ?ин дуо, акаары, кинини ньиэмэс билиэниттэн босхолоон баран ытан кэби?ээри гыммыттарын арыычча алы гыннаран ыраах Сибииргэ хаайыыга ыыттарбыттарын? Ону ким о?ордо? Ити эн сиргэнэр ки?и?!!! – сарылыы-сарылыы, аан диэки ыйар.
Итирик ки?и к????н хамсаныытыттан сылбыр?атык куотан та?ырдьа ойдум. Ийэм тугу туойарын билээри театрга с??рэн и?эн, Клим итинник дьыл?аламмытыгар ийэм миигин буруйдуурун дьиктиргии санаатым, дэлби хомойдум. Театр би?игиттэн чугас этэ уонна иккис дьиэбит курдуга. Э?эм, ийэм, убайым бары бу дьиэттэн быкпаттара, онон харданы мантан буларбар б?к эрэнэрим. Ытаабытынан театр администраторыгар тетя Софа?а саба т?ст?м.
– Клим туох буолбутуй? Уонна ийэм онно то?о миигин к?т?р??р?й? – диэн ытыырым быы?ыгар ыйытабын.
Тетя Софа, эр ки?илии улахан илиитинэн миигин имэрийэ-имэрийэ:
– Клим олус талааннаах уолчаан этэ. Оттон эн а?а? курдуккун… Убайгын та?нарыахсыт диэн Сибииргэ хоту хаайыыга ыыппыттар. Ийэ? ол и?ин кы?ыытын та?аарар. Дьи?эр, ытарга уурбуттарын маннаа?ы хамандыыр к?рд???? т??эрэн ыппатахтар, – диир.
– Онно мин туох буруйдаахпыный?
– Талааннаах ки?ини судургу ки?итээ?эр ордук а?ыйаллар. Клим э?этин туйа?ын хатарыа хаалла?а дии… Чэ, итинник курдук… – тетя Софа бэйэтэ да мунаахсыйан саннын ыгда?натар.
Ити к?нтэн ийэм миигин абаа?ы курдук к?р?р буолла. Рояльга оонньоору гыннахпына, «бездарь!» диэн хос хайа ба?арар муннугуттан ха?ыытыыр. Остуолга да олордохпуна, туора к?р?н олорон а?ыыр. Ханна да барыым-кэлиим, букатын кы?аммат. Онтон сылтаан музыкабын букатыннаахтык бырахпытым.
Сэрии кэнниттэн ийэм улаханнык ыалдьан сытта?ына сурук кэллэ. Ол Клим суруга этэ. Кинини босхолообуттар уонна Дьокуускайга музыкальнай оскуола?а учууталынан ылбыттар. Куораттан ханна да барбат гына боппуттар. Ону аа?аат, ийэм миигин онно бар диэн олордубат да, туруорбат да буолла. Бэйэтэ арыычча сытар. Ол курдук т??ээн да к?рб?т?х дойдубар айаннаабытым. ?р да ?р айаннаан, оччолорго куоракка да майгыннаабат Дьокуускайы булбутум. Клим миигин ки?и билбэт ки?итэ, буор и?ээччи буолан к?рс?б?тэ. Уопсайга кып-кыра хоско симиллэн олорбуппут. Мин почта?а телеграфистканан ?лэлии киирбитим. Онон син ас-та?ас булунар кыахтаммыппыт.
Арай биирдэ т??н хоспут аанын дибдийбиттэригэр туран к?рб?т?м, биир байыаннай та?астаах саха уола ис ырбаахынан турар убайбын кытта тугу эрэ ботур-ботур кэпсэтэллэр. Бы?ыыта, кинини бэрэбиэркэлии киирбит.
Мин быыс кэнниттэн тахсан кэлбиппэр:
– Бу дуо балты?? – диэн ыйытта.
Онтон тохтуу т??эн баран мин докумуоммун к?рд??н ылла Уол сэриигэ сылдьыбыт бы?ыылаа?а, тыла-??? олохтоо?о, туттара-хаптара холкута хайдах эрэ миигин би?ирэппитэ.
Тахсыбытын кэннэ убайым:
– Ити арыычча ки?илии милииссийэ. Атын буоллар эйигин манна олордорбун бобуохтаах этэ. Хата, ??рбэтэ дии… Эн кинини кытта куттаммакка ?ч?гэйдик кэпсэтэр буол, кини миигин бэрэбиэркэлиир эбээ?инэстээх, – диэтэ.
Ити итинэн ааста. Биирдэ почтабар телеграмма тута олордохпуна ханна эрэ истибит куола?ым т?н- н?к н???? са?арар. Т?б?б?н к?т?хп?т?м, били милииссийэ уол турар. Мин билэр ки?ибин к?р?н то?о эрэ олус ??рд?м. Ити кэмнэргэ Клим алыс арыгылаан, ардыгар дьиэ кирилиэ?игэр олорон хонорум. Онон кэпсэтэр ки?и к?ст?б?т?ттэн ??рдэ?им буолуо, «туох сонуннааххын?» диэн сахалар к?рс??т ыйытар ыйытыктарын биэрдим. Уолум эмиэ ??рб?т курдук тута кэпсэтэн барда. Сотору Федя миэхэ сылдьара элбээтэ. Мин киниэхэ би?иги Одесса?а хайдах олорбуппутун, Клим талааннаах музыкант буолуохтаа?а хаалбытын кэпсиибин. Оннук сыл а?аарын курдук бодору?ан сырыттыбыт. Сыыйа мин Федята суох тэ?ийбэт-тулуйбат буолан бардым. Кини номо?он, холку бэйэтин к?рд?м да?аны, с?рэ?им ?р? м?хс? т??эр. Оттон барда?ына аныгыскы к?рс????гэ диэри тэ?ийбэккэ к??тэрим. Ол сырыттахпытына, «ийэ? улаханнык ыарыйда, оронтон турбат, кэлэн к?р» диэн тетя Софа сурук ыытта. Тута Федя?а ол суругу к?рд?рд?м. Уолум са?ата суох тахсан барда. Хас да хонон баран мин барардыы хомуна сырыттахпына, Федя к?т?н т?стэ. ??рб?тэ ча?ылы?нас хара?ар к?ст? сылдьар. Клим би?икки тугу этэр эбит диэн кэтэ?эн олор. Федя бартыбыалыттан кумаа?ы ороон та?ааран, Клим иннигэр уурда. Убайым сирэйэ уларыйа т?сп?т?гэр сулбу тардан ылан к?рб?т?м, кинини ханна ба?арар барарыгар к???л сурук эбит. ??рэн иккиэн тэбис-тэ??э Федяны куу?а т?ст?б?т.
Онуоха уолбут:
– Билигин балтыгын кэргэн ыларбын к???лл??р инигин? – диэн симиктик ыйытта.
Клим Федяны чэпчэкитик к?т???н ылан кулахачыта сылдьан:
– Марисель с?б?л??р буолла?ына, ??р??нэн!!! – диэн ха?ан да ??рбэтэ?ин ??рэн ха?ыытаата.
Мин чугурус гына т?ст?м, онтон аны, куотан хаалыа диэбиттии, Федя моонньугар иили?инним.
Клим су?аллык хомунан айаннаабыта. Мин, т??? да сайыстарбын, Федябыттан арахсар санаам букатын суо?а. Биир к?н дьонугар илтэ. Ийэлээх а?ата, икки балта уонна быраата миигин олус исти?ник к?рс?б?ттэрэ. Сотору сыбаайбалыах буолан ара?ыстыбыт. Ити сарсы??ы к?н?гэр тетя Софаттан эмиэ телеграмма туттум. «Клим кэлбэтэ, ийэ? бу к?ннэргэ быстар туруктанна» диэн. Киэ?э Федя кэлбитигэр ытыы-ытыы ону к?рд?рд?м. «Хайыаххыный, барар буолла?ы? дии» диэн буолла. Мин ыксалынан айаннаатым. Ол эрээри ийэбин баттаспата?ым. Онно ый курдук буолаары Сахам сирин, до?орбун ахтан а?аарым эрэ хаалла. Дойдум хайдах эрэ атын, ха?ыс ба?айы курдук буолан хаалбыт. Онно хаалар да санаам суо?а, онон т?тт?р? айаннаатым. Дьокуускайга кэлбитим, ким да миигин к?рс?бэтэ. Дьиктиргии-дьиктиргии почтабар тиийдим. Арай бииргэ ?лэлиир дьонум миигиттэн тугу эрэ кистиирдии кирик-хорук тутталлар. Тулуйа сатаан баран «туох буолла?» диэн ыйыттым. Начаалынньыгым Егор Саввич санныбыттан ылан олоппоско олорто уонна: «Нэдиэлэ анараа ?тт?гэр Федя?ын к?л?гээттэр уулусса?а ?л?рб?ттэрэ…» – диэтэ. Мин истибиппин итэ?эйбэккэ ойон турдум да, Федя дьонугар тэбинним. Тиийбитим дьиэ барыта хара та?а?ынан сабыллан турар. Ийэбит арыычча хаама сылдьар. Быраата Петя тахсан: «Эйигиттэн телеграмма к??тэрэ, эмиэ ол сиэринэн киэ?э хойут почта?а баран и?эн т?бэспит…» – диэн курутуйа-курутуйа кэпсээтэ. Мин та?ырдьа ыстанным. Ханна хаамарбын бэйэм да билбэппин, арай биирдэ ?йд?мм?т?м, та?ара дьиэтин иннигэр сытар эбиппин. Ханнык эрэ эмээхситтэр к?т???н киллэрэн, хас эмэ к?н? бы?а биэбэйдэ?эн арыый бэттэх а?албыттара. Онтон оччолорго собус-со?отох баачыка бэйэтигэр сы?ыаран бачча?а кэлиэххэ тыыннаах сырытта?ым. Дойдубар т?нн??хп?н, Федям эрэйдээх у?уо?ун ким харайыай?» – эмээхсин хара?а ууланан ылар.
Арай хаар кы?ал?ата суох кыыдамныыр. Ханна эрэ ???э тыалтан хамсыыр боруобат «Марисель, Марисель…» диэн ыллыырга дылы.
– Ычча! Тетя Маня, то?но?у? буолуо, дьиэ?эр киирэ о?ус…
Эмээхсин т??рэ?нээн туран эргэ калиткатын арыйан киирдэ уонна идэтинэн и?иттэн хатаан халыгыратта.
Мин дьиэбэр дьылыс гынным.
III
Уларыта тутуу куоракка со?уччу кэлбитэ. Сойуус сууллуутун би?иги ма?а?ыыннарбыт бары суйдаммыттарыттан билбиппит. Ас-та?ас кырыымчык буолан, устудьуоннар аччыктыырбыт элбээтэ. Дьи?эр, дьоммут а?ы хото ыыталлара эрээри, ким дьиэтэ суох, ким харчыта б?пп?т, араас кы?ал?алаах би?иги ааммытын саппаттар. Ол дьоммут с?г?н да сылдьыбаттар, ардыгар айдаараллар, онон уулуссабыт кы- ра?аабыссата, утары ыалбыт бэрэдэбиэс Валя сотору-сотору ??сэргии киирэр буолла. Олус иэдэйээри гыннахпытына, иним Б??ккэ дойдутуттан тахсан куобах тиэйэн киллэрэн, «Строитель» ма?а?ыын иннигэр туран атыылаан харчыланабыт. Ону бастакы сонун тылынан «бизнесмен» диэн с?рэхтээтибит уонна киирбит ки?иэхэ барытыгар киэн тутта кэпсиибит. Ки?ибит онтон санаата кэллэ?э буолуо, аны то? отонунан эргиннэ, онон хоргуйууттан ыалларбытын кытта быы?ыыр кыахха киириэх курдук гынныбыт. Лаппа кыа?ырыа?ын, биирдэ а?ам т?бэ?э киирэн: «Бу сааты, били оло?хо?о абаа?ы бухатыыра То? Дуурай Долону?са тии?инэн эргиммитигэр дылы. Ха?ан эргиэмсик буолаары, бэйэ?ин да, дьону да албынныыгын», – диэн бобон кэбистэ.
Ки?и барыта да уларыйан барда. Оччолорго бэркэ олорбут «Юность» ма?а?ыын бэрэдэбиэ?э, к?м?с тии?ин к?рд?р??р? бииргэм к?лэн ыппайа сылдьар хохулууса Валябыт ?лэтэ суох хаалла. Инитэ Сэргэй, аармыйа иннинэ ?ч?гэй ??рэнээччи, ол дойдуттан кэлээт, кимнээ?и эрэ кутурукта?ан, «фарцоман» ааттаа?а буолан, сымыйа-кырдьык джинсынан онно ба?алаах дьону барыбытын тотордо. Ол сылдьан, аны «валютчик» аатыран, хаайыыга т?бэстэ. К?м?с тиистээх Валябыт, дьоно ?л?н, инитэ хаайыллан, к???л-босхо баран, аны арыгыны амсайар буолла. Сотору-сотору хампаанньа хомуйан, би?игиттэн «Романтик» магнитофоммутун уларсан сыгааннары ба?ыйар аймал?аннаах бэчэрии?кэлэри тэрийэр идэлэннэ. Кыыстаах уола арыт куотан киирэн би?иэхэ хоноллор. Муннукка олорбут кэриэйдэрбит уулусса биир да дьэллик ытын хаалларбатылар. Бэл, би?иги минтай балыгынан а?аан б?ск?чч? уойбут Найда диэн харабыл ыппыт чэччилии сырытта?ына, о?уурдаан ылан олбуордарыгар со?о сылдьалларын о?олор к?р?н кэпсээтилэр. Хайыахпытый, «аччык дьону ымсыырдан, то?о онон ыырдаммытай?» диэн, бэйэтин буруйдаатыбыт.
Сэргэй ол икки ардыгар хаайыытыттан тахсан аны дьиэлэри халыыр идэлэннэ бы?ыылаах. Би?игини билэрдии иккитэ ыраастаата. С?ннь?нэн били бэйэтэ бу?арбыт «варенкаларын» сойботор. Ити кэм?э уулуссабыт ма?ан туллуга буолан барыбытын ымсыырда барар-кэлэр, байыы чыпчаалын бэлиэтэ курдук к?ст?р «Жигули» массыыналаах т?гэх олорор ыалбыт а?алара ?лэтиттэн уурайан, харчыны ба?ан ылаары таксилыы барбыта и?илиннэ. Сотору кэргэнэ, толуу нуучча дьахтара олбуорун иннигэр тахсан ытыы-со?уу олорорун к?рд?б?т. Ки?ибит массыыналары майырдары сирдээн да тимирбитэ, халлааннаан да к?пп?тэ биллибэт гына та?ы мэлийэн хаалбыт.
Са?а ?йэ к?ст??тэ буолла?а, би?иги олбуорбут кэннигэр, кэтэх дьиэлэри алдьархайга тэбэр икки этээстээх обургу уопсай тутулунна. Аанньа турбаланыа дуо, онон-манан то?ута баран чугастаа?ы олбуордары уунан толорон, ыйбыт-хайбыт элбээтэ. Били чуумпутук олорбуппут сыччах, аны сыгааннар таабардара ордууланан, Сэргэйтэн уонна кэриэйдэрбититтэн хаалбыппыт сыы?ын барытын ыраастаатылар. Ойо?оспутугар олорбут нууччаларбыт, дьиэлэрин эрэмээннэргэ атыылаан баран, к???н хааллылар. Ол дьон атыынан дьарыктаналлар. Атыыларын тааратын, ууну хаайар аатыран, суолга куталлар, онон уулусса орто холло?о?унан б???нэн туолла. Били ыт этэ бэрэскинэн эргиммит кэриэйдэрбит балачча кыа?ырдылар бы?ыылаах, с??рэр уу тымырын б??л?? кума?ы томточчу куттаран, аарыма гараж туттаран, били кураанах уулуссабыт эмискэ к??х ньо?ох уунан туола т?стэ. Бэл, ыттыын уоруйах буолан, миигинник ки?ини сорбун сордоотулар. Ити кэм?э ас ?л??скэ буолла диэн, халба?ыга, арыыга, эккэ уонна арыгыга араас ??н??х талоннары тар?аттылар. Оттон ол астарбыт биирдэ эмэ ма?а?ыы??а кэллэхтэринэ – кыама суох кыргы?ыы, амырыын ампаалык. Ол курдук биирдэ «Строитель» ма?а?ыы??а халба?ы а?албыттарын истэн, ыйдаа?ы таломмутун барытын хомуйан, атыыла?а та?ыстым. Ки?и тыыммат анньы?ыылаах уочаратын аа?ан, биир палка суон халба?ыга тигистим. Кыайбыт-хоппут ки?и бы?ыытынан, бы?а дайбаабытынан дьон халы? хал?а?атын хаба ортотунан аан диэки тала?ан истэхпинэ, арай аллараттан халба?ыбын ким эрэ харбаата да мэлис гынан хаалла. Дьэ до?оор, ?л?р ха?ыыбын ха?ыытаабытынан кэнниттэн т???нн?м. Ыйдаа?ы аспын былдьаппыт ки?и аанньа буолуом дуо? Иннибэр улахан булууламмыт к??рт ыт кутуруга элэктээбиттии а?ыйахта куйбара?наан хаалла. Бу акаары алларанан, кинилэр сылдьар сирдэринэн, к??ч?кт?? тэйбэ?нэтэн испиппин м?чч? туттарда?а дии. Ол и?ин атыыласпыт дьон бары былаах курдук ?р? анньан и?эр буолаллар этэ ээ… Эккирэтэн тахсыбытым, ол миэхэ ситтэрэр кыыл буолуо дуо, хайа сах ма?а?ыын анныгар дьылыс гынан хаалла. Саатар, сыбаайалары б??л?? к?р??лээбиттэрэ ки?и батыы?ык дуо, симиллэн к?рд?м да, мэлийдим. Абаккабар, быыкаа хайа?ас баарынан кылатан к?рд?м. Дьэ, били ба?айы бултуйбут бы?ыынан, муннукка тиийэн мин то? халба?ыбын б?к?н?тэ сылдьан к?м?лл?? а?ай сытар. ??рб?т хара?ын уота ыраахтан к???р?н к?ст?р. Мин силбин эрэ бы?а ыйыста турда?ым дии. Ити курдук, ыйдаа?ы халба?ыбын ыкка былдьатан турабын. Ол кыбыстыыбын дьоммор кэпсээбэтим, «таломмун с?тэрдим» диэтим.
Ч??чэ Маня букатын иэдэйдэ, ас да ылларбат буолла. Биирдэ ыксаан дьиэтигэр киирбитим, дьиэтин муостата к?пп?х к?т?р курдук к??рэ?нээн олорор уу. Сиик икки, куоска, ыт сыта икки диэн ыар никсиктэрэ манна баар эбит. Намы?ах хара?а дьиэ биир муннугар иконалары кылбачыта ч?мэчи умайан барыгылдьыйар. Олор быыстарыгар са?аран борооно арыычча к?ст?р буолбут байыаннай та?астаах номо?он саха уолун хаартыската саамай мааны араама?а угуллан мичээрдии турар. «Ити Федята буолла?а» диэн, билэр ки?илии то?хох гынан ыллым. Мин киирбиппин истэн, эмээхсин эрэйдээх т?гэхтэн ы?ыран ынчыктаата. Тиийбитим, холто буолбут та?астаах оро??о ыран букатын бачыр о?отугар т?сп?т ч??чэ Маня сытаахтыыр. Тугу эрэ буллугуруур да, са?ата и?иттэн тахсыбат. Та?аралара абыраабат буолбуттарын сэрэйэн, ыйыта барбакка быраас ы?ыра ыстанным. Сотору кэлэн илдьэ бардылар. Онтон эргиллибэтэ?э. Ый курдугунан биир эрэстиин кэлэн, олбуорун ыбылы то?о?олоон кэбиспитэ. Ол дьиэ би?иги к????хп?т?гэр диэри турбута, ким да биллибэтэ?э.
«Уларыта тутуу» диэн ааттаммыт абытайдаах сут-сутаакы сыллар итинник са?аламмыттара. ?сс? да инники т???л??х ыар кэмнэр м???р?? туралларын хайа да ааттаах тымтыктанан к?рб?т?. Кыра-хара дьон аас-туор олохпут кы?ал?аларын моойторуктанан хара?а суох ыт о?отунуу иннибит диэки олус бытааннык сыыллан испиппит. Улуу итэ?элбит – Коммунистическай партиябыт – тугу эрэ тобулар ини диэн куруук бэлэм толкуйу олоххо киллэрэ эрэ ??рэммиппитинэн, туох эрэ маны муо?алыыр бы?аарыныыны «?рд?ктэр» ылыналларын б?тэйдии кэтэ?эрбит, эрэнэрбит.
IV
Ити кэмнэргэ, куорат дьокутааттарын талар буоллугут диэн, хаста да агытаатардар кэлэ сырыттылар. Би?иги кы?ал?абытын кэпсиибит да, ону олох да аахайбаттар, «бу ки?иэхэ куоластаа?» диэн сурук туттаран кэби?эллэр да б?тэр. Ким, туох ки?итин ыйытыы э?ин суох. Билигин санаатахха, бэлиитикэ?э олох бэлэмэ суох эбиппит, ол эрээри аны кырдьык-хордьук куоластыы диэн ааттаан барабыт. Бы?ата сэбиэскэй былаас с???? курдук ??рэ сылдьарыгар бас бэринэн хаалбыт бы?ыылаахпыт, онон талымастыы барбакка, аата эрэ суруллубутун аанньа талаахтыыбыт. Онтукабыт билигин да?аны аа?а илик курдук. То?о эрэ куруук, куорат да ба?ылыгын таларбытыгар, халлаанынан к?т?н и?эр хара?аччылары тутан ылан дьиэтитэ сатыыбыт да, онтуларбыт тото то?суйан баран хара?аччыланан хаалаллар. Эбэтэр, били ки?и к?л??р? таларын курдук, и?ин эриэнин билбэккэ эрэ «дьэ бу сырыыга с?пт???? таллыбыт ини» дии санаабыппыт, биирэ, ха?аатын бэлиэтиир курдук суол кытыыларын к?р??л??р дьикти ?лэни хотуулаахтык о?орбута к?н б?г???э диэри ?йд?мм?т архитектура омоонноро буолан сыталлар; икки?ин о?уруоппутугар киллэрбиппит, бэйэбит тиэргэммитин кирэн баран, аны атыны к?р????л?? сатыыр улахан ороскуоттаах буолан тахсыбыта; ???с, олох да?аны кэтэрпит бур?алдьыбытын кыайан тардар кыа?а суох буолан, иннинэн да, кэннинэн да барбакка, биир сиргэ тэпсэ?нии турар к?л??к к?л??р т?бэ?эн сордообута.
Оттон би?иги дойдубут к?ст?р сирэйэ буолуохтаах Дьокуускай куорат билигин да?аны ити мин Ма?аным переулогын курдук ы?ыллыбыт-то?уллубут т??лбэтэ ба?аам элбэх. Бии Алампа эппитинии, би?иги дойдубут ?р?б?л??сс?йэ иннинэ хаар-муус билиэнигэр хам хаптаран нуктуу сытар улуу бухатыыр курдук хара?а, т??кэтэх этэ. Онтон ?р?б?л??сс?йэ да кэнниттэн Былатыан Ойуунускайбыт «Улуу дойдуга уот мо?ойдору ыспыппыт былахыны эрэ биэрдэ» диэн Хаарыл Мааркыс хомойбута ???» дииринии, кырдьык тылга эрэ илбис буолан ?р?б?л??сс?йэ уот бала?анан тыынан ааспыт курдук. Кэм хардыытыттан хас эмэ б?к хаалан, муус килиэ суор?анын б?р?нэн, Дьокуускай с?????эр турбакка д?й? то?он сытыа эбитэ буолуо эрээри, а?ыйах сылтан бэттэх улуу бухатыырбыт у?уктубукка дылы буолла. Кини билигин модун к????н холоноору тулатын к?р?нэ, тыылла?ныы турар.
Чэ, онно тиийиэхпит ыраах… Мин э?иэхэ, к?нд? аа?ааччыларым, уларыта тутуу би?иги кыра куораппытыгар уонна би?иги улугурбут ?йб?т?гэр хайдах ?т?н киирбитин, тапталлаах куораппыт номохторун-???йээннэрин бэйэм оло?ум биир хаттыга?ынан ханыылаан ойуулаан к?рд?р????м.
Сайсары. К??рэгэй уонна Бээгэй
I
Би?иги ити Ма?ан переулогар турбут дьиэбит биир к?н харгы то?о барбытын курдук хантан эрэ эмискэ кутуллар уунан туолла. Баар-суох баайбыт, а?абыт ?йэтин тухары муспут араас кинигэлэрин бибилэтиэкэтэ, урукку олохпут истиэнэтэ суулларыныы к?р гынан, А?а дойду Улуу сэриитин сылларыттан ха?ыаттартан кырыйан муспут паапкалардыын ууга былдьаннылар. Арай Иосиф Сталин мэтириэтэ паапкаттан хостонон чаалыйбыт ууга дагдайа уста сылдьарын то?о эрэ ким да быы?ыы сатаабата?а. Хайыахпытый, быраас идэлээх аймахпыт ки?и Б??т?р Ыстапаанабыс Сайсарыга турар дьиэтигэр к?ст?б?т. Кэлин санаатахха, мин куорат биир муннугар ха?ан да ?р олорбокко, биир кэм дуобат хара?ын аа?ардыы куорат сирэйин мэ?нээх т??лбэлэригэр к??эйиллэн к??? турар дьиэктээх эбиппин.
Сайсары. Саха дьоно ?ксэ манна т??лбэлээн олороллорун уруккуттан билэрбит. Б??т?р эргэ дьиэтэ аатырбыт поэт Серафим Романович Кулаачыкап-Эллэй аатын с?ктэр да, Эллэй сирэйин элээмэтэ да к?ст?бэт хаарбах уулуссатыгар турар. Т??? да ?с хостоох буоллар, орто ки?и оройунан охсуллуох намы?ах ????лээх, ?р?? тэйэ турар, мин о?онньорум т??к?й?н киирэр хал?аннаах, биир да мал ата?ын булбакка, м????к сылгы курдук т??рэм ?кт?? турар, чоху к?хс?н?? инэн-манан б?лт?р??эн тахсыбыт муосталаах икки кыбартыыралаах у?ун субур?а дьиэ би?игини аты?ырыы к?р?стэ. Утуйар хоспутугар, били, ы?ыллыы баайын ?ллэстиини туо?улуур тимир атахтаах быраас ыары?а?ы иттэни ууран и?ин-????н чинчийэр тымныы, тилиргэх ороно эрэ турар. Бы?ыыта, оччолорго кэлбэт буолбут хамнас суотугар тыырыллан манна кэлбитигэр с?п.
Ыалбыт буолла?а, чобугураабыт саха дьахтара, дьиэлээх ки?и бы?ыытынан, т?т?л? суох к?т?н т??эн, айдаарбаппытыгар, тиэргэни сиппийэрбитигэр, б??? ыспаппытыгар дьа?айда. Тахсаары туран, «киэ?э олбуору хатыыр буолу?» диэтэ да?аны, б?т?нн?? кэриэтэ суулла сытар олбуор ол би?иги олуйбуппутуттан ороспуойдары хааччахтыах бы?ыыта суохха дылы. Ол ?рд?нэн этиллибитин аанньа хатаабыта буолабыт. Сайынын уулусса уу саппыкыта суох атыллаабат гына алдьархайдаах бадараанынан дьэргэччи к?р?н тахсар эбит.
II
Мин ?лэлиир тэрилтэм оччолорго Саха Государственнай филармонията диэн ааттанара. Сайсарыттан чугас Каландаришвили уулуссатыгар турар. Онон, хата, абыранан а?ай сылдьабын.
Биир к?н театрга с?пс?лгэн б???т?. «Аны филармония буолан б?тэр ???б?т, атын ааттанар буолбуппут…» – диэн администратор Сэргэй К?ст?к??нэп ы?а-то?о кэпсиир. «Ол то?о? Оттон былыргыттан оннук ааттаах этэ дии, уларыйбытыттан туох буолуой?» – кырдьа?ас вахтер Уйбаан с?б?лээбэтэхтии ыйытар. Филармония куорат биир былыргы тутуутун пааматынньыгар, а?аара урусхалланан сытар Троицкай собуорга, обургу сааланы бас билэн симиллэн а?ай олорор. Та?ара дьиэтэ ?р?б?л??сс?йэ кэнниттэн «искусство храмыгар» кубулуйан бастаан мунньахтыыр сир, онтон театр, билигин филармония буолбута. Эргэ собуор кистэнэн турар муннуктара бииртэн-биир арыллан тахсан, барыбытын со?утар. Былыргы ?йэтээ?и модун истиэнэлэр тугу са?ыаран туралларын ыччат билбэт, билэ да сатаабат. Арай ?йэтин тухары мантан арахпакка ?лэлээбит Уйбаан эрэ билэн эрдэ?э.
– Ха?аайыстыбаннай малга сэрэбиэй тардар ???б?т.
– Саамай улахан «Малютка» диэн та?ас сууйар массыына ???.
– Чээн, ким?э эрэ т?бэ?эр…
Артыыстар, хамнас, ас-та?ас суо?уттан дьадайан, ыал устун барыахча айылаахпыт. Биир кылапачыгас билиэскэ ту?угар тугу барытын туран биэрэр алдьархайа. Оттон сыалай та?ас сууйар массыына – ?т?р к?ст?бэтэх «роскошь». Суугуна?ан, со?отох саалабытыгар мустан, ДВП-нан быы?анан о?о?уллубут кыракый хоско киирэн, профком Б??т?р Бэстирикиэп сиэгэн тириитэ бэргэ?этин и?иттэн сууламмыт кумаа?ыны биир-биир тардабыт. Миэхэ лаампа т?бэстэ. «Ээ чэ, били та?ырдьаа??ы лаампаны эмиэ уорбуттар этэ, онно ыйаныллыа» дии санаатым. Туох барыта кырыымчык, онон урут ту?аныллыбатах билигин идэтэ тахсар кэмэ. Дь??гэм Вера наскыны тардыбыт. «Кэм буолуо, онтукалара эр ки?и киэнэ ???. Арай этэрбэ?им и?инэн кэтээ инибин…» – Вера ??хсэр, эмиэ да уоскутунар. Ростик мыыла хаатын туппут: «Мантыкайбын илдьэ баанньыкка барыахпын, аны мыылата суох. Арай ?н?р??н «Елочка» ма?а?ыы??а хара мыыланы к?рб?т?м, ону ылан угуу?укпун, хайдах мыылата суох сылдьыай… Господа артисты, ким мыыла?а харчы иэстиир?» Ким да хардарбат, ол аата бары кураанахпыт. «Аныгыскы ыйга хамнас кэлиэ дииллэр, онуоха диэри сууммакка сырыт…» – ким эрэ та?ырдьа тахсан и?эн ха?ыытыыр. Б?д??-сада? Савва са?атыттан матан, сирэйэ дьэс кыы?ан, тахсан уоскуйардыы ыскамыайка?а олордо.
– Хайа, тугуй?
– К?р?? эрэ, араа?а… – диэт, сулбу тардан ылабыт.
