Федот Захаров "Үйэ кирбиитигэр"

Кэлбит дьон, аhаан бараннар, ыраах айа??а барыахтарын иннинэ утуйан ыллылар. Омоллоон баатырдарын ы?ыртаан, сарсыарда халлаан сырдыыта айа??а турдулар. Барыта т??рт уонча киhи суолга киирэн субуhан, айаннатан дьигиhиттилэр. Уонча солбук аты сэтиилэнэн бардылар.

Омоллоон боотур дор?оонноох аата, дьоhун сура?а аатырбыта ?р буолла. Ат б???, кус быhый, б?д??-сада? киhи. Уон сааhыттан кыргыс ??рэ?эр ??рэммитэ. О?оттон эрэ улахан у?уохтаах, быhый, бэргэн буолан хай?алга сылдьыбыта. Бухатыырдар тустарынан элбэх кэпсээни истэн улааппыта. Кини эмиэ бухатыыр буолан аар-саарга аатырыан ба?арара. Ким да утары к?рб?т буолан, эдэригэр кыра тэппини истибэт, ?h?ргэс, хадаар майгылаа?а. Ону дьоно улаатан, ?йд?нн???нэ, к?н?? диэн м?хп?т, мээнэ сэмэлээбэт этилэр. Улаатан силгэтэ ситтэ?инэ, а?а ууhун к?м?ск??, ара?аччылыа диэн эрэнэ саныыр ыччаттара диэн кини этэ.

Биирдэ Т???л? баайа Быйа? ойуун кэлэн ыалдьыттаабыта. Боло К??лэкээн ытык ыалдьыт кэлбитигэр, байтаhын биэни ?л?рт?рб?тэ. Онно Быйа? ойуун, уол аhамньытын с???н, «бу уол мо?уhа бэрт эбит, Боруку Омоллоон диэн ааттыахха с?п эбит» диэбитэ. Уол ону ?h?ргэнэ истибитэ. Ити итинэн ааспыта.

Онтон ?с сыл буолан баран, Быйа? ойуун дьиэтигэр олорон, уохтаах кымыстан с?????эр о?устаран, дьиэ таhыгар тахсан с?р??к?? олордо?уна, эмискэ быыра ох кэлэн быарыгар батары т?сп?тэ. Быйа? и?иир ситиитин таттаран, ?р? титирэстии т?hээт, ?й ылан: «Бу хайа ?ст????м кэлэн ?л?рд???» – диэн хаhыытаабыта. Онуоха тыа диэкиттэн: «Боруку Омоллоон кэллим!» – диэн хаhыы иhиллибит. Быйа? уолаттарыгар: «Болугур ууhугар сылдьан, орой мэник уолу оонньоон Боруку Омоллоон диэн ааттаабытым, бука, кини кэлэн ?л?рд??? буолуо, ситиhи?», – диэн баран тыына быстыбыт.

Омоллоон ыар буруйу о?орон баран Б?л??гэ к?рээбитэ. Быйа? аймахтара, т??рт уонча киhини тардан, Болугурга кэлбиттэрэ. Омоллоону к?рд??н баран булбакка, ?с ситиhэн, Боло К??лэкээн кыра уолун Чааппара диэн то?устаах о?ону ?л?р?н, сэптэрин хааннаан баран т?нн?б?ттэрэ. Оттон Омоллоон Б?л??гэ тиийэн са?ан ?с сыл олорон баран эргиллибитэ.

Оттон Хомуос эмиэ кыргыс ??рэхтээх да, майгытынан к?рс??. К??h?нэн бэйэтин уйуттар диэбит киhилэрэ. Ол эрээри бэрдимсийэ сатаабат, к?нн?р? урууга, ыhыахха эрэ тустар. Ханна да барбат-кэлбэт. С??h?т?н-аhын ?ч?гэйдик к?р?р, ?лэhит киhи. К??лэкээн эдэр ойо?уттан т?р?пп?т ?h?с уола Чоху уончалаах эрэ о?о.

Ха?аактар, с??h? хаамыытынан айанныыр буоланнар, бытааннар. Эккирэтээччилэр ыаллартан сураhан, ханна тиийбиттэрин билэ истилэр.

Ха?аактар Чаачыгый диэн сиргэ кэлэн хоммуттар. Аара олорор о?онньор бу сарсыарда туран барбыттара, ырааппатахтара буолуо диэтэ. Ону истэн, Т???л? диэн киэ? алааска тиийэн хоно сыттахтарына, т??н саба т?hэргэ быhаардылар.

Аны тиэтэйбэккэ, тохтоон утуйа-утуйа, бытааннык айаннаатылар. Т???л? киэ? алааhын илин са?атыгар кэлиилэригэр, у?ун сиппэрэ? ардах т?hэн барда. Ох саа кирсэ ардахха сытыйда?ына, сымнаан, уунан, ыраа?ы кыайан тэппэт буолар. Онон куhа?ан буолсу. Ха?аактар чокуурунан эстэр тимир саалара ардахха эмиэ моhуогуруу?у.

Хара?арбытын кэннэ, к??тэ т?hэн баран, аттаах дьон хайдыhан, киэ? алаас икки ?тт?нэн субуhан бардылар. Алаас иhигэр элбэх с??h? ыhылла тар?анан мэччийэ сылдьар. С??h?лэри анараа ?тт?лэринэн эргийэн, са?ата суох хомуйан, илин диэки ??рд?лэр, ол кэм?э ха?аактар харабыллара айдааны тарта.

Ардах к??h?рэн, та?аhы сытытта. Сарыы сонноро тымныынан хаарыйар. Хабыс-хара?а. К?h???? ардах силбигэ куhа?ан. Киhини то?орор.

С??h?н? ??рэн киэ? алаас илин ?тт?гэр чугаhаан эрдэхтэринэ, ха?аактар аттаах сэриилэрэ боруора харааран ситэн кэллилэр.

Омоллоон, и?эhэтигэр туран, ынан кэлбит нуучча атын батыйатынан баска сырбатар. Ат, чугурус гынаат, т?б?т?н хойуолла?натта. Иккис ха?аак атын эмиэ т?б??? биэрэн буксутта. Баатырдар охсуhан, кылыс тыаhа бачыр?ас буолла. Сахалар, охсуhа-охсуhа, с??h?н? кытта чугуйаллар. Нууччалар, охсуhан иhэннэр, бэйэлэрин тылларынан хаhыытаhан тохтоотулар. Бекетов сахалар, ба?ар, соруйан чугуйбуттара буолуо, тыа са?атыгар илдьэн, элбэх буолан эргийэн саба т?h??хтэрэ диэн сэрэхэдийдэ. Хара?а?а т?h? да сэрииhит киhи хорсун санаата м?лт??р.

Баатырдар, ха?аактар чугуйбуттарын билэн, ?ргэн ыhыллыбыт с??h?лэри хомуйан суолга киллэрдилэр.

* * *

Петр Бекетов ??рэн иhэр с??h?т?н былдьатан кэлэн баран, Мэ?э баайын Босхо? Боруохалы баран бо?утуннарар санаалаах. Ааспыкка онно тахсан тэриллиилээх утарсыыны к?рс?н, улахан ордууларыгар тиийбэккэ т?нн?б?ттэрэ. Ол куhа?ан. Таатта ?рэ?эр олорор сахалар, ба?ар, ону истэннэр улахан утарсыыны о?орбуттара буолуо. Саатар, хоннохторун анныгар баар чугас улууhу самнардахтарына сатанар. Бу дойдуга таах таалалыы кэлбэтэхтэрэ.

?с хонукка сынньанан баран, эмиэ о?остон-тэринэн бохуокка бардылар. Урут сылдьыбыт сирдэрэ буолан, суолун-ииhин билэллэр. Т??н утуйа сыттахтарына тиийэн саба т?hэр былааннаахтар.

Босхо? Боруохал баатырдарын мунньан баран, туох да харабыла-тойо суох утуйа сыттахтарына, эмискэ ыт ?рэрин кытта, дьиэлэрин сарт

т?нн?гэ эhиллээт, с?рдээх улахан тыас дэлби барбытыгар соhуйан уhугуннулар. Сонно тута аан тэлэйэ бараат, ха?аактар улахан тэрэгэр с?гэлэрин туппутунан к?т?н т?сп?ттэригэр, уолуйан хаалбыт баатырдар утарсыыны о?орботулар да?аны.

Оhоххо от, туос быра?ыллан умайан сырдаабыт дьиэ?э, ха?аактар баатырдар сааларын-сэптэрин суйдаан, ?лт? к?б??лээн таhырдьа таhааран сиргэ умса сытыардылар. Оттон иккис кыра дьиэ?э утуйбут баатырдар с?г?н бэриммэккэ охсуhуу буолла. Ол эрээри кинилэр да уhаабатылар. Тимир сааны тыаhатан, уолутан, сотору бэриннэрдилэр. Биир киhи орон анныгар киирэн саспытын ата?ыттан соhон таhаардылар. Хаhыы-ыhыы, к?рг?йдээhин, тыас-уус, о?о ытааhына, дьахталлар сарылаhыылара, олоппос т??нэри тэбиллиитэ э?ин, к??дэл-таhаа б??? буолла. Бэриммит эр дьону барыларын таhырдьа таhаартаан кэккэлэччи сиргэ сытыартаан баран кымньыынан таhыйдылар. «Аны утарыластаххытына ?л?рт??хп?т» диэн Петрушканан этиттэрдилэр. Босхо? Боруохалы бэйэтин эмиэ таhыйдылар. Эбиитигэр «дьаhаа?ы т?л??хп?т» диэн тылларын ыллылар.

Утарыласпыт дьо??о кымньыы хайаан да наада. Сымнаан биэрдэхтэринэ, ким да?аны дьаhаах т?л?? суо?а. Д?кс? бастарын быhыахтара. Ханна ба?арар, хаhан ба?арар к??стээх уонна баламат буоллаххына ытыктыыллар, куттаналлар. К??с ?тт?нэн к?hэйии хайаан да?аны баар буолла?ына табыллыах курдук буолан иhэр.

* * *

Петр Бекетов Иван Колмогоров диэн десятник баhылыктаах биэс ха?аагы кытта промысловиктары ?р?с ??hээ ?тт?гэр ыытта. Онно тиийэн бэлэм симиэбийэ?э кыстаан олорон, то?устартан дьаhаах хомуйуохтара, бултуохтара.

Дьыл ыраатта. Бекетов мантан к?h?н ханна да аралдьыйбакка, остуруок тутуутугар ?лэлиир санаалаах. Дьонун барытын ?лэ?э туруорда. Тымныы т?hэ илигинэ са?а дьиэ?э к?ст?хт?р?нэ табыллар. Остуруок тутуллара хайаан да наада. Сахалар, ба?ар, т?мсэн кэлэн саба т?h??хтэрэ.

Бу дойду элбэх балыктаах, бултаах дойду эбит. А?ыйах киhи ?р?скэ киирэн му?халаан, сибиэhэй балыгы сииллэр. ?ксэ к?стэх, алыhар, сордо? кэлэр.

Билигин к?н аайы тутууга ?лэлииллэр. Сахалар эмиэ кэлэн к?м?л?h?лл?р. Нууччаларга кэлэн ?лэлиир дьон эт сиэн абыраннылар. Оттон дьиэлэригэр буолла?ына, эти идэhэ ?л?рд?хт?р?нэ эрэ сиэччилэр.

Нууччалар сытыары эркиннээх олорор дьиэ, ампаар туталлар. Сорохтор уhуктаах т?б?л??х, ?рд?к, сонос ба?аналары сири хаhан хороччу туруораллар. Оннук уhуктаах ба?аналары дьиэ тула кэккэлэччи туруоран, киhи кыайан киирбэт хахханы о?ороллор. Ол иhин остуруок диэн ааттанар.

Сахалар икки туруорбах бала?аны тута сылдьаллар. Сорохтор остуруок таhыгар улахан хотонноох бала?аны, кыбыы, дал туталлар. Ха?аактар кыhын уон ына?ы ыатар санаалаахтар. Онно олохтоохтору а?алан ?лэлэтиэхтэрэ. Билигин ол ынахтарын ыалга туруораллар.

?лэ элбэх. С?гэ тыаhа бачыр?ас. Икки саха, тутуллан эрэр дьиэ ?рд?гэр тахсан, ?р?т мастары кэккэлэччи уурталаан ыпсарар. Икки нуучча д?л?? ?рд?гэр сынньана олорор. Биирдэрэ ?рд?к у?уохтаах, кугас бытыктаах. Иккиhэ намыhах, кыра хара бытыктаах.

– Смотри, как мастерит, – диэн улахан у?уохтаа?а са?арар.

– Он же человек, – кырата к?хс?н этитэн баран сиргэ силлиир.

– Он, конечно, человек. Но странный.

– Они тоже думают, наверно, что мы странные.

– Ихнюю душу Христос даже не ведает. Прости, господи. Ведь они не христиане.

– А вот Петрушка крещеный. Он тоже якут.

– Петрушка наш. А этот якут рубанет тебя топором по башке и не подумает, что согрешил.

Кыра муруннаах, кэтит мэлтэгэр эттээх сирэйдээх саха до?оруттан ыйытар:

– Ити нууччалар тугу кэпсэтэллэрэ буолуой?

– Киммилэр, до?оор. Бука, тойоттор к?рб?тт?р?гэр сынньана т?h??ххэ дииллэрэ буолуо. Ити улахан у?уохтаа?а с?рэ?э суох киhи быhыылаах, сотору-сотору сынньанар. Кыратык сы?арыт эрэ, – иккиhэ ?лэлиирин тохтоппокко эрэ са?арар.

* * *

К?h?н буолан с?р??д?йэн, ?лэлииргэ ?ч?гэй буолла. Сахаларга тутуу маhын тыаттан о?устаах сыар?анан сыылларан таhаллар. Сорох маhы мыраан ?рд?ттэн т?hэрэллэр. Элбэх киhи к?рг??м?нэн ?лэлээн, бала?ан ыйын б?т??тэ хас да дьиэни тутан б?тэрдилэр. Са?а дьиэлэри уhуктаах мас кириэппэhинэн эргиттилэр. Аллара к?h?н, ?рд?ттэн олорон ?лэлииллэр.

Петр Бекетов маннык улахан событиены суруйтаран, государга биллэрэргэ сананна. Суруксут кэлэн, суруйаары кумаа?ытын иннигэр ууран, хаас куорсунун т?б?т?н чэрэниилэ?э уган бэлэмнэммитин кэннэ, атамаан, т?тт?р?-таары хаамыталыы сылдьан, тугу суруйуохтаа?ын этэр. Ма?най, ?гэс быhыытынан, государь чыынын-хаанын, аатын, сылы, к?н? суруйтарда.

– Того же году сентября в двадцать пятый день по государеву цареву, – диэн баран Бекетов суруксут суруйан б?тэрэрин кэтэhэ т?hэр. Онтон салгыы этэр: – Цареву и великого князя Михаила Федоровича всея Руси, указу поставил я, Петрушка, с казаками… Нет, не пиши с казаками. Пиши с служивыми людьми. Написал? Дальше так. С служивыми людьми на Лене реке острог. Острог для государева величества в дальней окраине и для государева ясачного сбору. Написал?

– Да, – суруксут суруйан б?тэрэн баран этэр.

– Так пиши. Ясачного сбору и для приезду якутских людей. А преж того на Лене реке и в якольской земле государева острогу не бывало нигде. Написал?

– Да.

– А поставил государева новый острожок я, Петрушка, против якуцкого князца Мымакова улуса и меж иными, – диэн баран суруксут суруйан б?тэрэрин кэтэhэн тохтуу т?hэр. – Многими улусами среди всей якуцкой земли.

Суруксут суруйан б?тэрбитин кэннэ аахтаран истэр.

– Хорошо. Еще пиши – и отныне, вся Якуцкая земля считаю государевай землей Российской. И все. Дай подпишу, – Бекетов суруксут суруйбут суругар илии баттаан баран, кииhи кытаахтаабыт хотой ойуулаах бэчээтин ууран бигэргэттэ.

* * *

Са?а остуруок тутуллубут малааhыныгар хоhо суох киэ? истээх, ортотугар тулааhын ба?аналаах саамай улахан дьиэлэригэр мустан аhаатылар. Быраага к??ннь?р?н истилэр.

Сахалар малааhы??а атын кыра бала?а??а муhуннулар. Нуучча арыгытын истилэр, килиэбин сиэтилэр. Нууччалар хас да саха кыы?ын, дьахтарын тутан а?аланнар, ясырь диэн ааттаан олордоллор. Ол дьахталлар астарын астыыллар уонна т????? ойох буолаллар.

– Бу бурдук астара ?ч?гэй ас эбит, – хара бытыктаах улахан саха киhитэ тутан олорор килиэбин к?рб?хт??р.

– Биhиэхэ дьэ киhи астынар гына амсаттылар. Бэйэлэрэ к?н аайы сииллэр ?h?, – Хачарба диэн ааттаах кыра у?уохтаах киhи килиэби айа?ар уган ыстыыр.

– Нууччалар бодорустахха судургу эбиттэр. Дьон дьон курдуктар, – ?h?с киhи са?ата иhиллэр.

– Хата, кимнээ?эр ?ч?гэйдик аhаталлар. Мин Сымыhах баайга дьиэ туппутум. Онно ?лэhиттэрин кур сыhык этинэн, хара иhинэн аhатара. Ону да?аны тото-хана сиэппэт, – Хара Бытык миинтэн баhан сыпсырыйар.

– Нууччалар талаан а?албыт сылгыларын этинэн аhаталлар, – кытыыга олорор киhи са?ата иhиллэр.

– Туох да диэбит иhин, нууччалар – ?ч?гэй дьон, – ?h?с киhи к?м?скэhэр. – Ити акаары дьон нууччалары утарсаллар. Ох саалаах эрэ эрээри, тимир саалаах дьону кытта охсуhан ?л?лл?р. Хаhан кинилэри кыайаары. Нууччалар киис тириитин к?рд??ллэр. Ону биэрэ-биэрэ олордуннар ээ, хам бааччы. Оччо?о тыытыа суох этилэр.

– До?оттоор, бу олорон, мин биири санаан кэллим. Ону кэпсиибин дуо? – Хара Бытык дьонун эргиччи к?р?р.

– Кэпсээ.

– ?н?р тыа?а икки нууччаны кытта мас кэрдэ та?ыстым. Онно, арай, тииккэ мо?отой чыбыгыраан та?ыста. Биhиги т?hэрээри, тула туран маhынан быра?аттаатыбыт. Онно мин хамсаабакка туран, соруйан, сиргэ т?hэн с??рб?т мо?отойу куоттаран кэбистим.

– То?о?

– Эмискэ санаатым – бу атын омуктар кэлэн, маспытын кэрдэн, кыылбытын-с??лб?т?н ?л?р?н эрдэхтэрэ диэн. К?р, мо?отойу кытары харыhыйдым ээ. Киhи оннук буолар эбит…

Бары са?ата суох санаа?а т?ст?лэр.

* * *

Промысловиктар ыраах тиийэн бултаары, биир кочанан аллара диэки устубуттара. Алдан ?р?с т?рд?гэр тиийэн, кыра ??тээн дьиэ туттан, кыстаан олорон бултуур санаалаахтар. А?ыйах киhи чугас эргин сылдьан бултуур. Оттон ха?аактар тутууга ?лэлииллэр. Остуруок тутуута билигин да?аны ситэрэ ыраах. Сорох дьиэлэргэ орон да, оhох да о?оhулла илик.

Хаар т?сп?т?н кэннэ, сахалар от-мас тиэйиитигэр ?лэлээтилэр. Сорохтор дьиэбит ?лэтэ хаалла диэн к???ллэтэн бардылар. Остуруок иhигэр тутуллубут саха бала?аныгар ясырь дьахталлар олороллор. Иккис саха бала?ана аманаакка ананан тутуллубута. Онно киис тириитин а?алартан аккаастаммыт а?а ууhун баhылыгын эбэтэр харыhыктаах киhилэрин а?алан хаайан сытыарыахтаахтар. Д?кс? «съезжая изба» диэн ааттанар, саха тойотторун к?рс?р э?ин улахан бала?ан тутуллуохтаах.

Алтынньы – албын ый. Т?h? да хаар т?сп?т?н иhин, ичигэс буолар. К?н кэм да уhун. Хаар чараас буолан, булка хаамарга ?ч?гэй. Бу кэм?э булт элбиир. Улааппыт, сиппит кыыл о?ото мэнээктээн, чараас хаарга суола-ииhэ дэлэйэр. Ону к?р?-к?р? кэлии ки?и к?нд? т??лээх элбэх дойдута эбит дии саныыр. Баайы-дуолу сомсон ыларга ымсыы, о?уруктаах санаата к??h?рэр. Саха баайдара элбэх т??лээхтээх эрээрилэр соруйан кистииллэр дэhэллэр.

Сэтинньи ый ??ннэ. Хаар халы?аан, к?н кылгаан, халлаан тымныйан барда. Киис тириитэ эрдэ ситэр. То?о эрэ биир да киис тириитин а?ала иликтэр. Ол эрээри билигин эрдэ. Булчуттар тыаттан киирэ иликтэрэ буолуо. Ахсынньы ый ??ннэ?инэ а?алыахтара.

Ый ортотун диэки ?й?к баай ыыппыт киhитэ биэс уон кииhи а?алан туттарда. Онтон сотору Мымах баай кэлэн, т??рт уон киис тириитин биэрдэ. Бекетов кинини ?ч?гэйдик к?р?стэ. Ол эрээри «элбэх дьонноох эрээригин кыраны а?албыккын» диэтэ.

Ахсынньы са?атыгар Л?г?й тойон т??рт уон кииhи а?алла. Билигин кииhи к?рг??м?нэн а?алыахтаах этилэр да, мэлигир. Олох мэлитээри гыннылар дуу диэбиттэрин кэннэ, били дьаhаах т?л??х буолан анда?айбыт Мэ?эттэн Босхо? Боруохал отут кииhи а?алла. Улахан а?а ууhун аатыттан диэтэххэ а?ыйах.

Ахсынньы б?т??тэ онтон-мантан кэлитэлээтилэр да, с??рбэччэлии, бэл, уоннуу эрэ киис тириитин а?алан туттардылар. Холобур, Н??р?ктээйи тойоно Чыппа Кэрэмэй уон икки эрэ киис тириитин ыыппыт. Но?ой боотуртан с??рбэ киис тириитэ кэллэ. Арай Хатылы баайа Аан ??чэй алта уон киис тириитин ыыппыт.

Тохсунньу ый ортотугар диэри кэтэстилэр да, икки эрэ киhи кэлэн барда. Халы? ха?аластар мэлиттилэр. Кинилэртэн ?й?к эрэ ыыппыта. Дыгын уолаттара биллибэтилэр.

Петр Бекетов десятниктары, пятидесятниктары, сааhырбыт ха?аактары кытары с?бэлэhэргэ быhаарынна. Маннык быhыы сал?анан барда?ына, хайдах да табыллыа суох. Саха бала?аныгар киирэн, остуол тула олордулар.

– Казаки, вы видели, иноземцы дурны и не послушны, – диэн Бекетов этиитин са?алаата. – Слишком мало ясака привезли. От иных совсем нет. Что будем делать? Как привести их под великую государева руку?

Ха?аактар бэйэ-бэйэлэрин к?рс?н са?ата суох олордулар. Ким са?алыырын кэтэhэллэр быhыылаах. Онтон Тимофей диэн сааhырбыт ха?аак:

– Аны сайын со?урууттан дьон эбии кэлэллэрин кэтэhиэххэ, – диэн эттэ.

Бекетов с?б?лэспэтэх курдук баhын хамсатан баран, этэр:

– Не горазд ты, Тимофей Петрович, говорит. У меня сумненья есть, что придет много людей. Якутскую орду можно малыми силами покорить.

– Истинно так, – Василий диэн ха?аак ?нд?х гынар. – Их только жестокими приступами можно смирять. Детей и жен полон взять, дома их жечь. Чтобы иноземцы слышали государеву грозу и боялись, и государев ясак привозили. Только так. Других слов они не понимают.

– Надо идти со всеми своими людьми в улус и громить, – эдэр Осип Галкин сутуругунан остуолу охсор. Кини – Иван Галкин быраата.

– Да, смирять можно только войною. Но небольшим разореньем, чтобы ясачной казне ущерба не было, – диэн Бекетов кэпсэтиини т?м?кт??р.

Биир улууhу баран урусхаллаатахпытына, атыттар истэннэр утарылаhыахтара суо?а, д?кс? дьаhаах а?алыахтара диэн т?м?ккэ кэллилэр. Онтон хайа улууска барары быhаардылар. Оччо ыраа?а эбэтэр олус чугаhа суох сир буолуохтаах диэтилэр. Биир ха?аак Д?пс???э барарга этии киллэрдэ. Иван Галки??а д?пс?ннэр улахан утарсыыны о?орбуттара. Быйыл буолла?ына дьаhаа?ы а?албатылар. Сэрэппэккэ эрэ урусхаллыыр сатамньыта суох буолуо, ма?най алта-сэттэ ха?аагы ыытан кэпсэтиннэрэн к?р?рг? диэн этии киирбитигэр с?б?лэстилэр.

* * *

Олунньу ыйга били ааспыт сайын ?р?с ??hээ ?тт?гэр кыстыы барбыт дьон табыллыбакка эргиллэн кэллилэр. То?устартан дьаhаах хомуйан, бултаан кыстыахпыт дии санаан барбыттара. Кыстаан олордохторуна, то?устар кэлэн саба т?сп?ттэр. Онно нэhиилэ к?м?скэнэн, аманаакка тутуллубут икки киhини босхолоон ыыппыттар. Ол эрэ кэнниттэн сэриилээбит то?устар барбыттар. Ытыалаhыыга баhылыктара Иван Колмогоров оххо табыллан ?лб?т. ?кс?лэрэ бааhырбыт. Онон т?нн??h?б?т диэбиттэр. Эйэлээх то?устар баар буоланнар, сахалар олорор сирдэригэр диэри табанан т?hэрбиттэр.

Сахаларга кэлэн биэс аты атыыласпыттар. Манна биир аты сэттэ киис тириитигэр ылаллара. Онно буолла?ына уоннуу киискэ атыыласпыттар. Нэhиилэ тыыннаах эргиллэн кэлбиттэригэр ??р??.

Кулун тутар ыйга улахан тымныы уларыйан, к?н?с к?н уоттанан, салгын арыый сылыйар. К?н уhаата, онон бохуокка барарга с?п буолла. Сырыыга-айа??а, араллаа??а ??рэммит, дьиэлэригэр сытан тэhийбэтэх ха?аактар Д?пс???э барар буолбуттарыгар ??р??нэн хомуннулар. Ма?най сэттэ киhилээх б?л?х айа??а турда. Биир тылбаасчыты илдьэ бардылар. Сарсы??ытыгар Бекетов с?р?н к??hэ хо?унна.

Ма?найгы б?л?х д?пс?ннэр ордууларыгар чугаhаабытын кэннэ, айан суолун кытыытыгар олорор ыал таhыттан киhи тахсан, ы?ыырдаах ат ?рд?гэр т?hэн, тиэтэлинэн с??рд?б?т?н к?рд?лэр. Ол аата утарылаhар сибикилэрэ билиннэ. К?нн?р? иhэллэр диэн этэ барда дуу?

Ма?найгы б?л?х тиийбитигэр ордууга олох чугаhаппакка, кэпсэппэккэ да?аны, о?унан ытыалаан т?тт?р? кыйдаатылар. Онон табыллыбакка, ыалга т?нн?н, с?р?н к??стэрэ кэлэрин кэтэстилэр.

Бекетов этэрээтэ кэлэн, ыалга хонон, сынньанан баран, ордууга тиийэргэ быhаардылар. Дьиэ?э баппакка сорохтор алаас у?уор к?ст?р ыалга тиийэн хоннулар.

Дьиэлээхтэр этэллэринэн, ордууга элбэх киhи мустубут ?h?. Атын сиртэн баатырдары эмиэ а?албыттар. Тула балбаа?ынан э?ин б???рг?т?? о?остуммуттар. Онон утарылаhарга санаммыт дьону сарсын тиийэн сэриилииргэ диэн быhаардылар.

Сарсыныгар туран, аhаан-сиэн баран, туох эрэ булка барар курдук о?остон, ордууга бардылар. Тиийэн, тыа са?атыгар тохтоон, аттарын тииккэ баайталаатылар.

Д?пс?ннэр ордуулара диэн бала?ан, ол таhыгар эмиэ улахан хотонноох бала?ан, хоспох, сарай баар. Онон б?тэр. Ордууну тула балбаа?ынан, мууhунан, чигди хаарынан, мас ураhаны к?т?рэн э?ин буом-хахха о?орбуттар.

Айан суолунан элбэх аттаах дьон кэлэн тохтообуттарын к?р?н, олохтоохтор, к?м?скэнэргэ бэлэмнэнэн, дьиэттэн с??рэн тахсаллара к?ст?р. Саба т??ээччилэр тэрэгэр с?гэлэрэ килбэ?ниирин, тимир саалара хоро?нуурун к?р?р буолуохтаахтар. Ха?аактар бойобуой с?гэлэрэ биилээх тэрэгэрин уhуна биир хаамыы. Тимирэ чараас буолан чэпчэки. Уhун мас уктаах. Кылгас батастаах дьону сууhарарга олус табыгастаах.

Нууччалар куйа?ынан хаххаланан, о?унан ытыалыылларыгар кыhаммакка чугаhаан, тар?ана тэнийэн, буом?а ыкса кэлэннэр, уhун уктаах с?гэлэрин, кылыстарын кылба?наппытынан бардылар. Баатырдар батыйаларынан охсуhан к?рд?лэр да, баhыйтараллара билиннэ. Онно-манна охтуталаатылар. Ха?аактар хары хапсыhыытыгар кыайа-хото туттулар. Хаhыылара да салытыннарда. Улахан сэриигэ охсуhа ??рэммэтэх баатырдар, хас да киhилэрэ охтубутун к?р?н, дьиэ?э куоттулар. Киирээт, ааннарын иhиттэн олуйан кэбистилэр.

Нууччалартан биир да киhи охтубата. А?ыйах киhи бааhырбыт. Кинилэри ырбаахы курдук кэтиллэр иилэ?эс тимир куйахтара, щиттэрэ абырыыр. Буом иhигэр киирэн, икки дьиэни т?г?р?йд?лэр.