Федот Захаров "Үйэ кирбиитигэр"

Ма?найгы дьиэ аанын то?суйан к?рд?лэр. Аспаттар. Онтон аан хал?анын с?гэнэн охсуолаан л??с?йэллэрин кытта, дьиэ иhигэр о?о ытыыра, дьахтар сарылыыра иhилиннэ. Тирии б?р??h?ннээх хаптаhын хал?аны ?р гымматылар, сотору то?ута-хайыта охсуолаан а?аттылар.

Аhа?ас аанынан тимир саа уоhа быгаат, с?рдээх улахан тыас дэлби барбытыгар, сахалар бары уолуйан хааллылар. Сонно тута куйахтаах ха?аактар буорах буруотун быыhынан, дьиэ?э к?т?н т?hэн, батыйа туппут баатырдары с?гэ хапта?айынан самнарыта биэртэлээн охтордулар.

Биир эмээхсин ?м?рэн, ытыhын таhыйа-таhыйа бабыгыраабытын, тиэрэ анньан кэбистилэр. Сорох эдэр баатырдар с?рдээх улахан тыас дэлби баран, дьиэ иhигэр буруо бур?ас гыммытыгар, илиилэрэ-атахтара кыайан хамсаабат буолуор диэри уолуйдулар. Эр дьону барыларын дьиэ ортотугар умса сытыартаатылар. Туох да ?л?гэрдээх ый-хай буолла.

Аны иккис хотонноох бала?аны ылаллара хаалла. Дьиэ, хотон ааннарын эмиэ иhиттэн олунан кэбиспиттэр. Ха?аактар эргийэн, тула турдулар.

Ааны то?суйдулар. Петр Бекетов ма?найгы дьиэни, сааны тыаhатан, д?б??н?к ылбыттарын кэннэ, иккис дьиэ дьоно т?ргэнник бэриниэхтэрэ дии санаабыта. Эмиэ с?г?н бэриммэт, утарылаhар дьон буоллулар.

– Ломайте! – Бекетов абара санаата.

Хал?аны то?ута-хайыта сыспыттарыгар, иhирдьэ эмиэ аймал?ан буолла. Сотору киирэр аан а?ас гынна. Кытыы хаптаhын хайдан, тостон баран ситэ арахсыбакка и?нэн турарын ылан туора быра?аары илиитин ууммут ха?аак, хардьыгынаабытынан охтон т?hэн иhэн, тиэрэ эргилиннэ. Уолугун ??т?нэн ох батары сааллан курдаттыы тахсыбыт. Хоройо сылдьар.

– Тащите сена! – диэн Бекетов дьаhал биэрэр.

Кыбыыттан оту к?т???н а?ала-а?ала аанынан иhирдьэ симтилэр. Иhирдьэттэн оту т?тт?р? быра?а сатыыллар. К?м?скэнээччилэр дьиэ иhиттэн муус т?нн?ктэри тиэрэ анньан а?ас гыннаран, оту аhа?аhынан таhырдьа быра?аттаатылар. Ону ха?аактар т?тт?р? симэллэр. Иhирдьэ о?о ытыыра, дьон айманар са?ата с?рдэннэ. Сорох ха?аактар кыбыыттан от эбии к?т???н а?алаллар. Ону биир ха?аак атырдьа?ынан анньан ылан, аhа?ас аанынан иhирдьэ быра?аттыыр, симэр.

– Огня! Через дверь пусть убегают. Не трогайте, – Бекетов ким куотар куоттун дии саныыр.

Иккис дьиэттэн чабыча?ы хайыта тыытан, уматан баран а?алан иhирдьэ быра?аллар. Сонно тута дьиэ иhигэр уот умайан сандаарыс гынар. Иhирдьэ тилигирэhии, сары-ору б??? буолла. Ким эрэ т?нн?г?нэн тахсаары т?б?т? быган иhэн, сууллан иhирдьэ тимис гынна. Дьон уоттан тэскилээн, дьиэттэн хото??о киирэр кыара?ас аа??а б?л??хсэн симилиннилэр, тэпсистилэр да быhыылаах. Дьиэ аhа?ас аанынан та?аhа умайбыт киhи ойон тахсан хаарга ??к?р?йдэ. Биир ха?аак бэргэhэтин устан уот т?л?н?н умуруораары сабыта охсуолаата.

Иhирдьэ дьон кыланара, буруо?а тумнастан тыын былдьа?ан хардьыгыныыллара иhиллэр. Ити икки ардыгар уот т?л?н? аанынан, т?нн?ктэринэн кытары кыыhан та?ыста. Хото??о уот, буруо киирэн с??h?лэр оруластылар. Онтон дьон са?ата ньим барда. Хотон аанынан а?ыйах киhи куотан, то?о эрэ бары тыа диэки с??рд?лэр. Биир киhи буруону э?ирийэн, хотон аанынан тахсан иhэн о?унна. Ону таhырдьа соhон таhаардылар.

Уот сэтэрэн, ?р? к??дэпчилэнэн, хара буруону кытта, ?р?? паар ??hэ хоройон та?ыста. Барыта б?ттэ…

Бары хомунан, аттарын диэки хааман суол устун субурустулар. ?лб?т ха?аагы сахалар ы?ыырдаах аттарыгар туора ууран, баайан илтилэр. Остуруок таhыгар илдьэн христианскай абыычайынан к?м??хтэрэ.

Сахалары уодьуганнаан, сыалларын ситиспит курдуктар да, кыайыы-хотуу, ?р?г?й ??р??тэ суох. Кулгаахтарыгар о?олор ытаhыылара, дьахталлар сарылааhыннара, ?л?н эрээчччилэр хоhооно суох улуйар са?алара иhиллэргэ дылы. Киhи кэлэйиэн курдук дьаабыта буолла. Ма?найгы дьиэ?э баар бэриммит сахалары тыыннаах хаалларбыттара кэлин кэмсиммит санааларын у?арыппат. Аттарыгар тиийэн, сирэй-сирэйдэрин к?рс?бэккэ, миинэн, салайан суолга киллэрдилэр.

Суол устун субуhа айаннаан, биир ыалга тиийэн хоноору тохтоотулар. Сорохтор ааhа бардылар. Ыал дьиэтэ кыара?ас. Элбэх аты аhатан хоннорор отторо да кэмчи.

Киэhэ аhыы олорон сааhырбыт ха?аак Тимофей Бекетовы сэмэлиирдии са?арар:

– Душу свою осквернили, Петр. Дом сожгли с людьми. Там же были женщины и дети…

– А что поделаешь. Так получилось. Якуты сами виноваты. Ерофея убили, – Бекетов аргыый са?арар.

– Они тоже люди. Когда им плохо – плачут, когда весело – смеются. В священной книге сказано, все люди – братья.

– До бога высоко, до царя далеко, – диэн биир ха?аак эппитигэр, ким да?аны к?х-нэм буолбата.

– Мне также их жаль, – Бекетов ким-хайа иннинэ кини эппиэттиэхтээ?ин билэр. – Я убил сто иноземцев, чтобы сохранить жизнь тысячам. Чтобы служивых людей не побивали и ясак платили. Только жестокими приступами их можно смирять.

– Так оно конечно так, – Тимофей эмиэ да с?б?лэhэр. – Но как-то другими методами. Не так жестоко.

– А как? Научи.

– Не знаю. Но я привык воевать с воином, а не с бабами и детьми.

– Они прятались у своих баб и убили казака.

– Убили, потому что мы начали ломать дверь.

– Ладно. Не будем об этом говорить. Царский наказ велит непослушных смирять войною. Покорение иноземцев никогда не бывает без жертвы.

– Как бы их от государева руку прочь не отгонять.

– Они никуда не уйдут. Говорят, кругом тайга, горы. Вот увидишь, вскоре с ясаком придут в острог.

Ха?аактар д?пс?ннэри урусхаллаабыттарын, кыс хаар ортото дьиэлэрин уоттаабыттарын, онно о?олор, дьахталлар умайан ?лб?ттэрин туhунан ынырык сурах сир-сир аайы долгун курдук тар?анна.

Сотору урут дьа?аах т?л??б?т?х а?а уустарын баhылыктара остуруокка кэлитэлээтилэр. Бэл, урусхалламмыт аймахтан Д?пс?нтэн тойонноро ?сп?х кэлэн дьаhаах т?л??н, бас бэринэрин биллэрдэ. Дыгын уолаттара ?лк?р?й, Чаллаайы киис кэhиилээх кэллилэр. Бахсыттан Т?h?лгэ, Н??р?ктээйиттэн Чыппа Кэрэмэй, ыраах Иэгэдэй ууhуттан Модьукаан уола Тиhикээн кэлэн бардылар.

Онон Бекетов эппитин курдук буолла, о?уруотаа?ар кымньыы ордук эбит дэ?эллэр ха?аактар.

* * *

Муус устар – ичигэс ый. Аламай к?н ??hэ тэгилийэн тахсан, к??х урсунтан ча?ылыйа тыгар. К?нтэн к?н ??ннэ?ин аайы салгын сылыйан, хаар суоллан, чарааhаан, ый б?т??тэ сир хараарар. Онно-манна сыккыс уута с??рэн дьирибиниир, холдьугуруур. Са?а кэлбит тылбыйар кынаттаах элбиир.

Саас барахсан кэлэрин ордук дьада?ы ыал кэтэhэр. Ас быстан, тиит субатын кыhыйан ?ссэммит дьо??о ынах т?р??рэ – ?л?скэн ??р??. Тордуохтаах иккис ынахтара т?р??н ??ртэ. ?h?с ынахтара Ма?аачай синньии илик. К??ххэ ?ктэнэн баран т?р??рэ буолуо. Онон мантан инньэ ?р?? ас баар.

Саттаар куртуйахха туhахтаан хаhы да ылла. ?р??б? былдьырыыкка, бараахха, куска тиргэлиир. Тордуох туутун угаары ырбыы тахсарын кэтэhэр.

Ханна эрэ сэрии, ?л?рс??, сор-му? буоларын алааска б?гэн олорор киhи билбэт, ?h?-таамах курдук сура?ын эрэ истэр. Саттаар к?h?н а?атыныын Мымах баайга б?тэй туппуттара. Ол т?л?б?р?гэр диэн, сап-саhархай буолуор диэри ыыhаммыт чараас сарыыны биэрбитэ. Онон мааныга кэтэр сайы??ы сону тиктэрбитэ. Урукку сонугар холоотоххо, сымна?аhа, чарааhа, ?ч?гэйэ с?рдээх. ?ч?гэйдик ыыhаммыт сарыы сытыйан баран тартаччы хаппат. Ардахха сытыйда?ына, кыратык сара?ытан баран, имитэн кэбисти? да бэйэтэ бэйэтинэн буола т?hэр.

К?h?н хаар т?сп?т?н кэннэ, Саттаар, ??тээ??э олорон бултаан, ?с кииhи, уонча тии?и ?л?рб?тэ. Икки киис тириитин Мымах баай ылбыта. Онтуката туох да т?л?б?рэ суох нууччаларга т?hээн быhыытынан барар т??лээх ?h?. Ол оннугар Мымах саас быстарыыга тыhа?ас т?б?т?н биэрбитэ.

Саттаар б?г?н эмиэ куртуйахха ииппит туhа?ар барда. Сорох туhа?ын атын сиргэ к?h?р?н иитэр санаалаах. Урут чугас алаас тумулугар ииппитэ да, онтон к?h?р??h?. Ити тумулга куртуйах т?спэт эбит. Куруук мэлитэр.

Туора-маары ааннаан ииппит то?ууларыгар кэлэн, туhах баайыллыбыт синньигэс туорай мастары ылаттаан, холбуу тутан с?гэн, алаас ар?аа ?тт?нээ?и и?нэри ырааhыйа?а а?алла. Бэ?эhээ куртуйахтар бу ырааhыйаттан к?пп?ттэрэ.

Синньигэс ??л титириктэри бысталаан, т?б?л?р?н уhуктаан бэлэмнээтэ. Кыратык бааhырдан баран б?к баттаан, арахсыбат гына тоhутан, уhуктарын сиргэ батарыта анньан, ааннаан, то?уу о?ордо. Аанын ?рд?нэн туhахтаах туорай маhы уурда. Халбыйа сылдьар кыл туhа?ын, б?к тутуллубут икки отунан туттаран, т?г?р?тэ тэниттэ. Тутар оттору аан туорай мастарыгар кыбытан и?иннэрэр. То?уу быыстарын тала?ынан э?ин б??лээтэ. Туора-маары ааннаах биэс то?ууну о?ордо. С??рбэччэ туhахтаах да, барытын биир сиргэ ииппэт. Элбэх сиргэ тэнитэн ииппит ордук. Кэм эрэмньилээх буолар.

Онно-манна иитэлээбит туhахтарын кэрийэн, б?г?н биир хара куртуйа?ы ылла. Байанай биэрбитин мыыммат ба?айыта. Сарсын, ба?ар, ?лг?мн?к бултуйуо. Туhах иитиллибит сиригэр куртуйах с??лэ т?бэстэ?инэ, аахтара кэриэтэ ылааччы.

Тиhэх туhахтарын к?р?н баран, суолга киирэн дьиэтин диэки хаамар. Б?л?х-б?л?х ч?м?хт?h? ??мм?т уhун уктаах ньургуhуннар биллэр-биллибэт сиккиэргэ эйэ?нэhэ хамсыыллар. Сааскы ньургуhун хойуутук ??мм?т буолла?ына, ?? сайын кэлэр диэччилэр.

Тыа са?атынан баран иhэн, утары Ну?нуур кыыс иhэрин к?р?н с?рэ?э м???л гынна. Сирэйэ итийбитин биллэ. Кыыс со?отох. Чугаhаан кэллэ. Ыыhаммыт ара?ас сарыы сутуруолаах, хара саары этэрбэстээх, уhун та?алайдаах

.

– Хайа, куртуйах ?л?рб?кк?н дуу? Хара куртуйах, – о?олуу чэбдик сирэйдээх кыыс ордук тупсубут, т?л?h?йб?т. Бэйэтин кэрэ сэбэрэтинэн уолаттары симитиннэрэрин билэр кыыс чобуотук туттар.

– Мэ, эйиэхэ биэрэбин, – туох диэ?ин билбэккэ симиттибит уол ?й?гэр к??рэйбит санаатын этэр.

– Кырдьык, миэхэ биэрэ?ин дуо? – кыыс ылыах курдук илиитин уунар.

– Кырдьык.

– Суох, ылбаппын. Дьиэ?эр кураанах тиийиэ? дуо. Дьону? кэтэhэн олороллоро буолуо. Хата, миэхэ ньургуhунна бэлэхтээ, – кыыс мичийэ ымайар.

– Кырдьык, дуо? – Саттаар дьээбэрэн этэр дуу дии санаата.

– Кырдьык этэбин.

– Мин эйиэхэ ?ч?гэйин талан биэриэм.

– Суох, талыма. Ньургуhун барыта ?ч?гэй.

Уол суол кытыытыгар ??мм?т б?л?х ньургуhуну туура тардан ылан кыыска туттарар.

– О?олор мустан оонньоотохторуна кэлээр. Кэтэhиэм.

Кыыс ньургуhуну сытыр?алаан к?р?р.

– Хаhан муста?ыт?

– Сотору тэрийиэхпит. Мин Мындай уолга этиэм. Иhиттэххинэ кэлээр. С?п дуо?

– С?п. Кэлиэм.

Саттаар са?а тиктэрбит сарыы сонун санаан аhарда. Дьиэтин диэки хааман иhэн эргиллэн к?рб?тэ – кыыс, тыа тумсун эргийэн иhэн, эмиэ кини диэки хайыста. Уол туох эрэ ??р?? долгунугар к?т???ллэн, чэпчээбит курдук буолбут. К?н ча?ылыгар сырдаабыт к??х халлаан, киэ? алаас, намылыйбыт хаты?нар, эйэ?нэhэр ньургуhуннар эмиэ ??рс?б?т курдуктар. «?ч?гэй да?аны!» диэн са?а аллайыан ба?арда.

* * *

Улуу ?р?с к?м??л мууhун ?лт? к??рэлээн, хоту диэки тохтоло суох уhуннаран, аhаран, халаан уута намыhах сири ылан кэ?ээн нэлэhийбит. Билигин да?аны ыраах ??скэ быстах муустар усталлара к?ст?р. Сибиэhэй балыгы сиэбэтэхтэрэ ?р буолбут дьон уу т?hэрин кэтэhэллэр.

Петр Бекетов оронугар тиэрэ т?hэн сытта?ына, Л?г?й тойон кэллэ диэн эттилэр. То?о кэллэ?эй? Саха тойотторуттан кини эрэ нууччаларга до?ор-атас буолбута. Атыттар чугаhаабаттар. Аты?ырыыллара биллэр. Атамаан тылбаасчытын Петрушканы ы?ыртарда. Эстэрээппэ дьахтарга «аста бэлэмнээ» диэн соруйда.

Сотору Л?г?й киирэн с?г?р?йэр. Со?отох. Туох да кэhиитэ суох кэлбитин Бекетов дьиибэргии санаата. Туох эрэ буолбут буолла?а дуу?

Ма?най к?нн?р? олох-дьаhах, хайдах олороллорун э?ин туhунан кэпсэттилэр. Сахалар с?р?н соруктарын тута этээччилэрэ суох.

Л?г?й аhыы олорон санаатын этиэн иннинэ, тус бэйэ?эр этэбин диэн, асчыт саха дьахтарын таhаартарда. Тылбаасчыттыын ?h?? буолан хааллылар.

– Тойон, бу дойдуттан барыаххын наада, т?ргэнник, – диэн Л?г?й этиэх буолбутун дьэ эттэ.

– То?о диир тойон, – Петрушка Бекетов тылын сахалыы тылбаастыыр.

– Эйигин ?л?р??р? соруналлар. Ол туhунан сир-буор аннынан чып кистэлэ?инэн кэпсэтии баар диэн сура?ы иhиттим. Ону этээри кэллим, – Л?г?й, ким эрэ истиэ диэбиттии, и?нэх гынан аргыый са?арар.

– Ким тэрийэрий? ?сп?х дуо? – Петрушка эмиэ тойонун тылын тылбаастыыр.

– Ким тэрийэрэ биллибэт. Хааннаах дапсыыр

буолуо диэн куттанабын. Би?иги, сахалар, хаан то?унна?ына, ону иэстэ?эр ?гэстээхпит. Былыр-былыргыттан оннук этэ. Онон эрдэ-сылла дойдулаа, бар. Ол ордук буолуо.

Бекетов, тылбаастатан баран, тугу эрэ нууччалыы са?арталаата.

– Туох диирий? – диэн Л?г?й Петрушкаттан ыйытар.

– Тойон мин кинилэртэн куттаммаппын диир. Государь илиитэ у?ун, биир ха?аагы ?л?рд?хт?р?нэ, с??с туора урду?у ?л?р??хп?т диир. Инньэ диэн дьо??ор этиэ? ???. Биhиги кутта?ас дьон буолбатахпыт диир, – Петрушка тылбаастыы ??рэнэн и?нибэккэ са?арар.

– Этэрин этиэм да, ки?и тылын истибэт дьон. Туох да айдаана суох баран хаалбыта ордук буолуо этэ. Бэйэтин оннугар атын ки?ини хааллардын. С?бэлээн этэбин.

– Ханна да барбаппын диир, – Петрушка Бекетов этэрин истэн баран сахалыы тылбаастыыр. – Кинилэрдээ?эр ынырык ?ст???? к?рб?т ки?ибин диир.

– Мин сэрэттим. Эн и?итти?. Ку?а?ан т??л? т?hээбитим. Туох эрэ буолара буолуо.

Л?г?й эппитин тылбаастатан истэн баран, Бекетов этэр:

– Твой дурной сон мне не помеха. Нам поможет бог. Все равно победим…

Л?г?й барбытын кэннэ, Бекетов т????? харабылы к????рдэргэ дьа?айда. К?н?с остуруок та?ыгар к?рс?н кэпсэтэллэр. Бекетов дьонугар Л?г?й сэрэппитин ту?унан бы?ыта-орута эттэ.

* * *

?р?с мууhа ыраастаммытын кэннэ, Бекетов ха?аактар уонна промысловиктар б?л?хт?р?н хоту ыытта. Кинилэр ол диэки олорор сахалартан, то?устартан дьа?аах хомуйуохтаахтар.

С??р?г? та?нары устар буоланнар т?ргэнник айаннаатылар. Тыал кэннилэриттэн буолла?ына, мачта туора ма?ыгар эриллибит баарыстарын т??эрэн тиирэ тардаллар. Т??ннэри-к?н?стэри тохтоло суох устар буоланнар, сотору Алдан т?рд?н аастылар.

Б?л?? ?р?с т?рд?гэр тиийэн, балыктыы сылдьар нууччалары к?р?н со?уйдулар. Анараа??ылар да со?уйдулар бы?ыылаах. Кытылга сыстан кэпсэтии буолла.

Ааспыт сайын Степан Корытов атамааннаах Мангазея ха?аактарын этэрээтэ Б?л?? т?рд?гэр кэлэн кыстаабыта. Кинилэр Енисей ха?аактарын с?б?лээбэтэх харахтарынан к?рд?лэр. Хара ааныттан ха?ыс кэпсэтии буолла. Мангазея ха?аактара: «Э?иги манна то?о кэллигит, бары?. Бу би?иги дьа?аах хомуйар сирбит», – дэ?эллэр.

Бекетов дьоно онно с?б?лэммэттэр: «Лена с?нньэ барыта би?иэнэ, э?иги Б?л?? с?ннь?н ылы?», – дииллэр. Анараа??ылар буолла?ына а?ара баран, Алдан эмиэ би?иги сирбит диэн турдулар. Кинилэр урут арыйбыттар ???. Степан Корытов иирсээни к??дь?ппэт санааттан: «Би?иэхэ холбо?у?, кытты?ан дьа?аах хомуйуо?у?», – диэбитин Бекетов дьоно с?б?лэспэтилэр.

М?кк??эн баран к?б??лэ?ии, анньыала?ыы буолбутугар, Мангазея ха?аактара элбэх буолан тулуппатылар. Саба т??эн охтортоон, кэлгийэн кэбистилэр. Судноларын былдьаан, сааларын-сэптэрин ылаттаан баран, т?н?ннэрэн, Алдан т?рд?гэр а?аллылар. «Олох утарыла?ыма?, кураанах арыыга хаалларан, хоргутан ?л?р??хп?т!» – диэн суо?ур?аналлар дииллэр. С?р?н куо?урдара – Ленаны би?и арыйбыппыт, э?иги кэлин кэлбиккит диэн.

Енисей ха?аактара хайыахтарай, Алдан т?рд?ттэн остуруокка т?нн?р буоллулар. Мангазея ха?аактара: «Алдан ?р?с уонна Лена аллараа ?тт? – олоччу би?и сирбит, онно кэлэ да сорунума?», – диэн сэрэттилэр.

Ити бы?ылааны истэн баран, Бекетов бэрт т?ргэнник со?уруу барарга бы?аарынна. Енисейск воеводата хайдах эмэ гынан Мангазея ха?аактара ??нэ-тэhиинэ суох барбыттарын тохтотто?уна табыллара буолбут. Уонна Л?г?й тойон сэрэппитэ ?й?ттэн-санаатыттан арахпат. Т?h? да эдэр сааhыттан быhылааннаах сырыыга сылдьыбыт хорсун киhитин иhин, бу дойдуттан дьаадьыйда?ына эрэ нус-хас утуйууhу. Кини сахаларга улахан аньыыны-хараны о?орбутун билэр. Ха?аак сэптээх-сэбиргэллээх ?ст???? кыргыhыы хонуутугар самнарара – чиэс-хай?ал. Оттон о?ону, дьахтары ?л?р?р – саат-суут. Т?h? да?аны улахан сорук, сыал иннигэр буолтун иhин, саныырга ыарахан…

Енисейскэйгэ баран сыл устата хомуйуллубут дьаhаа?ы туттарыа?а, быhыыны-майгыны кэпсиэ?э. Быйыл атыыhыттар а?ыйах бурдугу а?албыттар. Эбии бурдук ыыталларыгар кэпсэтэн к?р???э.

Бекетов бэйэтин оннугар Парфен Ходырев диэн киhини хаалларан баран, т?нн?р коча?а олорсон ?р?h? ?кс?йд?. Парфен – бояр т?р?ттээх бас-к?с киhи. Онон кини атамаан буолара с?п.

Сахалар кэлбэт-барбат буолан, ньим барбыттара хайдах эрэ сэрэхтээх. Мангазея ха?аактара буолла?ына, бэйэ дьоно эрээри, ардай аhыыларын к?рд?рд?лэр. Хаалларбыт дьоно хайдах олороохтууллара буолла?

* * *

Атырдьах ыйын б?т??т?гэр Саттаар ?р??б?л??н отторун кэбиhэн б?тэрдилэр. Быйыл от ??н??тэ ?ч?гэй. Саха ыалын оло?о дьыл хайда?ыттан улахан тутулуктаах. ?? сайы??а дьон ??рэ-к?т? ?л?мнэhэн ?лэлиир. Эhиил хайдах дьыл буолара биллибэт. Саттаар эмиэ отун ?лэтигэр к??скэ ?лэлээн, а?ыйах хонукка а?атын к?м?л?h?ннэрэн, от б???н? оттоото. Быйыл кур оттоох буолсулар. Онон эhиил кураан да буолла?ына, улаханнык о?устарыахтара суо?а.