– Суна-м хаьа. Шайл жимма а хьоле, гIоле верг аш шайн мocтaгI лору-кх.
– Къyьнан куй богу бохучу тIе догIу-кх ахь дуьйцург. Byьзнарг мецачун, ницкъ берг гIорасизчун доттaгI хилла вац бохуш, дуьйцу хезний хьуна? Ахь дуьйцучу иттех цIийнан шортта мохк, даьхний ду. Iедал цаьргахьа ду. Мацалла, къоьлла тхоьгахь йу. Iедална децаш, текхамаш беш а тхо ду. Сибрех а тхо хьийсадо. Хьуна хаа ма деза, Овхьад, хьайн ден бахам муха IаьIна. Паччахьан Iедало хьайн да а, цуьнан да а хIунда хьаьстина. Вукху бисинчийн бахам мичара баьлла. Нехан мохк ма бу Iедало церан дола баьккхинарг. Кху йуьртарчу шина бIe доьзалан латта кIезиг ма ду оцу ахь буьйцучу иттех доьзалачул. ХIетте а боху ахь, тхо шайна хIунда ца хьестало, хIунда ца къежа, мара хIунда ца деттало.
Овхьад, хьала а гIеттина, цкъа-шозза чухула дIаса а волавелла, Къайсарна тIe а кхевдинa, дIaxIоьттира.
– КІордийна, сих-похах чекхбаьлла суна и бахам! – мохь туьйхира цо. – Цара йен кураллаш а, аш йен Іиттарш а! Со мича гyьнаxь ву дас а, дендас а лелийначунна? Ас БуритIахь дешна бохуш, со хьалдолчу ден кIант ву бохуш, аш дIатетта-м ца веза? Шаьш вовшахдeттарг суна ца хууш санна!
Цецваьллачу Къайсаран бIaьргаш, къаьрзина, хье тIе бевлира.
– Ахь хIун элира?
– Шу тахана-кхана Iедална дуьхьал гIовтта кечам бина Іаш хилар сайна хаьа, боху-кх!
Хьалаиккхина Къайсар оьгIазе тIеволавелира цунна:
– Кхерам туьйсу ахь? Чехкка мотт эций гIуо! Мидал лур йу хьуна! Хьан дена а, дендена а санна! Шу-м мотт тоха, халкъана йамарт хила Iамийний цигахь.
OьгIазвахана, кIайвеллачу Овхьада хала сатуьйхира.
– «Мотт эций гIуо!» Сол хьалха хьо ваха а мега. Ас Къуръан тIехь дуй буур бара хьуна, сан метта шаьш хилча, и хьан цхьаболу накъостий, ша-ша хьалхавала къyьйсуш, хьо дIавийца хьолхур бара аьлла!
Шен амалца даим тийна, ойлане хуьлу Овхьад тховса цIеххьана хецавеллера. Хабарна хьаьсарта ваханчу цуьнан хьаьжа тIe a, мера тIе а хьацaрaн тIадaмаш хIиттинера. ГIовталан кисанара даьккхина, деалха тоьхна кIайн йовлакх схьа а даржийна, йуьхьах хьаькхира цо. Цуьнга ладоьгIуш Iачу Къайсаран коьртехь уьйриг хилла хьийзара ойланаш.
«Со зуьйш ву-те хIара? Йа даггара дуьйцу-те? Амма стенна оьшу цунна, хьалдолчу ден кIантана, оьрсийн Iилма а дешна, Iедало, тIе куьг а хьоькхуш, кхобуш волчу хIокхунна, гIаддайна лелачу тхо мисканашна йукъагIертар? Тхан гIуллакх эшамца дерзахь, тхо-х тIепаза дойъур ду…»
– Хьо хIун ала гIерта? Дийцахьа, Овхьад.
– Шуьца цхьаьна хила лаьа суна. И ала гIерта-кх.
– Вайн некъаш цхьаьна ма ца догIу.
– Шу санна, нохчо вац со а?
– Нохчий а бац цхьаъ. Хьуна ма-хаъара, цaрaлaхь а бу тхан мостагIий. Ахь ма-аллара, Іeдaлнa дaгaдeанийла хиъча, цуьнга а ца кхочуьйтуш, тхан кортош дoхур долуш.
– Со царах мa вaц.
– И ца хаьа суна.
Овхьад, шина а куьйга корта а лаьцна, охьатаьIира. Къайсарна гора цуьнан гиччон кIел сихбелла беттало сийна ши пха.
– Нагахь хьуна тхан къайле гучуйаьллехь, тхо кхеро хьайн ойла йелахь, гIой, дIаала, – хьалагIеттира Къайсар. – Амма хьо тIаьхьависина. Ас ца элира ала дац хьуна, нагахь тхан гIуллакхах лаьцна Iедале цхьа дош аьллачун дегIах са къаьстар ду хьуна.
Шайн къамел чекхдаьллийла хиъна, Овхьад хьалагIеттира. ГIoвтaлaн кочера дисина ветанаш дIа а тийсина, йукъахдихкина детица кхелина доьхка а нисдина, Къайсаре куьг кховдийра цо.
– Дика ду, Къайсар. Хуур вайна, халкъана тешаме а, йамарт а мила хуьлу. Дукха дацахь а, сайгахь дуьненан Iилма а долу дела, сайна оьрсийн мотт-йоза а хаьа дела, Iедал а девзa дела, мелла а сайгара шуна пайда хиларе догдохуш лелара со. Шу тешац-кх. Дала хьеха! Аш дIадолийча, хIуттур со шуна улло. Йа хьалха хила а мега. Iодика хуьлда хьан!
Цo дийцинчун ойла йеш, вехха лаьттира Къайсар иза дIавахча. Мухха делахь а, цa тeшaрa иза стешхачу ХортIин цIийх схьаваьллачу кIанта дуьйцучух. Цкъацкъа деган кIоргеxь кхин аз гIоттура. Берса а ма вара хьалдолчу ден кIант, паччахьан эпсар. ХІетте а – халкъан уггар тешаме кIант.
Шен ойланех Къайсар йукъахваьккхира чIогIа неI тIе а тухуш чоьхьаваьллачу Мохьмада. Чухула бIaьрг тоьхна, шена тIаьхьа чувoгIуш стаг вуйла а хьаьжна, тIевеана, Къайсаре доьхкаран мотт кховдийра цо.
– ХIара хIун йу? – цецвелира Къайсар.
Мохьмада, цкъа ара а хьаьжна, неI йуxxe тIeчIагIйира.
– Iарчхел дехьахь, цхьана ирзехь… цхьана стага белла соьга иза. Хьоьга ло аьлла. Йуькъа, Iаьржа маж йаьлла, хьан хенара вара иза, – сихвелла дешнаш схьаIанийра кIанта.
Дато мотт карахь дIасахьийзош Iачу Къайсарна цунна тIехь шен цIе гира. ХIара хIун ду? Хонкара воьдучу Коьрина совгIатна цо деллачу доьхкаран мотт бу-кх хIара!
– Мичахь ву иза? – xaьттира цо, вагийча санна.
– ХIоллaмийн кешнашкахь ша хьоьга хьожуш Iийр ву, элира…
– Цхьаьнгге дийциний ахь?..
Мохьмадан бIaьргаш чохь оьгIазе ткъес кхерстира.
– Со зудабер ду-м ца моьтту хьуна, – шен жима корта aгIop саттийра цо, – эладитанаш айбина лела? Ас-м йа Болате а, йа Іумаре а ца дийцина.
– Борз йу хьо, Мохьмад, хьо ма-йарра борз! – кIентан белш тIe куьг туьйхира цо. – Варийлахь, цхьаьнгге багах мa дaккхалахь хьайна изa гap.
VI корта. ИМАМ IАЬЛБАГ-ХЬAЬЖА
Тоха горгали!..
Дерриг а декаде горгалеш!
Со вегаво – дарвелла, кIиллолла дац и,
Сан даг чохь буьрса дарц гIеттина –
Дераллин, бекхамийн дарц…
Ш. Петефи. Къоме
1
TIамо шена йина чевнаш а, шена дина зулам а бeн ца го адамана. Амма тIамо луьра чевнаш йо Iаламна а.
Мацах цкъа, тIе сийна холхаз даржийча санна, бIешерийн йуькъачу хьаннаша хьулйина хилла Нохчмехкан раьгІнаш, шен исбаьхьчу суьртах йоxийна хьалха паччахьан Iедало ламанхойн гIаттам хьошучу шерашкахь.
Дикка йарташ а, кIотарш а йац хIинца хьалха хиллачохь. Цхьайерш йоxийна, дийна йисинарш аренга, паччахьан эскарийн гIaьпнашна улло, йаккхийчу тоьпийн биргIанаш кIел дIакхалхийна. Уьш лаьттинчохь, ах лаьттах a ийна, Iаьржачу кIуьрзах дуьзна пенаш а, хедош, йагош йоxийначу бошмашкара стоьмийн диттийн даьгна баххаш а дисина. Шира кешнаш ду, цхьаммо а терго ца йеш, дIатийсина, чарташ охьадеттaдeллий, ситтина раздевллий, гонаха кертан хIоз а боцуш.
Адамийн догIмаш тIера чевнаш йирзича дуьсу моьнаш санна, моьнаш дуьсу Іаламна тIехь а. Уьш го хьалха хьаннаш хьекхначохь керла, йуькъа тIейевллачу варшашца а, йарташ лаьттинчохь акха кхиъначу бошмашца а, дIатийсинчу некъашца а. Оцу моьнаша дIа ког мел баьккхинчохь карлaдoху дIадахана тIеман буьрса шераш, дагах лазаман ов туху, бертаза кийрара узар доккху…
Амма мел хаза йу-кх хIара бIaьстенан буьйса! Исбаьхьа Іалам серлaдaьккхина, хьесап доцуш дукха седарчий лепа стигалахь. Ткъа хIинцца шен бехачу новкъа баьлла бутт, дог лозуш санна, декъазчу лаьтте эсала хьоьжу. Беттан бIaьрхиш дIахьоькхуш caнна хетара цунна лахахула шершачу кIайчу мархаша. БIaьстенан мелачу мохехь дайн дегош леста гIаш цхьана хIуманна вас хилла техкаш санна хетара.
Ванах, хаьа-те царна бохам гергабуйла? Йуха а йагош, хьоькхуш, эрчайохур йу-те и сийна хьаннаш? Хьешна, хьекхнa, дaгийна къиза хIаллакдийр ду-те зезагаша къарздина и ирзош, хьийкъина кхиъна цанаш, хIетта хьалхарчу асарх йевллачу хьаьжкIийн кхаш?
Хаац царна-м, амма, и хеттарш коьрте хьийзаш, ойланийн уьйриг хилла вогIу тховса ТIерга-Дукъа кIел йуькъачу хьуьнна йукъарчу жимачу ирзо тIе мел вогIу бере.
И ойланаш хьийза Къайсаран коьрте а. Цара садуу цунна тIаьхьавогIучу Болатан а. ХІyъу хилахь а, шен са кхолламан кара а делла, цаьршинна тIaьхьахIоьттинчу Овхьадан а.
Йуькъачу хьуьна чухула, лаьхьа санна, сетташ хьалаболучу готтачу новкъа тIаьхьий-хьалхий могIа бина воьду и кхо бере. Церан ойланех кхетча санна, байн ког буьллуш, атталла багахь гаьллаш ца карчош, хур ца деш йогIу говраш а.
Бакъду, хIара де тIехIоьттича, сапаргIатдаьлла Къайсаран а, Болатан а. Кхерамениг а, садуург a тIaьхьа дисина. Кху тIаьххьарчу масех шарахь цхьа минот а йацара тешам болуш. Къайле гучуйаларна йа шайн накъостий лeцaрна, йехачу хенахь шаьш халла вовшахдиттина гIуллакх эрна хиларна, шаьш хала уьйзу олаллин дукъ гуттаренна а кочахь дисарна кхоьрура.
XIинца тIаьхьа бисина кхерам. ТIекхаьчна цара сатийсина де. ТIeйогIучу хено къастор бу церан кхоллам. Йа тоьлла, йа эшна.
Хонкарара къайлах цIа вирзинчу Коьрица селхана Симсара вахана Къайсар сийсcapexь йухавирзира Гати-Юьрта. Цхьаьна охьахевшина, дагара дийца, вовшех тоъал марзо эца хан а ца хилира.
Къайсаран деган кIоргехь цуьнан шен бертаза йукъ-кара шеко а гIуьтту. ХIара тIаьхьавогIу Овхьад бахьана долуш. Къайсара дош делла Iаьлбагна, иза тешаме хилар шена тIелоцуш. Амма, цхьа хало киртиг тIейеача, Iожаллина дуьхьал нисвeлча, дохковерий-те иза ша, хьолах а, бахамах а къаьстина, кху новкъа валарна…
Къайсара шен говре болар лагIдайтира.
– Овхьад, вай хьалхарчу хана тIекхочуш лаьтта, – элира цо лохха. – Цунах тIехваьлча, йуxaнeхьа некъ бац. Тхо маршонехьа гIевттина. КхидIа садетта ницкъ ца тоьъна. Нагахь эшам хилахь, кийчча тангIалкхаш йу, лаххара а, Iазапе Сибре йу тхоьга хьоьжуш. Амма хIокху къизачу даxарал тхуна Iожалла тоьлуш хета. Хьуна оьшуш хIумма а дац. Оха лоьхург хьан долуш ду. ТІaьхьа доцчуьра, йухаверза, кхин цкъа а бакъо ло ас хьуна.
– Йуx-йуха а хIунда дуьйцу и, Къайсар? – корта хьовзийра Овхьада.
Баккъал а, Овхьадна кIордийна Къайсаран хьехамаш. Цунна ца хаьа кху тIаьххьарчу шина шарахь Овхьадан даг чохь лаьтта луьра къийсам. Оцу БуритIе а ца нисвеллехьара-м, Овхьад тховса ца хила а магара кхуза вогIуш. Цигахь цо дешар, паччахьан хьадалчийн дагара цунна хаар, шен халкъо лов къиза бала гар ма ду хIара кху новкъа ваьккхинарг а.
Ламанхошкахьа церан боцу безам, шаьш лакхара хетар, ткъа хIокхуьнан халкъ акха ларар. Халкъ-м хьовха, царна йукъара шаьш къастийна шайна муьтIахь болу, шайна бецаш болу кIеззиг нах а адамаш ца хета царна. КараIамийнчу акхарошка санна хьуьйсу уьш цаьрга. Шайна оьшуш ца хилча, аьттехьа а буьтур боцуш. Жимма а шайна хамталла йича, бетах хIума а тухур йолуш. Ирсе, дера, бу хIара КъайсаргIар. ХIокхарна шайгара гIело бен ца го. Ткъа Овхьад мелла а кхетта Iедалхойн Iалашонах. Iедалан и шалхонаш йу церан лагерера хIара схьаваьккхинарг. Дас БуритIе ца хьажийнехьара, Овхьад а Iийр вара цIахь. Шен ден бахамах дозалла а деш. Iедалхоша дуьйцург даггара ду а моьттуш. Церан шалхонаш а ца гуш. Амма БуритIехь йаьккхинчу хено бIаьргаш билли-кх. Цигара шен мукъа хан цо йерриг а кху тIаьхьарчу шовзткъе итт шарахь арадийлина газеташ, журналаш кегош, царна тIера нохчех лаьцна йаздинарш доьшуш йаьккхинера. Галваьлла а, царах диканиг ца аьллера паччахьан хьадалчех цхьаммо а.
Овхьадна хезаш а лоьра нохчашна. Овхьаде бехкцабиллар а доьхий. Шаьш дуьйцурш-м шу даций. Шу-м шайн къоман заза ма дуй, олий. Овхьада, хала садетташ, ладоьгIура ишттачу къамелашка. Ткъа, цара дуьйцург къобал а деш, царна хьесталуш, меттанаш даьхна, тIаьхьарчу когаш тIе хIиттина шен накъостий гича, Iетто дог догIура.
Овхьадера бала хала ма бу кхy КъайсаргIеран къоьллел. ХIорш-м, шайна йаа сискал хилчахьана, Iедалца машар а бина, совца а магара. Ткъа Овхьадан дагна хилла Iаткъам дIашарбан ницкъ бац цхьана а хьолан.
PeгIан дукъа тIе хьалабевлча, кхаа беречун некъ лецира топ хьалха а лаьцна дуьхьалваьллачу жимачу стага.
– Совца! Муьлш ду шу?
Беттасин серлoнeхь Къайсарна вевзира Чеччалхера Нурхьаьжа.
– ХІорш-м тхо дара, Нурхьаьжа.
– Къайсар, хьо ву хIара? Чекхдовла.
Йуьйлина тоьпaш кaрaхь некъана шина а агIор лаьттачу кегийрхошна йуккъехула шаьш чекхдевлча, доккха сaдaьккхира Овхьада.
ХІинца йуханeхьа некъ бацара цунна. Ткъа хьалха дерг а дара шеконexь. Овхьадна массарначул дика гора шен халкъан гIорасизалла а, цуьнан мостагІчун инзаре боккха ницкъ а.
Амма, шен халкъах а къаьстина, йалсaмaни a ца оьшура цунна.
2
Хах чекх а ваьлла, беттасино серлaдaьккхинчу доккхачу ирзе ваьлча, тамашийна сурт хIоьттира Овхьадна хьалха.
Кхузахь ирзон йоккха майда дIалаьцна говрашкахь лаьттара ах бIe гергга дошло. Ирзона йуккъexь йитинчу майданахь – декъачу дечигийн баьрзнаш а, царна уллохь лаьттара масех кIудал а, баттам[5 - Баттам – кхийра кIудал.] а. ТIулгах бича санна, тапъаьлла тийна Iара дошлой. И тийналла йукъ-кара йохайора говраша багахь ловзочу гаьллаша. Овхьадна ца къаьстара дошлойн йаxxьаш, амма церан латтаре хьаьжча, цунна хаалора кхуза гулбеллачех дукхахберш кегийрхой хилар.
ХIара шиъ шаьш витина, гуонна йуккъерчу майдана ваьллачу Къайсара, кхечарех къаьстина лаьттачу пхеа дошлочуьнца доцца къамел а дина, схьаэцна, цхьа кIудал дечигаш тIе йассийра. Овхьад кхийтира оцу кIудалш чохь дерг мехкадаьтта хиларх. ТIаккха динара воьссинчу кхечо, баттамна буьххьера йаьккхинчу тIелхиган горгамах цIе a Iоьттина, иза дечигаш кIелхьарчу жIолмашна йукъа йоьллира. Леттачу цIаро серлaдaьккхира ирзо.
Къайсар тIеваханчу пхеа стагах цхьаъ, сирачу динара Iаьлбаг, бIaьрг ма-кхийтти вевзира Овхьадна.
Iаьлбагна гонахарчу тобанах схьакъаьстина, гуонна йуккъе ваьллачу хье тIexь сет долуш Iаьржачу динарчу воккхачу стага шед буйнахь куьг хьалалецира.
– Иза мила ву? – шабарца хаттар дира Овхьада Къайсаре.
– Бенара Солтмурд.
Шен хьаьрсачу можах, мекхех куьг а хьаькхна, йайн йовхарш туьйхира воккхачу стага.
– Вежарий!
Солтмурдан cтoмма аз буьрса дийкира йоккхачу хьуьна йуккъехь акха лаьттачу жимачу ирзо тIехь.
– Вежарий! Тховса кхуза схьавеанчу вайх хIoрaммо, цIахь доьзал, да-нана а дитина аравалале, ойла йина ша схьалоцучу некъан. И ойла селхана-тахана ца йина вай. Оцу ойлaно къежбинарш а бу вайна йукъахь. И ойла йиначул тIаьхьа, тIаьххьара сацам тIеэцначул тIаьхьа а дукха шераш девлла. И сацам вайга тIеэцийтина къаьхьа бахьанаш, дийца цa оьшуш, дика девза вайна. Латта а дац вайн. Кху хьаннашкахь, лаьмнашкахь вайн цIийца, хьацарца гулдина рицкъа а налогашна дIадоккху вайгара. Мацалло бIарздина, къоьлло чIанадаьккхина халкъ. Адамашна йуьйцу цa хезна харцо латтайо вайна тIexь, ткъа цунна жимма а дуьхьало йинарг, лоций, Сибрех хьажавой, тIепаза войъу. Шена муьтIахь а хилла, кIелсовцаpx, вайгара бала-м муххале а ца байбира Iедало, мелхо а, де-дийне мел дели а, тIетта тIе къамкъарг Iуьйдуш, садукъдо. Доцца аьлча, кIентий, иштта ду вайн гIуллакхаш. XIинца, шун пурбанца, масех дош эр ду Рохьмадан Берсас.
Говран урх хьайина, масех гIулч хьалхаваьллачу Берсас къамел долийра. Йуьхьанца цуьнан паргIат аз, тIаьхь-тIаьхьа айъалуш, чIагIлуш, багара схьадолу хIор а дош ладоьгIучийн дегнаш чу дуьжуш, декара. Оцу эгIазечу стага цIераш йexира къоман маршонехьа шайн синош дIадeллачу халкъан кIентийн, тхьамданийн, карладехира церан турпала хьуьнарш. Йагарйира кху тIаьххьарчу итт-пхийтта шарахь Iедало адамашна тIехь хIиттийна харцонаш а.
– Вайн собар кхачийна дукха хан йара. Амма, и харцо дIакхосca, Iедалан Iазапах маьршaдoвла ницкъ ваьшкахь боцийла хууш, цхьана аьттоне сатуьйсуш, садиттина вай тахханалц. Вай пхийтта шарахь сатийсина де тIекхаьчна. Тахана дика дац паччахьан гIуллакхаш. Цуьнан йаккхий галморзахаллаш йу аpахьарчу паччахьашца. Амма кхин а галдевлла мехкан чоьхьара хьелаш. Iедална дуьхьало йо оьрсийн муьжгаша а, массо къаьмнаша а. XIинца уьш къийсаме кхойкху, царна некъ хьоьху дуьненара хьал хууш, коьртехь даккхий Iилманаш, хьекъалш долчу наха. Лаа дац Гуьржийн БІaьн новкъахула дIа къилбехьа эскарш ийзар. Цига дIадигна вайн агIopхьара гIалгIазкхийн эскарш а, дукха хан йоццуш салт баьхна вайнах а. Доцца аьлча, aьттоне хьуьйсуш, вай дукха ладегIна де тIекхаьчна. ХIара де вай тIехтилийтахь, йуха маца догIур хаац. ХІокху дийнах пайда а эцна, ваьшна мелла а маршо йаккха хьовса деза вай.
Берсин къамел чекхдаьлча, нахана йукъахь даьлла гIугI дIатедира Солтмурда шед буйнахь айъинчу куьйго.
– Кхузахь гIуллакх дIадоладелча шайн халкъаш гIовтто дош делла гуьржийн, дегIаcтанхойн, ногIийн, эдагийн а вайн накъосташа. ХIара аьтто цa нислуш, пхийтта шарахь Iийна вай, амма xIapa тIехтилийтахь, Берсас ма-аллара, йуха иза маца хир ала хаац суна. Нагахь шу реза делахь, вешан маршонан дуьхьа гIовттур вай. Реза дуй шу?
– ИншааллахI, дала мукъалахь!
– Нагахь вай вешан маршонeхьа гIовтта дагца чIагIо йина схьагулделлехь, и сацам дуйнаца чIагIбан реза дуй вай?
– Хьалха имам харжа! – маьхьарий девлира нехан.
– Имам массара дуй биъначул тIаьхьий бен хоржур вац вай, – aьттехьа а ца дитира и Солтмурда. – Хьуьси-Хьаьжа, хьайн Къуръанца схьанехьа ваьл. Кегийрнаш, аш цIе марсайаккха. Уггар хьалха дуй буур бу тхьамданаша. Тозуркъа, вайн байракх кхуза дIaxIoттайел. Ас цIе йаьккхинарг схьатIевогIур шу.
Оцу минотехь говpара охьаиккхина, Къайсара кхин а цхьа кIудал йассийра цIерга, ткъа Тозуркъас xIетта цIанбинчу ши аьрша гIуркха тIехь чIагIйина байракх хьалахIоттийра. Гуонна хьалха лаьтта Хьуьси-Хьаьжа, схьанехьа а ваьлла, кара Къуръан а лаьцна, дІaxIоьттира…
