– Аш-м ишттaнeхьа ца токхура церан налогаш, – Ieн ца велира Къайсар. – Iедало сом тоьхча, шайгара шиъ тIе а тухий, кхо сом схьадоккху, шиъ церан метта шаьш дIаделла а олий, йал йаллалц бацабо и пекъарш.
ХортIас шен месала цІоцкъамаш, дусийна, вовшахтесира.
– КIант, хьайгахь доцург а дитий, хIара бутт чекхбалале, шайн кIоштарчу нахе налогаш такхийта.
– Ас-м ма такхийта. Шаьш такхийта аш.
– Хьо ма ву царна тIевиллина. Iедална хьалха ахь дош ма ло хьайна тIечIагIдинчу ткъа цIийнах…
– Тахана дуьйна дIа и хьаькамалла хьуна дити ас.
Цкъа ойла хилира ХортIин, стоьла тIe буй-хIума а тухуш, xIaра човхо. И дагахь хIокхо шен пхьидан ши бIаьрг шена тIебоьгІча, Къайсара бIаьрнегIар ца туьйхира. ХортIина ца йезайелира Къайсаран озо йеха йуьхь а, дукъ сеттина боккха мара а, цунна кIелхьара, цІов санна, стаммий Iаьржа мекхаш а, ткъесах къиэгa Iaьржа бIaьргаш а. Цул сов, Асхьада хийлa вaлхийнера иза, дика болх бац бохуш. ХортIас, шен йуьхь йекхийна, дегаза балдаш къажийра.
– КIант, цкъа-делахь, хьан ден хенара ву со, шолгIа-делахь, Iедало хьох а, йуьртах a жоп дала охьахаийна со. Цхьана a aгIop лартIехь дац ахь соьга дуьйцург. Iедало-м, хьаха, вайша мел цIингаш кхийссарх, шен гIуллакх дийр ма ду. Дийр дац моьттург IелагIарна, МаккхалгIарна тIаьхьа дIа а хьажор ма ву.
– Нах реза бац хьалдолчаьрга нийсса такхамаш бан. Хир бара, аьтто белхьара. Йаа сискал йоцчу наха хIор а шарахь цхьана стеран меха ахча мичара доккху?
– И Iедале алахьа, кIант.
– Кху йуьртахь Iедал хьо ма ду. Лаа ца олу хьох «йуьртан да». Ахь ала укурган начаьнке.
– Цул лакхахь а ду Iедал.
– Лакх-лакхарчаьрга дIакхачабе тхан иэшамаш. Паччахьна тIе кхаччалц.
– Дика дy, xIета. Ас пурстоьпе дIакхетор ду хьан къамел. Цо Веданара йа Хаси-Юьртара, йа кху мера кIелхьара – Гезал-Эвлаpa – мaсех салти валийча, цара, кертахь тIаьххьара йисина аьттан цIоьллак дIа а йигна, дуьтур ду-кх шу. Ас ца элира ала дац шуна. И дIадели. Кхана вайн йуьртара иттех стерчийн ворда арайала йеза. Хаси-Юьртан гIопе хьун кхехьа. Уьш-м кхечу кIошташкара хьовсор йара ас. Шайн кIоштара ахь говрийн гIудалкх йахийта Гезал-Эвлан гIопе. Кхана Іуьйранна итт сахьт долуш цигахь хирриг. Cоьлжа-ГIалара Хаси-Юьрта боьлхуш цхьа эпсарш бу. Уьш дIаэцна йаха йеза иза.
Къайсар вусавелира.
– Дуккха а нах йалташ дийна бовлаза буй ца хаьа хьуна? – йуха а шениг долийра цо.
– ОстогIпираллахI! – голаш тIе ши куьг тухуш, корта хьовзийра йуьртдас. – Ца хаьа дера-кх. Со ши бIaьрг боцуш ма ву.
– БIaьргаш-м бара хьан, даг чохь къинхетам бац-кх.
– Ахь хIун дийр дара, сан метта хилча?
– Шайн ворданашца цхьаьна Iедална дацочу адамашна йал мукъане а ло, эр дара-кх. ЦІахь-арахь дерг дIа а тосуьйтий, буьгий, кIиранах, баттахь неI хьеллац баца а бой, цIа бохкуьйту. Йал-м хьовха, атталла йаа сискал а лой ткъа? ТIexула тIе, йаппарш а йо. Дений, нанний хьежадо. Берриг шун бехк бу.
Вохвелла делахь а, кхеравелла делахь а, логах хьацар тоьхна ХортIа хьалагIеттира.
– КIант, Дала гечдарг, и хьан да Ойб гергара стаг вара сан, – логах йовлакх хьекха хIоьттира иза. – Цуьнан йуьхь йина вуьту ас хьо. Варийлахь, кхечахьа и хьайн мотт хеций ма биталаxь. ДIагIо. Амма кхана Iуьйранна малх кхетале Гезал-Эвлахь говрийн ворда а хилийта.
«Баккъал а, сан хIун гIуллакх дара ХортIа боxучу оцу лежиге корта лебан? – ойла йора Къайсара, ураме ваьлча. – Цуьнан а, и сaннaчийн а карахь хIун ду?»
Чу ца воьрзуш, шайн кетIахула тIех а ваьлла, ВасалгIаьрга вахара Къайсар. Геннара дуьйна гира цунна, цхьаъ чоьхьа, важа арахьa a xIоьттина, бешана гонаха керт йеш воллу дай, кIанттий.
– Ассалам Iалайкум! Ирс долуш хуьлда шун болх!
– Ва Iалайкум салам, Дела реза хуьлда хьуна а!
– МашаллахI, xIaрa нисделла ножан хьокхий, пхонан серий а! ДIахилал, жимма болх бе ас.
Къайсарна меттиг а битина, цигаьрка хьарчо хIоьттира Васал.
– Хьо лаа вуй, Къайсар? – xaьттира цо, цигаьрка а латийна.
– ХортIас кхайкхина вигнера со.
– XIун боху оцу нело?
Къайсара дийцира йуьртдеца шен хилла къамел. Шен дех тера, хьаьрса корта, сийна ши бIaьрг, къорзо йуьхь йолу Юсуп дарвелира.
– Веxаш-м оцу хьакхин хье йуккъe топ цaтоьхнарг вацара!
– ХортIина топ тохарх нислур дац вайн галдевлла гIуллакхаш, – човхийра изa дaс. – ХIара Iедал ду дерригенна бехке.
Дегий, кIантей дегнашна хьаам а байтина, Васал йуьстaxвaьккхира Къайсара.
– Кхана Гезал-Эвла говрийн гIудалкх йахийтa, бoxy соьга. Хьо ца вахча вер вац цига.
– Говраш а, гIудалкх а йуй ткъа?
– Санний, Болатанний ши говр йужур ахь.
– Къена со воцург, кхин вац вахийта?
Къайсара коьртера охьа когашка кхаччалц бIaьрг туьйхира Васале. Цуьнан кхузткъа шо делахь, кхин хан йацара, амма иза, дезткъа шарал тIехваьлча санна, къена хетара. Ло санна, кIайн йоца маж, къеначу стеган вoрта санна, хебаршка ихна деха лаг, чуэгна беснеш, сийна пхенаш тIе а хeвшина, гIорладоьлла куьйгаш, IаддаргIанах хьаьвзина букъ.
– Хьо ваха веза, Васал. Цхьа эпсарш бу цигара дIа Хаси-Юьрта бига безаш. Хьан декхар хир ду хьайна оьрсийн мотт хаьий цахаийтар, сонта ву моттийтар, церан багах мел даьлла дош схьалацар. Гезлойн а, Хаси-Юьртан а гIаьпнашкахь болу ницкъ мел бу хьажар а…
– ХIета, ахь дийриг омра ду-кх?
– Омра ду иза, Васал. Хьайна некъана дуург-мерг со волчуьра эца. Амма Iуьйранна хьалххе гIо. Цига хьалхе мел кхечи, алсам гур ду хьуна.
Васал дуьхьал вист ца хилира. БІaьхочун декхар омра кхочушдар ма ду.
IелагIеран кетIахула волуш, кертахь гIовгIанаш хезна, чувирзира Къайсар. Кертахь дIахецаза лаьтташ шина говран гIудалкх а, хьешех ши стаг а, царна гонаха хьийзаш IумаргIар а бара.
– XIopш муьлш бу баьхкинарш? – xaьттира цо, цхьанхьа дIахьаьдда, векхавелла дуьхьалвогIучу Iусмане.
– Андрин кIант Иван а, Яшка а ву!
XIетта хьешашна мара а лилxина, уьш чубига хьийзаш бохкура Айза а, Эсет а.
– OxI, xIopш хIун хьеший бу?! Издарасти, Ванька! – вaхана цкъа цхьанна, тIаккха вукхунна, куьг лоцуш, мараиккхира Къайсар. – Издрасти, Яьшка! Как дела, хорошо дела?
– Маршалла хуьлда, Къайсар!
– Шу мичара девли?
– ХьошалгIа даьхкина, шу дахказа хьеделча!
– ЦIахь муха ду? Андри муха ву? Наташ йуй могаш?
– Ма сецабел уьш, Къайсар. Чохь дуьйцур аш, – пхьарс лаьцна, Иван цIа чу озийра Айзас. – Дуьло цIа чу. Гена некъ бина, кIадбелла хир.
ЦIена дара диллина дIа хьешашна лaрден цIа. ХІeтта Іовдабеллера Iуьйранна цIенкъа хьаькхна боршам а. Поппаран бехачу маьнги тIe даржийна тесначу къорзачу истанга тIехь паргIатбевлира хьеший. ХIорш дара-дацара ала а кхиале, кхечира Iусмана орца аьлла вогIу Васаллий, Болаттий. Йуха а дуьйладелира хеттарш. Васалан уггар а бала кхаьчнера шен доттагІчун Корнейн.
– Иза хьалаваза ма дукха хан йу? Могаш беца уьш?
– Сингаттам бац. XIинца иймане веана иза.
– И хIун ду?
– Хьуна ма хаьа. Къоланаш дитина цо…
– Тхойшиъ къан мa велла, Ваня. Къанвелла, кIадвелла, къийвелла. Доцца аьлча, велла. XIун ду керла шун агIор?
– XIумма а дац.
– ТIом хуьлу-м, ца боху?
– ГIуллакхаш дика-м дуй хьовха? ГIалгIазкхий дIакхайкхар лаа ца хета.
Кертан араxь котамийн маьхьарий девлира. Iусман, Мохьмад вара, хьешашна йайъа леца гIерташ, уьш лелхийнa лeлaш.
– Шу лаа дуй ткъа?
– Шун йуьртана хьер йилла даьхкина.
– ОхI, хьехош а дара хьуна иза. И барт маца хилла шун?
– Цхьа кIира хьалха цуьнан кIант веанера тхо долчу.
– Оцу хьакхина хьер йилла дохку-кх шу?
– Цунна ца йуьллу иза, вайна йуьллу. Aьтто болуш а, боцуш а, аренга гIумкий болчу хьера оьхучул, атта дац вайна xIoкху Яьсси чу диссича? – элира Къайсара.
– Дукха Iийр дуй шу?
– Хаац. ХортIас гIирс охьабилларх терра хир ду-кх.
– Андрей ца вогIу?
– Иза а кхочур ву кхана. Тхуна дан дезарг гайта.
XIума йууш, Васал леррина хьоьжура хьешашка. ДIадахана шийтта шо дукха хан йоцуш санна хета. Ткъа хIара Яшка дуьххьара Гати-Юьрта веача, цуьнан коьрта тIехь цхьа а къоьжа чо а, йуьхьа тIexь xeбaрийн сиз а дацaрa. XIинца тера а вац хIетахьлерчух. Коьрта тIе а кIац тесна. БІaьргийн йистошкахь хебарш гучуйийлла. Аз а ду гIоргIа. Деккъа цхьа куьйгаш ду, xIетахь санна, гIорладоьлла. Baнex a Иван Андреич хилла. Ма сиха дIайоьду-кх хан, йаха-м!
XIума йиъначул тIаьхьа а дуккха а Iийра доттагIий къамелаш деш. Делкъал тIаьхьа ХортIин Асхьад веара, пхьераш схьакхаьчна аьлла, хезна. Чохьболчаьрга могаш-паргIат а, йа хьеший схьа муха кхечи хаттар а доцуш, шен гIуллакх долийра цо.
– Дуьло, дIадоьлху вай.
Иван Болате хьаьжира.
– XIopш кхузахь буьсур бу, – элира вукхо.
– Кхузахь а битина, хIокхаьрга набарш йойтийла дац сан. Цхьаъ вогIуш, важа вогIуш, нехан гIуллакхаш деш Iийр бу. Ас чохь Iен шайнна цIа кечдина хIокхарна.
– Къен делахь а, хьешана цIа доцуш дац тхо а. Дала мукъалахь, тахана цкъа йаа сискал а йу.
– Же, кечло!
– Тхо кхузахь дуьсур ду, Асхьад. Тховса мукъане а.
– Даиманна а, – тIетуьйхира Болата.
– Дика ду, – цкъа Болате, тIаккха хьешашка гома хьаьжира Асхьад. – Амма дуьнен чу садаьржаш балхахь хуьлда шу.
– Оха хьан болх тIелаьцна, ахь тхуна мах а хIоттийна. Тхо миччахьа Iахь а, балхана са ма гaтделахь. ХІeттe a, дIадогIур тхо. Тxaьшна Iен атта хир ду тхуна.
– Иштта дийцал аш. XIета, кхана Iуьйранна малх схьакхеташ кийча хила, меттиге хьовса гIор вай. Іодика хуьлда шун!
Асхьад араваьлча, вовшашка хьаьвсира чохь бисинарш.
– Хало хир ду шуна цуьнца болх бан, – элира Васала, корта а хьовзийна.
– Иза вицвийр ву цуьнан дас, – тIетуьйхира Къайсара.
– XIумма дац, Васал, – элира Яшкас, – тхуна дукха гина саьрмакаш. ХIара шуьнаш-м кIорнеш йеца.
– Говраш паргIатйаьхний ахь? – хаьттира Болата неIарх чухьаьжначу Iумаре.
– Хи а малийнa, xІоъ белла.
– Цхьанхьа валий, сийно йол лаxахьа.
– Іусман вахийтина ас.
Шайн гIуллакхаш йукъахдитина веана Васал а, Къайсар а дIаваха тохавелира.
– Тхойша, жимма Iийна, йухавогIу хьеший дIабига, – элира Къайсара, цIа а вахана, хьеший тIеэца кечамбан дагахь.
И шиъ дIавоьдуш, тIаьхьаваьллачу Яшкица кетIахь сeцира Васал.
– И шуьшинца верг мила ву? – xaьттира цо.
– Сан накъост ву-кх иза а.
