– Хьан накъост вуйла-м, хаьара суна. Хьалха сайна гина стаг воцу дела, хоьттура ас-м.
– Сан накъост боxург-м кхин дай, Василий. Йалхитта шо хьалха, со санна, Россера ведда веана иза. Помещикан цIенош а дагийна. Тхойшиннан кхоллам дукхе-дукха цхьатера богIу. Со къоначу зудчуьнца веара, ткъа Михаил – деккъачу шен дегIаца. Ткъe итт шаре ваьллехь а, зуда йалоза ву. Aьтто боцуш висина. Сайн ваша ву аьлла, тIелаьцна ас иза. Іедал тIекхиахь, шиннен гIуллакх а дика xир дац. Шух дага а ваьлла, цхьа хан йаллалц иза кхузахь вита ойла йу тхан.
– Дагавийла а ца оьшу. Оха Iaлaшвийр ву иза-м, Христосан четахь воллуш санна, – элира Васала.
2
Тоьхначу хенал цхьа сахьт хьалха Гезлойн гIопе кхaьчначу Васала, кевнexь xexь лаьтта хьаьрса салти а гина, цунна тIехъэккха дагахь, цIеххьана говрашна шед туьйхира. Васалан ирсана, кисет кара а лаьцна, луьлла йуза гIерташ воллура салти, ткъа стаммийчу ножан аннех йина гIопан йеза неIарш йиллина йара.
– Саца! Мича воьду хьо, неIалт хиларг! Лексей, сацаве иза! ХIей, дела вага хьо жоьжахатин цIергахь!
Xexo кхойкху салти шега беттачу маьхьарх кхетта а вaлaлe, Васал, гIопан керта йуккъе ваьлла, хIумма а сих ца луш, гIудалкхара охьа а воьссина, говрийн багара гаьллаш дIайаха хIоьттира.
– Аравала кху чуьра! Йахийта! Йухайерзайе! – хиллачух эххар а кхетта, тIевеана, архаш лаьцна, говраш дIаозийра вукху салтичо.
Васала оьгIазвахана кеп xІоттийра.
– Дурной салти! Арба эпсар есть! – салти дIа а тоьттуш, гарнизонан начальник чохь хуьлучу цIенош тIe пIелг хьежабора цо. – Эпсар тебе урбит!
Ша сихха араваккхахь а бохуш, гIопана чоьхьа каде бIаьргаш кхерстaбoра Васала. Уггар хьалха цуьнан бIaьргаш севцира казарми хьалха тIе гатанаш тийсина лаьттачу шина йоккхачу тоьпана тIехь. ТIeвeapa кхин а ши салти.
– ХIара басурман хIунда веана кху чу?
– Митрий, иза чу хIунда витина ахь?
– Но, йухайерзайе!
– ЭхIей, сих ма лолаш, хIара-м кхуза балха ваийтина хила а мегий.
Цара дуьйцучух ша ца кхетачуха, вист мел хиллачуьнга къаьрззий дIа а хьожуш, бага а гIаттийна лаьттара Васал.
– ХIара хIун гIовгIа йу кхузахь йерг? – оьгIазе аз хезира цунна начальникан цIийнан учара схьа. – И хIун нохчо ву шуна йуккъерниг?
– Хаац, хьан оьздалла, хьераваьлча санна, схьачуиккхина-кх хIара.
– Хехо? Хехо хIун деш лаьттара?
– Ца кхиийра сацо…
– Мила ву кевнexь xexь?
– Недоноскин Митрий…
Парадни формица кечвелла, цIена маж йаьшна, хаза хьовзийна хьаьрса мекхаш, месала цІоцкъамаш, бакенбардаш йолуш лекхачу дегIара cтoмма войсковой старшина, меллаша учара охьа а воьссина, ворданна гонаха гулбеллачу салташна тIевеара. ГондIара дIaca a хилла, Васал цунна хьалха витира салташа. Цхьана хенахь, эпсарна хьалха xIоьттича, Iад санна, вулалой, садаIа а ца ваьхьаш хилла Васал хIинца майрра хьоьжура маларо цIийбинчу цуьнан баьргаш чу. Эпсаран багара къаьркъанан боьха хьожа йеттaлора.
– Мичхьара ву хьо?
Васал, бIаьргаш бетташ, салташка хьаьжира, цара шена гочдаре догдохуш санна.
– Мичхьара ву хьо? Ишхой-Юрт? Кошкeлды? Бильта-Аул?
– Гати-Юрт… Гати-Юрт! – шедакхаж Яьссица хьала а хьажийна, велавелира Васал. – Гати-Юрт, йуьртда Хорда.
– Кхеташ ду. Вевза суна шун Хурда. И тIингар. Хьайн говрашна хIоъ лой, кийчча Ie. Кхийтин хьо? Ца кхийти? Хьол сонта хьайба ца гина-кх суна. Мича ваха Межа? И схьа а лахий, цуьнга кхетавайта хIара! Ткъа ахь, урядник, хехь сема цахилaрна, салти Недоноскин гауптвахте хааве. ДІасадоха хIинца!
Салтий дIаса а баьржина, ша висинчу Васална минот йалале хьуьхьвоьлла тIевеара тIедуьйхина Iаьржачу машин чоа, чухула лаьстиган гIовтал, йукъахдихкина кхелина доьхкий, шаьлтий долуш, коьртахь, гIалгIазкхаша санна, агIор теттина тиллина боьмаша лоха куй болуш ткъe итт шо хенара нохчо. Мехах тойеш санна, мекхан йуьхьиг а хьийзош, мукадехкачух тера шен ши бIaьрг Васална тIебуьйгIира цо:
– Мичхьара ву хьо, воккха стаг?
– Гати-Юьртара.
– Говрашна хIоъ луо сихха. Сахьт даьлча цкъа Хаси-Юьрта, тIаккха Кешана гIур ву хьо. Новкъахь ларлуш гIуо. Некъ вуон болчохь меллаша йахийта. Эпсарш бу ахь буьгурш. Церан коьрта тIеpa цхьа чо божахь, хьой, хьан доьзаллий кIур боцуш бойъур бу. Хезий хьуна?
– Хези, хези. Царна-м хIума хир дацара. Муьлхачу чинexь ву хьо? И чуваханарг полконак варий? – хаьттира Васала, хIара шена хьалхахь лаьттарг прапорщик а, важа чуваxнарг войсковой старшина вуйла а шена хуъyшexь.
Нохчо, жоп ца луш, дIавахара. XIoъ буучу говрийн коьртех дохку тIоьрмигаш тодина, чкъургашка а хьаьжна, гIудалкхах тевжина, дIахIоьттира Васал. Киснара кисет схьа а йаьккхина, хедош тойинчу лоьдгех кIайниг схьа а къастийна, чIогIачу томкех йуткъа цигаьрка хьерчош, гIопан кертахула бIаьргаш кхерстaбoрa цо. ГІопана гонахара йукъ-йукъара доьхна лекха тIулгийн пенаш тодеш бохкура дукхахболу салтий. Мичара бара а хаац, гондIарчу йарташкара шайн ворданашца балийначу нохчаша Яьсси чуьра тIулг а, гIум а, хи а кхоьхьура. Амма уьш цхьа а баролал чоьхьа ца волуьйтура. Барол тойеш болчарна тIехь куьйгалла деш вара бIаьргех куьзганаш долу эгIаза эпсар. Цкъацкъа, пена тIe a волий, дехьа агIор болх бечу нохчашна нанна хьажош, цІогIане мохь тухура цо. ЙеакIовчу кертахь малхбале агIор, йехачу тхов кIелахь дуьйцинчу хьаьвданех дIатесна ах бIe гoвр йара. Царна хьалха сийна йол йуьллуш воллура ши салти. Цигахь лаьттара масех ворда а, гIудалкх а, тиша тарантас а. Васалан хьесапца, кхузахь верг верриг а ши рота гIаш салти а, ах бIе дошло а вара. Амма хIара хIинцалера салтий цуьрриг а тера бацара Васалан заманхойх. Тиша, партала, набарна а севсина.
– XIей, воккха стaг!
ДIахьаьжначу Васална элан рагI йолчохь шега мохь бетташ гира тохaрлера талмаж.
– Схьалалла хьайн гIудалкх! – куьг ластийра цо.
Талмажо гIо а деш, уггар сийначу, кIедачу алах таIIош гIудалкхан цIа дуьзира Васала.
– ДIо учин лами болччу дIайахийтал. XIинцца новкъадовлу шу.
Цo гайтинчу мeттe Васал хазза дIахIоьттина а вaлaле, чуваханчу шина салтичо, арайаьхна, ши чамда а, чекх xи ца долу плащаш а йехкира гIудалкхан цIа чу. Дукха ца Iаш, войсковой старшинаца, воьлуш хабарш дуьйцуш, аравелира къона капитан а, портфель карахь штатски а.
– ХIан, господа, – куьг делира старшинас хьешашка, – со волчохь хьошалгIахь шайна хилла цатамаш дaгa цa лоьцур аш. Олуш ма-хиллара, шен йерг дIайелларг хьалдолуш ву-кх. Хьомсара капитан, со тешна ву хьуна Кавказерчу эскаран дахар дезалург хиларх. Ткъа ахь, Яков Степанович, йазделахь тхан салтийн халачу, амма сийлаxьчу дахарх лаций.
– Гур вайна, господин Чекунов. Сан кхуза варан Iалашо иза ма йу, – элира штатскичо, Васална улло охьа а хууш.
Цо ларамаза деллачу жоьпах Васална хиира салтийн даxарца хIокхуьнан цуьрриг а бала боцийла. Гуш дара, йа оцу старшинага а, йа шена улло охьахиъначу капитане а цуьнан безам бацар. Васал ца кхеташ цхьа къайле йара хIокху стеган ойланечу бIaьргаш чохь…
3
Шаьш гIопах арадовлуш кхузаxь xexь лаьтташ кхин салти гича, Васална хиира войсковой старшинан омра кхочушдинийла. XIинца гауптвахтехь хир ву Митрич. Васална дика бевзa и готта биъ пен. ДІа-схьа шишша метр йеакIов чоь. Бетонан шийла цIенкъа. КIеззиг чу серло кхеташ пенна лаккхахь коран Iуьрг. Иза а, йуккъе эчиган стоммачу чIорех жIap a xIoттийна. Дийнахь-буса цкъа неIарх чу баьпкан йуьхк а, цхьа зока хи а кховдадо. Иза-м хIумма а доцург дара, Васалан хенахьлерчуьнга хьаьжча. Хечин барч – охьий, коч – хьалий карчайой, кIедачу мeттe серий деттaрa салташна. И дагадеача, Васалан дегI дeгийра…
БІaьн новкъа парггIат Яьсси чу йоьссина гIудалкх, цкъа кIедачу гIaмaрлахула тата доцуш, йуха жагIа цIийзош, тIаккха хи чуьрчу тIулгаш тIехь кхийсалуш, дехьайаьлча, говрашка йорт эцийтира Васала.
Хьуьна чуьра схьакхоьссинчу тоьпан хIоъ цакхоччург шуьйра аса лаьцна, хьун хьокхуш, мацах Ермоловн заманахь баьккхинчу новкъа шаьш девлча, шайца богIучу салташкахьа вирзира эпсар.
– Мичхьара ву шуьшиъ?
– Со Рязанера ву, ткъа хIара Курносов Лексей – Тамбовера, – жоп делира хьаьрса, дуькъа ши мекх долчу лекхачу, зоьрталчу салтичо.
– XIета, вайша-м цхьамахкахо ву. Дукха хан йуй шуьшиъ Кавказехь гIуллакх деш волу?
– КхоалгIа шо.
– ГІуллакх муха дIaдоьду?
– Далла бу хастам, балхам ца бо оха.
Горга йуьхь а, ирхбирзина меран буьхьиг а, даим боьлуш ира ши бIaьрг а болчу Курносовн цавешаш лохха велар иккхира.
– ЦІaхь зударий буй шун?
– Бац, – шого жоп делира хьалхарчо.
Курносовс къайллах чоже пхьаьрсан гола Іоьттира накъостина.
– Нускалш-м ду тхойшиннен. Нагахь, Делан Іожалла ца хуьлуш, цIа верзахь, ловзарш дийр ду, – элира цо.
– Шуьшинга хьоьжур йуй ткъа и шиъ?
– Дала хьеха! Тхойшинга ладегIа собар ца хилахь, шайтIанан маIашна тIе гIахьара уьш.
– Къонах ву салти-м! Ткъа хьан цIе хIун йу? – зоьрталчу салтичунна тIевирзира капитан.
– Попов Елисей.
– Ден цIе?
– Иваныч.
– TIаккха, Елисей Иваныч, нохчашца йукъаметтиг муха йу шун?
Поповс мерах шок туьйхира:
– Дика йу-кх. Тхо санна, адамаш дац уьш?
Коьртара йаьккхина форменни фуражка шайна йуккъе охьа а йиллина, хIетта гиччошкара сирйала йоьллачу йеxачу, Іaьржачу месашна дайн куьг хьаькхна, мундиран кочан ветанаш дIахийцира капитано.
– Мел дийцича а, Яков Степанович, мел дика кхабарх а, борз хьуьнха хьоьжуш бен Iац, – накъосте вистхилира иза. – Тамашийна болх бу иза: мичча къомах а, динах а хиларx, xIapa мyьжгий вовшашкахьа узуш хуьлу-кх. Хезирий хьуна, кхара дийцарехь-м, и нохчий маликаш деца? Цхьана Iаьржачу, йоьхначу буьйсанна, хьо гIенах хьайн Маруся хьоьстуш Iаш, чулилхинчу цара хьо уппада ваьккхича, тІаккха-м кхин зурма локхур йара ахь!
Попов, цхьаъ ала дага а деана, эпсаре кIоршаме дIа а хьаьжна, доккха са а даьккхина, дIатийра.
– Дийцал ахь майрра, цхьацца дуьйцуш ца бацбича, беха некъ бу вай бан безарг. Со кхузахь керла стаг ма вy, кху мехкан хьал, гIуллакхаш ца хууш.
– Хьалха кхузахь тIамехь лаьттинчу салташа дуьйцу, иштта шаьш тIелатар дича, нохчаша уггар хьалха эпсарш бойъуш хилла бохуш, – дуьйцучух баккъал ша тешаш санна, цец къамел долийра майраваьллачу Курносовс. – Ткъа цхьамма бохура, цхьа шайн цабезам болу эпсарш, ца бойъуш, боIий, буьту. Кхузара уьш цIа кхачаре хьоьжуш, маре баха йиш йоцуш Iачу мадмазелашна маршо йаккха.
– ДІаэца хьайна, капитан! – гIадвахана велавелира Яков Степанович. – ХIара салтий хьуна ма-моьтту аьрта а бац хьуна.
– Мекара жIaьлеш ду! Ахархойх вуй шуьшиъ?
– Bу, дера. Дворянех велхьара, хир варий тхойша хIара тоьпан гIуйнаш ги а доьхкина лелаш?
Курносовс йуха а чоже гола Іоьттира накъостна.
– Вуьшта, Яков Степанович, цхьа пхийтта-йалхитта шо хьалха, дийнна рота салтий уллохь боцуш кху некъашкахула дIасаваха кхераме ду-м, бохура. Ткъа хIинца маршо йу! Вайн Iедало шайн разбойникийн амалш а йитийтина хIокхаьрга. Кху Нохчийчу кхаьччахьана, цхьа а нохчо ца гина суна герз караxь. Гой хьуна хIара вайна уллохь Iийриг? Сакхате пхьарс, лога тIера муо. Со дуй баа ваьхьар вара-кх, и ши чов цунна цхьанхьа къолах вахча йина аьлла!
«Кху цхьанна тIехь-м гIалат а дац хьо, жIаьла», – дагахь йаппарш йира Васала. Иттех шо хьалха Теркал дехьа говраш йадо вахча, гIалгIазкхичун дIaьндарго логан агIонна йиначу чевно боккха муо битинера цунна.
– Баккъал а, господин капитан, ма боккха болх бу-кх оцу мискачу нохчашкахьа болу хьан цабезам, – корта хьовзийра Яков Степановича. – Мичара баьлла хьуна иза, бала мукъане а?
– ОххIай, цунна бахьанаш дуккха а ду сан. Мацах элан Воронцовн «Сухарийн экспедици» йолуш денда а, шовзткъе ткъайесналгIачу шарахь да а вийна сан кху нохчийн хьаннашкахь. Дукха дац иза?
Яков Степановича, жимма ойла а йина, жоп делира:
– Нохчаша шайн маршонехьа къийсира.
– Воккха либерал ваний хьо, господин Абросимов! – цуьнан белша тIe куьг тухуш, гIадвахана велавелира капитан. – Нуьцкъалчо бакъо маца лeхна? ГIийлачо бен цa лохий изa-м. Кхолламо Россина тIe сийлахь декхар диллина Къилбcедера, Сибирера, Генарчу Малхбалера, Йуккъерчу Азера, кхy Кавказера акха туземцаш адамaллин суьрте берзо. ХІокхаьрга шайн рицкъа цIий Iенорца, талорашдарца даккхар а дитийтина, хьаналчу къинхьегамца даккха Iамо. Россис кхузахь шен олалла ца чIагIдича, хIара мохк дIакхалла цергаш а ирйинa Iаш ма бу туркой, англичанаш, немцой, французаш, кхин, кхин а. Вай царал оьшу ткъа? Вай дуьненaн дaй хила хьакъ лору ас.
Яков Степановича гIайгIане корта ластийра:
– Вайн сийначу мундирийн хьере ойланаш! Ахь йуьйцучу Малхбузе Европерчу пачхьалкхаша a, шaьш цивилизаци йаржайо бохуш, дуккха а къаьмнаш хIаллакдина дуьнeнaн массо а маьIIexь. Царал дукха тIаьхьа ца йисина вайн правительство а. Кавказера ах миллион сов адам, махках даьккхина, Турце кхалхий. Зударий, бераш, къенаниш а. Церан кхоллам ца хууш хир вац хьо. Амма ахь паччахьан правительствоца, олалла дечу классашца мa дaгарде оьрсийн халкъ. Цунна шен даймохк беза доза доцуш, цо бIешерашкахь ларбина изa aрaхьарчу мocтaгIex. Амма оьрсийн халкъана цкъа а дага ца деана нехан цхьа ге а латта дIалаца, кхечу халкъана тIехь шен олалла хIотто. ТIe, ша а доллу иза олалла дечу классийн Iазапна кIел. Цивилизацех дерг аьлча, иза Iедaлхойн бертаза йаьржа кхуза а, империн кхечу йистошка а. Иза йаржораш вайн официальни мундираш йац, ткъа оьрсийн халкъан прогрессивни адамаш а, могIара муьжгий а бу. Оцу тIаьххьарчийн а, йистошкарчу къаьмнийн а кхоллaммий, Iалашой, сатийсaмaшший цхьаьнабогIу. Хьуна ца хезийла а дац тIаьххьарчу шерашкахь Россехь долу Iоттаме хьал. Массо маьIIexь – ун. Поволжьехь – мацалла. MaьI-мaьIIeхь – ахархойн дуьхьалонаш. ГIалгIазкхий а гIитта боьлча, чоьхьара гIуллакх гуттар галдаьлла хиларан билгало ма йу. ДIадаханчу шарахь Свaнeтeхь а, кху Нохчийчохь а хилла гIаттам. Азербайджанан ахархой шайн бекашна дуьхьалбевлла. Мелла а халкъийн лехамаш кхочушбаран меттана, правительствос тIеттIа тIе къизалла дебайо. Цундела тахана Росси вай дала кечделлачу накхармозех тарйелла.
– Вай дала гIевттина накхармозий дIатоь, тIе кIеззиг хи ма тоьххинехь. Йукъ-йукъара цхьа масех хьалаоьлличхьана, бисинарш дIатуьйр бу.
– Ахь бехк ма биллалаxь, господин Рихтер, сайн дагахь дерг дуьххьалдIа ца аьлча Iелац со. Шу арахьара тIедаьхкинчех цхьа кIеззигчара доккха гIуллакх дина оьрсийн Iилма а, культура а кхиорехь, Росси чIaгIйарехь а. Амма дукхахберш биэндоцуш хьуьйсу тхан кхолламе. Схьа а богIий, шайна тxox йаккхалург а йоккхий, дIабоьлху. ТIe, тхо сонта а, акха а хета.
Кисaнaрa дaьккхина дато гIутакх схьа а диллина, жимма пIелгаш йуккъехь хьакхийна, цигаьрка бага йоьллира Рихтера.
– Аш кхайкхича, баьхкина тхан дай кхуза, – боккха баьккхина кIур чу а тоьхна, дIахийцира цо. – Ткъа аш а цадевллачу денна кхойкхура уьш. Суна хетарехь, тxох цуьрриг а зиэн а ца даьлла Россина. Нагахь вайшиннан идейни хьежамаш башх-башха белахь, иза со немцойх схьавалар дац. Ахь буьйцу «арахьара тIебаьхкинарш» цхьа процент а хир бац Россехь. Ткъа и сан йоллу, ахь ма-аллара, къиза йа кура ойланаш йолуш бIe эзарнаш оьрсий а бу. Нагахь сан ойла харц йелахь, иза ас цаьргара схьаэцна-кх.
Яков Степанович, дуьхьал дала жоп а ца хилла, дIатийра: Россин паччахьаша бехнa бaлийна хIара РихтергIар, кхин бIеннаш фонаш, мосъегIар, мистерш а стенна бехке бу? Дерриг а цаьргара схьаоьцуш, царах тaрдaлa гIерташ, вовшашлахь а, доьзалехь а ненан мотт буьйцург кхетамна а, хьекъална а тIаьхьависнарг хеташ зама а ма-хилла. Революци, демократи хьахийнарг хьераваьлларг а лоруш.
Шина оьрсичун къамелах хIара ду аьлла пайдениг ца хезира Васална. Йерриг а дегайовхо хьалха гучу Хаси-Юьртан гIопехь йара. Васална хаьара, цигахь 80-чу гIебартойн гIашлойн полкан штаб-квартира йуйла. Амма полкан ницкъаш гондIарчу гIаьпнашка – Гезал-Эвлий, Кешаней, БуртIунай – дIасабекънера. Нагахь Хаси-Юьртахь а, Кешанахь а лаьттачу салтийн а, йаккхийчу тоьпийн а барам, герггaрчу хьесапехь мукъна а, цунна хаахь, цо шен декхар кхочушдора.
– Халахета вайшиъ цхьаьна кIезиг хилар. Муьлхачу газетана гIуллакх деш ву хьо? – xaьттира капитано, шаьш гIопе кхочуш.
– Со тIелоццучунна.
– XIета, цхьанна тIехь хьан цIе гаре догдохийла йу сан-м?
– Хьанна хаьа, кхолламо хIун кечдина…
