Д?рбегер эриннерлиг, т?герик арынныг, калбак думчуктуг кадайыны? эргим арнынче, чаш т?лче Адар де?ней к?рг?лээш, д?мей боорга, сергеп, х?гл?г апарган. Ашак-кадай кайызы-даа х?л?мз?р?п, эптежип алганнар.
***
Ко?гур орук дургаар кадайын-на бодап чораан. Б?г?н ол могагыже ажылдаан. Аржааннаан иешкилер чедип кээри оо? могап-шылаанын сергедип чораан. ?г-б?ле четчелешкенде, Ко?гур ам-на чаазы-биле эгелээрге, шупту ч?ве эки болур, ?г-б?лелиг кижи аас-кежиктиг болгай. Хам дал д?ъште аалынга келген.
«Д?рген Чинчиже!» – диген ышкаш, аалды? ыды Мойнак ээрбишаан, ээзин ?гже ыдалай сывыртап чоруп орган.
Ко?гур ?гн?? хаалгазын ажыдар деп чорда, а?аа уткуй д?в?рээн авазы ?н?п келген.
– Чинчи дыка аарып тур. Ол бертен туруп кээрге, амырай бердим. Ынчалза-даа кылаштаар харыы чок болганындан катап чыдыпты!
– Ол ч?? дээри? ол? Таанда анаа ыйнаан, авай? – Ко?гур удур айтырган.
Кадайы орунда дурт-сынын херилдир кезе тепкен, сыртыкче бажы хандыр о?гая берген, эъди-кежи чалынныг изиг, аажок суксаан чыткан. Чежемейни?-даа шаг чок, му?гаргай болза, оо? кара карактары д?в?рел чок, кургаг болган.
– Аргалыг-ла болза, кум кыннывыт, эргимим. – дээш Ко?гур х?л?мз?рээн.
Бодунга чигзинген-даа ышкаш, Чинчи кезек ыыт чок чыткан. Ол аарыг-биле эвес, а бодуну? бодалдары-биле демисежип чыткан.
– Менден ч?н?-даа чажырбайн, шынын чугаалап к?рем, – хинчектенгенин чажырар дээш, Чинчи д?мей чадаарда х?л?мз?рээн. – ?л?р?н к?зевейн тур мен, ам-даа туржур мен, а бир эвес херек кеди чок хирелиг болза…
– Эттине бээр сен, Чинчим. Шыдаш, сарыым, а мен дузалаар мен.
М??г?н-Тайганы? шыпшык бажын туман дуглаза-даа, кончуг соок х?нд?с элээн чылыш диген. К?к х?нд?с хенертен дээр б?ргеп, карарып келген соонда, долулуг суггур чаъс куда берген. Кежээликтей М??г?н-Тайганы? кырында туман арлып, чаъс намдай берген.
– Кар! Кар! Кар! – деп, ?г кырында кускун эткен. Хамны? хаваа д?гл? берген.
Ко?гур, оо? авазы, оглу ?желээн Чинчини? чанында органнар. Холурааш бо удаада авазынче к?р?пкеш, элдепсинген: ?рг?лч? арыг-силиг чоруур авазы чудай берген, дерден ?ткен идик-хеви чамдык черлерде орлу бергилээн, ?р?п алган чоруур чаъштары чазылгаш, эктинде, арнында, ширтекте д?жели берген. Кайгамчык чараш арны хинчектенгенинден дыраттынмаан кара чаъштар аразында хензиг ышкаш к?з?лген. «Кырган-ава? ??нче бар!» – деп, Конгур оглунче имнепкен.
Кара ?л?м-биле демиселди? бо д?незинде Чинчи черле д?ж?п бербейн чыткан. Ол б?г?н? Ко?гур кадайыны? бирде шийип алган ийикпе азы хере к?р?пкен карактарындан билип орган. Чамдыкта оларны? к?р?ж? уткужа база бээр. Чинчи т?рээн кижилеринге х?л?мз?р??р?н кызып чыткан.
– Суксаан боор сен, бичииден иживит, – Конгур кадайыны? бажын к?д?рген.
Ыяш аяктан чылбай сугну пактапкаш, Чинчи сыртыкче шагжок чыдыпкан.
– Чинчим, туруш, черле д?ж?п бербе! Сээ?-биле мен.
Хамны? ?н?нден-не му?гагдааны илде?. Ол туруп келгеш, катап олуруп алган. Кадайынга суксунну ижиртип кааш, оо? чаъжын эпчогу кончуг дырап эгелээн. Ширтек кырындан бээр д?жели берген кадайыны? бажыны? д?г?н?? х?й?н ол кайгаан. Чаъшты черден ?р? к?д?ргеш, бир холунга б?ле тудуп алгаш, тарамык дыргак-биле чоон чаъшты дырап эгелээн. Ону к?ргеш, кадайыны? кара карактары чырып, сымыранып чыткан:
– Аныяамда бо челим-биле мактанып чордум ийин, а ам…
Конгур кадайынга ынаан, ыла?гыя оо? бо сырый, узун чаъштарын магадаарын улам мининген! Оон шыдашпайн, чаъшты чыттап каан.
– Эттине бээр сен, сарыым! Шыдаш, эргимим!
Кожаларны? ыды биле Мойнак ?ш д?н ортузунда туткуланып ээре берген. Ко?гур ?гден ?н?п кээрге, эмин эрттир кара?гы д?н, ч??-даа к?з?лбес. Мойнак бирде чыда д?ж?п, бирде ийи бут кырынга тура халып ээрбишаан.
Кижини? амыдыралында кандыг онза ч?велер болурун, ыла?гыя ?л?м-чидим болурун хамыкты мурнай ыт билип каар деп тывалар чугаалажыр.
Кунчуу кенини? орнунче чоокшулап келген. Чинчини? кадыр хаваанда дериткенинден кара чаъжы дыдырара бергенин к?ргеш, ол улуг тынарга, кени дораан караан ажыдып келген. Бичии када багайтыр х?л?мз?рээш, оо? карактары шимдине берген. Севил ээккеш, сыртыкты эде салгаш, кенини? дериткенинден ?л чажын кырган холу-биле суйбап каан. Ол ?йде ыракта чер иштинден кошкак ?н ды?налган. Ол ?н Чинчини? ыыткыр ?н?нге д?мейлешпезе-даа, ылап-ла кени чоок кижилеринге ??р?п четтиргенин илередип, шупту ч?ве анаа боорун да?гыраглап чыткан. Да?ны атсы ?л?м-биле демиселди соксатпас дээш, карактарын шийип алгаш, Чинчи д?нн? ?тт?р чугаалаанмаан.
Д?шке чедир Чинчи халыыдап, шыырныгып, к?шт?г ч?д?лден мага-боду сиригайнып, д?кп?з?нде хан к?ст?п келген. Ыжып турган ч?стери ам кадып, бир-ле борбак эът-урулар дег апарган. Ч?д?ре бергеш-ле, ашаанче, кунчуунче халыыдап, к?р?п чыткан. Карак хавыы хагдынмастап, карактарда чырык ?ж?п бар-ла чыткан. Ко?гур ам сыртыкта ?л?мн?? чулук чок чажыртыныын к?р?п каан. Амыдырал хемини? эриинде к?ш чок холдарлыг, чаза-чире ?сперлеткен ч?ректиг хам Ко?гур коргунчуг аарыгга удур демисежир чепсээ чок, ч?н?-даа кылып шыдавас апарганындан дыка хинчектенген.
Чинчи хенертен ?гн?? ханазынче эгли бергеш, оо? мага-бодуну? ханызында бир-ле кол хыл азы кириш ?ст? берген дег дунук човууртаан.
Дараазында д?н демиселди? эвес, а шыпшы?ны? д?н? болган. Б?д?н делегейден озалааш, ?л?г мага-бот чыдар ?где ыржым-на ч?ве. Чинчини? мага-боду к?ж?вээнде, Севил оо? о? холун бажыны? адаанче салгаш, буттарын дискектеринче дыгдындыргаш, мага-бодун болгаш арнын чымчадыр эттеп каан ак алгы-биле дуглап каан. Оон кызыл-дустаан кижини черже бадыргаш, мурнун к?жегелеп каан.
Чинчи-биле кончуг эвээш чурттаанынга Ко?гур хомудап орган. Оларны? ынакшылы ч?рек, мээ-медерелге чаштып чыткаш, кажан оглу т?р?тт?н?п кээрге, кыптыга-ла берген. Ам кадайы м??гези-биле чорупса-даа, ол оглунда чырып арткан.
– Чинчини? ?л?м?нге мен буруулуг мен, авай, – деп, Ко?гур авазынга миннинген. – Он ?ш харлыымда ачам, кырган-ачам-биле а?нап чорааш, чаш козагалыг деп билбейн, ава-тени? амы-тынын ?скен мен. Ол дээш тайга-та?дым ээзи Чинчимден мени чарып, кезедип ялалааны ол.
Ынча дээш, Ко?гур ыглапкан. Севил база ишкирнигип ыглай берген.
– Ыглавайн к?р, авай! Сээ?-биле Холурааш база мен ?желээн кезээде кады бис. Дириг чорзувусса-ла, Чинчи бисти? ч?ректеривисте.
Ко?гурну? т?релдери, кожалары кым ч?н? шыдаар болдур: бир кижи хуму?га с?т, ?скези соктап каан шай дээш, оларны? кажыыдалын ?лежип, кээп турган.
К?ж?п калган дыгдынчак буттарын х?нд?рбейн, Чинчини? арнын, мага-бодун чымчадыр эттеп каан ак алгы-биле дуй шыпкаш, оо? чыткан талазындан ?гн?? ханазын ?р? к?д?ргеш, аргажып ?нд?ргеш, шыргада кидис кырынга чыттырыпкан. Ол шырганы чеди эр* кижи эгиннерини? кырынга салгаш, х??рже углуг чоруптарга, Севил оларны? соонче кенин с??лг? оруунче ?деп, тос-карак-биле с?т чажып, й?рээген.
Холурааш шырыштар аразынче чаштына бергеш, оожум ыглап орган.
Тыва ча?чыл ёзугаар, чаш болгаш элээди уруглар м?чээн кижи чыдар ?гже кирбес ужурлуг. Ол ?гге эзирик кижи турбас, ыыт-шимээн ?нд?р?п болбас, Бир эвес х??рж?д?лге ?езинде кым-бир кижи эзирик к?ст?п келген болза, ону аза т?рели ч?ве деп, буруу шаап, ?р-ле ?ршээвес турган.
Кызыл-дустаан* Чинчини аалдан ырак эвесте Д?рг?нче ч?кпек д?ст?г хараганны? ч??н талазында «х?н харап кээр» черже апар чыткан.
Холурааш эштери-биле Д?рг?нге хой кадарар ча?чылдыг. Олар ында х?й-ле ?лген кижи с??ктерин, куу с??к баштарны к?ргеннер.
М?чээн кижини шыргадан д?ж?р?п, кидис кырынче бадыргаш, бажыны? адаанга даш сыртай салгаш, Чинчини? арнын, мага-бодун чымчадыр эттеп каан ак алгы-биле дуй шып кааннар. М?ч?н? ынчаар-ла к?к дээр адаанга каапкаш, б?рттерини? халба?нарын, тоннарыны? че?нерин иштинче киир суккаш, хая-даа к?р?нмейн, чеделээн аалче углапканнар.
?глер чанынга чеди эр чоокшулап келгеш холдарын артыштыг суг-биле чуп алганнар. Холурааш ыглаарын соксаткаш, ??нге келген. Ында кырган-авазы ачазыны? м??г?н-биле каастаан, кара х??ргезинден таакпы чыттааш, азырып орган. Оон ол бодуну? кызыл с??скен сыптыг, узун да?зазында таакпызын келген улусче сунгулаан.
– Авам ам келбес бе, кырган-авай?
– Бурган оранынче ол чорупкан, – дээш, Севил ишкирнигип ыглай берген.
– Ол бурган ораны кайдал? Ынаар эр улус ак ч?ве апар чыткан чер ол бе?
– Ак ч?ве апар чыткан че? Кызыл-дустаан ава?ны апар чытканын к?рд?? де? Ол багай-дыр! Бисти? ча?чылывыс ёзугаар кижи х??рж?ткенин чаш, элээди уруглар к?рбес ужурлуг. Ынчаарга, ам Холурааш, тейлээр апарган-дыр сен.
Хаваан, кежегезин кырган-авазы бир онза, камныг суйбап эргеледирге, оо? холдары уйнуунга авазыныы дег чылыг, хоюг, эргим болган.
– Бурган оранынче ч?гле кызыл-дустаан кижини? с?незини чоруур. Оо? мага-боду Та?дыга артып каар, а с?незини тамыже д?лд?не бээр. Ону кижи б?р?з? эртер. Ава?ны? мага-бодун эр улус ?деп чорааны ол-дур ийин.
Б?г?н кырган-авазы му?гаргай болза-даа, уйнуун дыка чассыткан. Холураашты? бажын бодунче камныг ээй тырткаш, кырган-авазы оо? бажыны? д?ктерин чыттап *каарга, ол т?рээн х?рекке эргеленип, кезек ыыт чок чыткан. Оон кырган-авазыны? чугаалаан м?рг?л?н катаптап, кады тейлеп олурган.
– Чок дээш чода кыртыжы чивес, бар дээш балдыр эъди октавас, – дээш, с??лг? дой эгелээрини? бетинде кырган-авазы чода с??г?н?? кыртыжын сывыра соккаш, отче киир каапкан.
С??лг? му?гаранчыг дой маажым эрткен.
* * *
Авазын х??рж?ткенини? эртенинде Холурааш да? бажында оттуп келген. Оо? сагыш-сеткили д?ймеп, чааскаанзыргай апарган. Кажыыдаашкынны илередип, таакпы-д??зелиг, арага-дарылыг улус кээп-ле турган. Анай-хураган, бызааларын кажаадан ?нд?ргеш, кадарып чорааш, оларын одарга каапкан. Бажынга та кандыг бодал кирип келген, ол Д?рг?нде ч?кпек хараганныг черже углуг к?р?п чораан.
Х?н шагда ?р?леп келген. Б??релчин кырынче ?не бергеш, Холурааш чоогадан дээрде дас куштар ужуп чоруурун к?р?п каан. Ол куштарны? бо чоок-кавы девискээрни ?л?г сектерден арыглап турганын ча?гыс эвес удаа хайгаараар турган. Дойлаашкынче орукту баштай-ла кускуннар айтыр. Х?й кускун чыылган черже дас куш даш дег окталдырып-ла бадар. Ындыг бедикке ол ужуп чорда, черден ол к?з?лбес. Хой кадарып чорааш, кускун-сааскан дойлап эгелээрге, оолдар дораан дээрже к??р?н ол сагынган. Черге ?сперлендир д?шк? дег дас дээрден окталдырып баткаш, хонарыны? мурнунда к?шт?г чалгыннарын херипкеш, кускуннарны хоюспушаан, черге дээр-дегбес хона кааптар. Башкы дасты? соондан ?скелери ужуп келгеш, шимээн-дааштыг, чокшу аарак дойлап-ла кириптерлер. Ол чогуш-содаа соонда улуг ч?глер артып каарга, оолдар ону ап аар. Оларны хамнар б?рттеринге кадап аар боорга, Холурааш ??нге элээн каш дас ч?глерин шыгжап алган. Дастарны? уялары кижи четпес дендии бедик хаяларда. Сек чок таварылгада дастар дириг анай-хураганны теп алгаш, чоруй баар боорга, араттар оларга х??н? чок.
Б?г?н Холурааш кара дастарны к?р?п каан. Ол Д?рг?нде ак ч?веде ораап каан бир-ле ч?вени эскерген. Чоокшулап келгеш к??рге, ол ак ч?ве авазы болган. Оо? баарынга дискектенип олуруп алгаш, бажын до?гайтыпкан. ?л?г авазыны? узун, чоон чаъштары черде с?ст?н?п чыткан. Кайыын ийик казыргы келгеш, ?л?г кижини? арнын шып каан шывыгны ажыда хадыптарга, аажок ыжык, таныттынар арга чок арын к?ст? берген. Эргим, т?рээн, чараш авазыны? арны канчап барганы ол? Оо? чаражын, эргимин, авазыны? ынакшылын кым, кайнаар апарганы ол? Ч?? деп кончуг чоор? Бо б?г? шын чоор бе?
Кара дастар, кускуннар болгаш дээлдигеннер оолду? кыры-биле алгы-кышкылыг дээскиндир ужуп-ла турганнар. Кортканындан оолду? бажы адыя берген. Ол тура халааш, бар шаа-биле даг ?р? ма?напкан. Ч?гле дагны? шыпшык бажынга миннип кээрге, аажок дериде берген, шыырныкканындан ч?гле диштери шакылаар болган. Долгандыр б?г? ч?ве б?л??г?й сугда хирлиг-сарыг апарган салдап турган.
Дагны куду бадып ора, ??ледир ыглап, авазын ?л?г орандан ээп кээрин дилээн ч?ве дег, холдарын чайып, чугааланып, ыглап-ла чораан.
Х?н чырыткыландыр х?ннеп, М??г?н-Тайганы? шыпшыында ме?гилер чайынналып, ак-к?к дээрде а?гырлар ужуп чораан, а Холурааш ыглавышаан. Авазын чидирген оолду кым-даа чазамыктап келбээн! Кулунчактыг, кара ча?гыс кара-доруг бе харын оо? чанынга чедип кээрге, оолчук оо? мойнундан куспактаныпкаш, чугааланып-ла эгелээн:
– Кара-Доруг, авам чедип кээр кылдыр ч?н? кылзымза экил, аъдым? Бар-ла бурганнарга, харын-даа Эрлик-Хаанга, чер ээлеринге бар шаам-биле тейледим. Ол хиреде авам келбес-тир.
Аът шимчеш дивейн, боду база ава болгаш, бичии кижини ыыт чок ды?нап турган. ?йлеп-?йлеп, эрбенниг эриннери-биле Холураашты? ажыг дустуг карааны? чажын чылгап каап, хаарыктаан.
– Ч?ге бурганнар мени ды?навас чоор? Авам чедип кээр кылдыр ч?н? канчаайн? Оода сен, Кара-Доруг, ону ме?ээ чугаалап бээйт.
Кажан Д?рг?нче оолчук ?ш хонгаш кээрге, авазыны? мага-бодун сек чиирлер дажып апарган болган.
Д?нелерде Холурааш авазыны? чыткан черин дастар, кускуннар, дээлдигеннер тегерип ужуп-ла турар кылдыр д?жээр. Э? чидиг дыргактарлыг, э? ханзырак дас баштаан куштар авазын хара бер чазып сыырып-сыырып, с??г?н хемдээн соонда, д?ъш соондагы х?нн?? херелдеринде х?й с??ктер кыла?айнып чыдарын д?жей бээр апаргылаан.
Холураашты? сагыш-сеткилини? хоозуралы да?ды к?штелип, шыдаар аргажок сарыннал боой тудуп кээр апарган. Сеткилини? ханызында бир-ле даш чыдар, а ол дашты? аарынга шыдаар к?ж? чок болуп, бир-ле кара?гы куйда д?лейленип, согураарып, барык ?л?г кижиге ол д?мейлешкен. Чежемейни?-даа тодуг болза, к?ш чок, хептиг хирезинде ?рг?лч? до?ар, а кажан ??р?-биле ойнааш, каттырарга, ол каткы ыыга д?мей боорга, Холурааш боду безин корга бээр.
Оо? авазы э?-не чугула, э?-не улуг ч??лд? боду-биле катай алгаш барган, а ону кым-даа, харын-даа ачазы безин дедир эгидип шыдавазынга ол дендии му?гарап, канчаар-даа аажок хилеп чораан.
***
Чинчи м?чээн соонда беш хонганда, Иргит аймакты? улуг хамы Содуна Д?рг?н чоогунга чеди хонукту? одаан кывыскан. ?лген кижи беш-алды-чеди хонуунда ?? турар черге, чоок кижилеринге ыяап кээр. Ол каракка к?з?лбес с?незин-биле ч?гле хам чугаалажыр. М?чээн кижи бир-ле ч?веге азы бир кижиге хомудалын хамга чугаалап бээрге, ол ону чоок кижилеринге дамчыдар. Холураашты? авазы улуг дыка хомудалы чок, ч?гле оглу адазыны? изин истээрин чагып турарын хам ды?наткан.
Ёзулалды? ча?чылын сагып, отче чемни? дээжизин салган соонда, Чинчини? с?незини чоруй барганда, отту ?ж?р?пкен. Хамык улус ?глеринче чана берген.
Кажан кижи чорта бээрге, оо? бора с?незини ?гге артып каар, а кол с?незин ужуп чоруптар. Д?ртен тос хонук иштинде чула ?гге хып кээр. Чырыы эвээжей бээрге-ле, чулаже ?с немээр, ол да?ны атсы кывар.
Удуур бетинде, Конгур ?гн?? ?регезин ыяп дуй дыртып алыр. Удаан улусту? экини к?зээн бодалдары кара?гыда ?регеден ?нмезин дээш ындыг. А кажан да? адып кээрге, ?регени ажыда тыртыптарга, х?нн?? херелдери ?гн?? от салган ожуун чырыда бээр.
– Чуланы чоп ?рг?лч? кыпсыр апардывыс? Азалар бисче чагдавазын дээш бе? – деп Холурааш ачазындан айтырган.
Ону ды?нааш ачазы серт дээн. Оттан ырадыр олуруп алгаш, ол долгандыр к?рг?лээш, харыылаан:
– Чок, оглум, ол дээш эвес. Ава?ны? с?незини кара?гыда аспайн, бурганче чырыкта чеде берзин дээш чула кыпсып турар мен.
– Бир эвес авамны? с?незини бисче ээп келир болза, эки бе, ачай?
– Ол ч?? дээри? ол. ?лген кижини? с?незини ??нче дедир ап чедерге, ол багай боор, оглум. Д?ртен тос хонуу кээрге, Д?рг?нче баргаш, ава?ны? с?незинин с??лг? катап ?дээр бис. Оо? соонда чула кывыспас бис.
Холурааш ?гден ?н?п келген. Д?мбей д?не безин бедик дагларны? ме?гилери оранчоктан чырып, чайынналган. Авазыны? с?незини ында бурганче оруун чырыдып бээрин дилеп чоруур чадавас…
Бодуну? к?ск? караа-биле, ч?ве эндевес ч?рээ-биле кырган-авазы Холураашты? му?гагдап-хинчектенгенин билгеш, уйнуундан айтырган:
– Ч?ге му?гак сен?
– Ме?ээ авам чокта багай-дыр, кырган-авай.
– Бажы? аарып тур бе?
– Аарып тур. Авамны сактып тур мен.
– А, ишти? аарывайн тур бе?
– Иштим база аарып тур.
Кырган-авазы Холураашты? авазын сагынгаш, ийлээр чыгыы апарганын билип турган. Ону канчап-чооп канчаар эмнээрил ынчаш? Даянгыыжынга даянып туруп келгеш, Севил уйнуун ??нче кый дээрге, Холурааш амырай берген.
??нге чедип келгеш, Севил катап-ла уйнуун айтырып эгелээн:
– Бажы? аарып тур бе?
– Аарып тур. Авамны сактып тур мен.
Аажок амданныг, ам чаа кылып алганы кара-кадыкты бир улуг омааш иштин бээрге, уйнуу амырап чиген. Кара-кадык дээрге ?реме хайындырган соонда саржагдан ылгалган ч?кпекке кургаг ааржы, кургадып каан ??ргене холаан кара ??н?г, чигирзиг кадык-тыр. Ону м??г?н-тайгажылар кылырынга ынак.
– Ма. Мону ам база баш аарыынга. Сээ? чыып эккелген ??ргене? бо кадыкта холудум. Ол ыяап дузалаар.
– Экизин аа. Ол ??ргене чыыр дээш до?га?гайнып чорааным уттупкан мен, кырган-авай.
– А, ишти? аарывайн тур бе?
– Иштим аарып тур.
– Ма, тут. Мону ижин аарыынга.
Ам база аажок амданныг кара-кадыын бээрге, уйнуу улам амыраан, ам шуут х?л?мз?ре каапкан.
– Ам-на ч?м-даа аарывайн барды, кырган-авай.
– Кончуг эки-дир, чассыгбайым. Бо кара-кадыкты бичиилеп чип турар сен. Ам ача?га бар че! – дээш, Севил уйнуунга кадырып каан хырында кара-кадыкты холунга тутсуп бээрге, ол ??нче эрестии кончуг ы?ай болган.
* * *
