Тураyскае княства
Паyднёвы камень нашай дзяржаyнасьцi
Тры пранароднасьцi – продкi сучасных Беларусаy крывiчы, дрыгавiчы i радзiмiчы заснавалi першыя дзяржаyныя yтварэньнi, якiя лiчацца Беларускiмi: Полацкае княства крывiчаy, Тураyскае княства дрыгавiчоy i Смаленскае княства крывiчаy. Радзiмiчам гэтага зрабiць не yдалося, бо яны yвайшлi y склад Чарнiгаyскага (украiнскага) княства. Тураyскае i Смаленскае княствы з 10 па 12 стагодзьдзi трапiлi y залежнасьць ад Кiеyскiх князёy. З сярэдзiны ХІІ стагодзьдзя Тураyскае княства становiцца самастойнай зямлёй-дзяржавай. Пры князю Гедымiну Турава-Пiнская зямля yвайшла y склад Вялiкага Княства Лiтоyскага (ВКЛ). І Тураyскае i Смаленскае княствы таксама наша спадчына. Цi паштовыя маркi могуць нешта паведамiць пра iх?
Тураy – сталiца княства yпершыню yзгаданы y «Аповесьцi мiнулых гадоy»: «А Рагвалод прыйшоy калiсь з-за мора, i меy уладу сваю y Полацку, а Туры – у Тураве, ад яго ж i тураyцы празвалiся». Да 980 Тураyскае княства яшчэ было самастойным. У яго склад уваходзiлi вядомыя па летапiсах гарады Пiнск, Берасьце, Слуцк, Клецк, Чартарыйск i Дубровiца. У 1005 у Тураве была заснавана эпiскапская катэдра. Аб адкрыцьцi катэдры паведамляецца y артыкуле (Устаyной грамаце), якая зьмяшчаецца y Кiеyскiм Патэрыку 17 стагодзьдзя рэдакцыi архiмандрыта Язэпа Трызны пад назвай «Тураyскай эпiскапii запавет блажэннага Уладзiмiра». Сярод гарадоy, якiя першапачаткова yваходзiлi y межы Тураyскай эпархii, называюцца: Пiнск, Берасьце, Гародня, Ваyкавыск, Зьдзiтаy, Навагародак, Слуцк…
Але маркi нам апавядаюць толькi пра Кiрыла Тураyскага (1110—1182). Менавiта вяршыняй культурнай спадчыны Тураyскай зямлi зьяyляецца шматграннае творчасьць гэтага вялiкага кнiжнiка, паэта i прамоyцы, выбiтнага царкоyнага дзеяча, рэлiгiйнага асьветнiка, набожнага прапаведнiка, якi заслужана названы «Златоустом, просиявшим паче всех на Руси».
Кiрыла Тураyскi. Марка пошты Беларусi, выдадзеная y 1996
Творы вялiкага мысьляра на працягу стагодзьдзяy перапiсвалiся, уваходзiлi y склад розных зборнiкаy i дзякуючы разьвiцьцю кнiгадрукаваньня сталi шырока распаyсюджвацца па yсёй Эyропе y другой палове XVI стагодзьдзя. Прапаведнiк быy дарадцам i настаyнiкам многiх выбiтных людзей свайго часу. У 1984 годзе выбiтны асьветнiк, фiлёзаф, мысьляр быy прылiчаны да Сабору Беларускiх Сьвятых i дзень яго памяцi адзначаецца штогод 11 траyня.
11 траyня 2013 года Мiнiстэрства сувязi i iнфарматызацыi Рэспублiкi Беларусь выпускае y зварот паштовы блёк «Выдатныя асобы Беларусi. Кiрыл Тураyскi».
Канвэрт першага дня з блёкам «Выдатныя асобы Беларусi. Кiрыл Тураyскi», выдадзены поштай Беларусi y 2013
На канвэрце: Сьпiс «Слова на Ушэсьце Гасподняе» Кiрылы Тураyскага XIII стагодзьдзя, Паyсядзённыя малiтвы Кiрылы Тураyскага (Вiльня, 1596), старонкi з кнiгi «Штодзённыя малiтвы» з малiтвай Кiрыла Тураyскага (пачатак XVII стагодзьдзя).
Да 1000 годзьзя Тураyскай эпархii Белпошта прымеркавала марку. На марцы помнiк Кiрылу Тураyскаму. Сямiмэтровы помнiк (Аyтары – скульптар Мiхаiл Інькоy, архiтэктар – Мiкалай Лук'янчык) усталяваны y 1993 у Тураве. Яго магутны сылюэт, у аснове якога – Крыж бiзантыйскай формы, здалёку праглядаецца пры пад'езьдзе да Замкавай гары.
Картмаксiмум «1000 год Тураyскай эпархii». На марцы помнiк Кiрылу Тураyскаму. Марка выдадзена y 2005. На паштоyцы карцiна Аляксея Марачкiна «Кiрыла Тураyскi» (1987)
Помнiкi Кiрылу Тураyскаму пастаyленыя y Гомлi, Тураве, Менску. Цэрквы Сьвятога Кiрылы Тураyскага знаходзяцца y Лёндане, Таронта i Нью-Ёрку.
У 2004 Тураy прымаy гасьцей на Дзень Беларускага пiсьменства. Белпошта да гэтай даты выпусьцiла марачны канвэрт.
Дзень Беларускага пiсьменства. Тураy. Канвэрт пошты Беларусi, выдадзены y 2004
На марцы выгляд прыстанi старога Турава на рацэ Прыпяць у XIX стагодзьдзi. На канвэрце: партрэт Кiрылы Тураyскага i выява Тураyскага Эвангельля на фоне горада Турава y XIІ стагодзьдзi.
Амаль нiчога не раскажуць маркi пра Смаленскае княства…
Нiчога не раскажуць маркi пра Смаленскае княства, бо такiх марак няма… Смаленск належыць Расеi i, ня гледзячы на багатую гiсторыю, у фiлятэлii Расеi гэта гiсторыя не адлюстраваная. У ХІІІ стагодзьдзi y складзе Смаленскага княства знаходзiлiся такiя месцы сучаснай Беларусi, як Амсьцiслаy, Ворша, Копысь, Крычаy i Прапойск. Смаленск – старажытны горад крывiчоy i сталiца адной зь першых дзяржаваy на этнiчнай тэрыторыi Беларусаy, Магдэбурскае места i цэнтар гiстарычнага рэгiёну, першая сталiца Беларускай ССР (1—5 студзеня 1919).
1150 гадоy г. Смаленску. Марка пошты Расеi, выдадзеная y 2013
На марцы намаляваная Смаленская крапасная сьцяна (1595—1602) i герб Смаленску. На палях паштовага блёка – кампазыцыя, якая iлюструе асобныя пэрыяды гiсторыi Смаленску: залажэньне горада i фрагмэнт драyлянай сьцяны; Смаленская бiтва вайны 1812 года i сьцяг пяхотнай дывiзii Невяроyскага; Смаленская бiтва 1941 года i сьцяг 630 палку 107 стралковай дывiзii; дзяржаyны сьцяг Расейскай Фэдэрацыi i сьвяточнае шэсьце.
Да нашага часу тут захавалiся цэрквы Сьвятых Апосталаy Пятра i Паyла на Гарадзянцы, Яна Багаслова на Варажках i Сьвiрская Сьвятога Мiхала Арханёла, помнiкi архiтэктуры XII ст. з рысамi Полацкай i Смаленскай школаy дойлiдзтва, Прачысьценская саборная царква з элемэнтамi магiлёyскага барока i некалькi цэркваy XVII—XIX стагодзьдзяy, магутная фартэцыя з Каралеyскiм бастыёнам i палац унiяцкага япiскапа, помнiкi архiтэктуры XVI—XVII стагодзьдзяy.
Смаленск. Агульны выгляд. Картмаксiмум пошты Расеi, выдадзены y 1909
На картмаксiмуме вылучаецца Сабор Успеньня Найсьвяцейшай Багародзiцы – катэдральны шасьцiслупавы сабор Смаленскай эпархii Рускай праваслаyнай царквы. Знаходзiцца y цэнтральнай частцы горада Смаленску на Саборнай гары. Збудаваны на мяжы XVII i XVIII стагодзьдзяy у памяць аб абароне Смаленску y 1609—1611 на месцы сабору XII стагодзьдзя y стылi кiеyскага бароку.
Умелi будаваць, чытаць i пiсаць
У 12 стагодзьдзi y Заходняй Русi назiралася асаблiва iнтэнсiyнае будаyнiцтва праваслаyных храмаy. У Полацку y паказаны час было yзьведзена не менш 10-цi манумэнтальных каменных цэркваy. У Гароднi – 3 храмы. Царкоyнае каменнае дойлiдзтва разьвiвалася y Тураве, Менску, Вiцебску, Наваградку, Ваyкавыску. У многiх паселiшчах узводзiлiся драyляныя цэрквы. З таго часу да нашых дзён уцалелi храмы: Спаса-Перамяненскi y Полацку, Сьвятых Барыса i Глеба (Калёскi) у Гароднi, Благавешчаньня Прасьвятой Багародзiцы y Вiцебску.
Барысаглебская Калоская царква. Марка пошты Беларусi, выдадзеная y 1992
Гароднянская паэтка Данута Бiчэль так напiсала пра Каложу:
Цудны Каложы снапок:
Кветка i Крыж,
Цуд гэты звыш,
Цуд гэты вытварыy Бог,
Так чалавек
Бы ня змог…
У горадзе Камянец Брэсцкай вобласьцi знаходзiцца yнiкальны помнiк архiтэктуры i абарончага дойлiдзтва другой палавiны XIII стагодзьдзя – непераможная Камянецкая вежа. Непераможная, бо яе нi разу не захапiy вораг.
Камянецкая вежа. 12—13 стагодзьдзi. Марка пошты Беларусi, выдадзеная y 1992
Згодна з летапiсамi, Камянецкая вежа yзьведзена памiж 1276 i 1288 гадамi. Па загаду Галiцка-Валынскага князя Уладзiмiра Васiлькавiча дойлiд Алекса знайшоy месца, дзе y хуткiм часе зьявiлiся горад з драyляным замкам i пяцiярусная Вежа, вышынёй амаль 30 м, дыямэтрам 13,6 м i таyшчынёй сьцен 2,5 м.
Утварэньне княстваy, усталяваньне княжацкай улады, разьвiцьцё гаспадаркi i, асаблiва, прыняцьце хрысьцiянства выклiкалi патрэбу y ведах i пiсьменнасьцi. На нашых землях для рэлiгiйных патрэбаy асвойвацца Кiрылiчная азбука, складзеная y 863 Кiрылам i Мяфодзiем.
24 мая 2013 года Мiнiстэрства сувязi i iнфарматызацыi Рэспублiкi Беларусь выпускае y абарачэньне паштовы блёк «1150-годдзе славянскай азбукi Сьвятых братоy Кiрыла i Мяфодзiя».
«1150-годдзьдзе славянскай азбукi Сьвятых братоy Кiрыла i Мяфодзiя». Блёк пошты Беларусi, выдадзены y 2013
Адным з самых старажытных сьведчаньняy засваеньня кiрылiчнага пiсьма крывiчамi лiчыцца надпiс «ГОРОУХША» на керамiчным посудзе першай паловы 10 стагодзьдзя. Аб наяyнасьцi пiсьменнасьцi сьведчаць надпiсы на Барысавых камянях, знойдзеных у рэчышчы Заходняй Дзьвiны, надпiс на Рагвалодавым камянi каля Оршы. Мэталiчныя пiсалы для пiсаньня на навошчаных дошчачках знойдзены y Менску, Друцку, Наваградку, Ваyкавыску, Браславе… У Берасьцi знойдзены драyляны грэбень з разьмешчанымi на iм лiтарамi славянскага алфавiту. Аб шырокiм распаyсюджваньнi пiсьменнасьцi пасьля прыняцьця хрысьцiянства, сьведчаць шматлiкiя знаходкi пiсал i асобных надпiсаy, знойдзеных на розных прадметах побытавага характару.
Выключную каштоyнасьць маюць берасьцяныя граматы – бярозавая кара з лiтарамi, надрапанымi на ёй. Граматы знойдзены y Вiцебску i Мсьцiслаyлi. Яны сьведчаць аб тым, што y гарадах пiсьменнай была частка простых гараджан, а iх дзецi навучалiся грамаце.
Берасьцяная пiсьмо. Берасьцяныя граматы i пiса?лы. Наyгародзкi музэй. Марка выдадзена поштай Беларусi y 2008
На прывесцы маркi выява Полацкай Сафii i найбольш раньняя берасьцяная грамата (XI стагодзьдзе), знойдзеная y Ноyгарадзе. Яе напiсаy Жыравiт, жыхар Полацку або Вiцебску.
Аyтары спэцыяльных дасьледваньняy сьцьвярджаюць, што ня меней 10% нашых продкаy у 12—13 стагодзьдзях умелi чытаць i пiсаць. Папулярнымi сталi кнiгi. Найстаражытнейшыя, што дайшлi да нас, Тураyскае Эвангельле i Песьня пра паход Ігараy (арыгiнал загiнуy у 1812 падчас маскоyскага пажару).
«Слова пра паход Ігараy». Марка пошты СССР, выдадзеная y 1957
Нашы продкi ня толькi yмелi чытаць i пiсаць, але бавiлi час гульнёй у шахматы. Падчас раскопак на нашай тэрыторыi знойдзена 31 шахматная фiгурка y 16 месцах. Самая старажытная з Менску 11 стагодзьдзя.
У 2018 вышлi y абарачэньне паштовыя маркi з сэрыi «Археалёгiя. Шахматныя фiгуры».
Археалёгiя. Шахматныя фiгуры. Маркi пошты Беларусi, выдадзеныя y 2018
На полi марачнага лiстка чытаем: «Шахматныя фiгуры XI—XIV стагодзьдзяy – унiкальныя знаходкi, якiя паказваюць ня толькi тое, што нашы продкi гулялi y iнтэлектуальныя гульнi, але i тое, што яны на высокiм узроyнi валодалi кастарэзным майстэрствам».
P.S.
У 10—13 стагодзьдзях пад уплывам традыцый старажытна-рымскага i бiзантыйскага мастацтва y Эyропе склаyся i быy распаyсюджаны Раманскi (ад лац. romanus – рымскi) стыль сярэднявечнага мастацтва. Архiтэктура Раманскага стылю вызначалася дакладнасьцю форм, суровай мужнай прыгажосьцю, унушальнасьцю памераy i yрачыстай сiлай. Найбольш вядомымi помнiкамi раманскай архiтэктуры былi царква y Клюнi (11 ст.), царква Нотр Дам дзю Пор у Клермон-Феране (12 ст.), саборны ансамбль – Сабор Санта-Марыя Маджорэ, баптыстэрый i званiца (знакамiтая Пiзанская вежа) у Пiзе (12—14 ст.).
У храме y Клюнi yстаноyлена некалькi скульптур Багародзiцы, у тым лiку статуя Чорнай Мадоны (XVII ст.) – копiя бiзантыйскай скульптуры.
