– Малика, таханлерчу дийнахь хьайн майра мичхьа хила лаьа хьуна? – хотту цо, шен нускалан куьг а лоций. – Хьоьца кирхьанна тIехьа а хIоттий, дехьа регIахь мостагIийн тарраша цоьстучу, дIаьндаргаша эгочу йуьртахошка а хьоьжуш, цIахь Iе со йа царна йуккъехь сайн меттиг дIалаца ас?
Маликин кийра хьийзаш сийна цIе йу. Шен дог алу тIехь доттуш, морцуш, хебаш хетало цунна. Амма цо садетта, цо майра къурдаш до логе хIуьттучу шодана.
– Малика, хьо йист хIунда ца хуьлу? Йезарг къастош, гIалатваьлла хилла-те со? Йа наха, зудчунна тIекхаччалц бен къонах ца хилла Дакаш, ала лаьа хьуна?
– Йуьртахошна тIаьхьа гIуo, Дакаш, – хеза Дакашна Маликин эсала аз. – Цига ваханчу хIораннан а цIахь доьзалш, безарш бисина. Хьо хIинццалц хилла Дакаш хила лаьа суна даим а. ДIагIо, Дакаш, баьлла бехк боцуш вай хьийзочу Делан мостагIех бекхам иэца!
– ХIай-хIай, иштта нускал ма ду суна дезарг! – боху къоначу майрачо, шен нускал мара а къовлуш. – Малика, хьайн кIайчу куьйгашца схьакховдадехьа соьга сан шийла герзаш.
Маликас, пенах кхозучуьра схьа а оьций, дIакховдадо Дакашан герзаш. Уьш йукъах къовлий, къоначу нускална барт лой, шен сирчу дина а волий, иза маьждиган майдана хоьцу Дакаша. Кхузахь бу цуьнан денвежарий, нийсарой, кхузахь бу цо сий деш лера беза йуьртан тхьамданаш. БIаьрг бузий, Дакаше хьожу цIарна а цIейахана майра Iаба.
– Йуьртан тхьамданаш, шун сий Дала ма дойъийла, иэхьах-бехках шу Дала лардойла, – боху Дакаша, динара а воьссина, йуьртан тхьамданашна тIе а вахана. – Кху доьхначу дийнахь зударшний, берашний йуккъехь йуьрта а хиъна со Iалур вац…
– Вало, Дакаш, вало тхоьца, – боху цуьнга къеначу Iабас. – ГIиллакхех ловзу де дац таханлерниг. ХIан-хIаний, кIентий, везачу Дала гIo дойла-кх вайна!
Шен хьаргIачу динан чож дагош, шед туху Iабас. Амма Дакашан сира дин хьалха бу. Цкъа-шозза шед тухий, тIаккха басех охьа Яьссин тогIи чу хоьцу цо иза. Яьсси чу а ца тосуш, цунна тиллинчу готтачу тIай тIехула дехьаоьккхуьйту сира дин. ДоттагIчунна тIаьхьакхиа гIерташ, шен расха дин къинхетамза лоьллу Василийс. Ах сахьт далале Аьккхийн дукъа кхочу уьш. Кхузахь дений, кIантаний вовшийн го.
– Бакъ дац, дада, хьуна моьттург! Буьгур бац ахь и гаураш тахана лома! – маьхьарца баттара тур а доккхий, мостагIашна йукъа дин хоьцу Дакаша.
…Суьйранна, шен керлачу хIусаме а деана, цIенкъа йуккъе охьадиллира шелделла Дакашан элдара дегI. Къинхетам боцчу тоьпан дIаьндарго бен бинера цуьнан майрачу дага йуккъехь.
Ткъа къона Малика, зуда хила а кхиале, жоьра йисира оцу дийнахь…
* * *
…Шераш дIаоьхура. Нохчмахка сийначу цIарах йагош хьалаваханчу инарло эло Барятинскийс Гунибехь йийсаре вигира Шемал.
Оцу тIамо Дакашна тIаьххье дIаваьхьира Iосин ши ваша. Йагийначу йартех туьйсу кIур сацале тIедеара паччахьан Iедал а. Шена тIетовжа гIортор йуьрта йеанийла хиъна, Iоса Гати-Юьрта вирзира. ХIетахь дуьйна кхузахь йуьртда вара иза.
Амма, паччахьан инарлашна а, Iосина а ма-моьтту, Шемал йийсаре вахарх чекх ца белира тIом. Гунибехь паччахьан эскарийн гуо а хадийна Нохчмахка вирзинчу бенойн БойсагIара керла гIаттам болийра. Йуха а татолашца Iена дуьйлира цIий. Амма оцу тIамехь герз кара ца ийцира Iосас. Шен берриг а ницкъ Гати-Юьртахь паччахьан Iедал чIагIдарна тIеберзийна, сецира иза.
Цхьанне а ца хаьара, цуьнан къиза дог цIийх Iабийнарг хIун ду. ТIамо вийначу шина вашас а, виэзачу кIанта а кIаддинера йа тIегIертачу къаналло кхерийнера, хаац, цуьнан тIулган дог, амма оцу тIаьххьарчу шина-кхаа шарахь цо йитира шен къиза амалш. Делахь а, машар бацара цунний, йуьртахошний йуккъехь. Цуьнан цIе йаккха дезачо йамарт жIаьла олура.
Ца везара иза цуьнан шен кIенташна а. ХIетте а, царна ца лаьара да вийна боху цIе тIеэца. Амма дийна висинчу веа кIантах цхьамма, Саьмбис, дош-дашера масазза дели, дуьхьалветтара цунна и бахьанехь велла Дакаш. Саьмбин бIаьргаш чохь Iосина гора оьгIазе йогу мостагIаллин цIе. ХIетте а, вешин чIирана кIанта ша вен магар дагадаийта ца ваьхьара.
ГIуллакх гена а даьлла, шаьш нахала довларна кхеравеллачу Iосас, БойсагIаран гIаттам хьаьшначул тIаьхьа нах лоьцуш, шен кIантана къайлаха пурстоьпе мотт бира.
ХIетахь лаьцна Сибрех вахийтина Саьмби тIепаза вайра…
VI корта. Салтичун кхоллам
«Акхачу нохчел хIумма а кIезиг зуламе бацара машаре нохчий а… Доллучул вуониг – и машаре йарташ а разбойникийн баннашка йерзар, бевддачу вайн салташна туш хилла дIахIиттар дара…»
А. П. Ермолов
1
Дуьхьалнисделла гаьннаш, синтарш шен могашчу аьтту куьйга дIа а сеттош, сих ца луш хьалха дIаоьхура Васал. Сийна тхов бина стигал къайла а йаьккхина, курра тIамарш йаржийна лаьттара, чIу санна, нийсачу, стаммийчу пепнийн йуькъа хьун. Воьдуш, наггахь тIенислора гаьннаш йуккъехула чекхйевллачу зIаьнарийн асанна. Цунна гуонаха уьйриг хилла хIаваэхь хьийзара кегий мозий. Цо безза боккхучу кога кIел чутеIара кIеда гIовда. Когаш кIел нисло декъа чIеш кагделча, къаьхкий, тарсал, попан кIайн-къорзачу гIода тIехула каде хьала а хьодий, цIоганах чIуг йой, разйолий, сема цунна тIаьхьахьожура, иза къайлаваллалц. Шен болх сацабора хенакIуьро. Декъачу гIашна бухахула шур-шур деш дIауьдура дехкий. Амма кхузахь дика дара. Йалсаманехь санна. Латта морцуш, тIеIеткъа бовха малх бу-бац ца хаьара. ДегIана там беш шийла, цIена хIаваъ, олхазарийн бес-бесара эшарш, шакарш…
Амма Васална ца гора и исбаьхьа Iалам. Цунна ца хезара и эшарш а. Йукъ-йукъа сийна корсамаш тийсина нийсачу пепнийн кIайчу гIаддаша ойланца гена дIаваьхьнера иза. ХIун дара а хаац, тахана карладелира гуттаренна а цуьнан даг чохь дисина беран хенахьлера цхьа де. ХIетахь цуьнан пхи шо хир дара. Таханлерниг санна, аьхкенан де дара иза. Бовхачу малха кIел, дохделла, малделла гIаш охкийна лаьтта кIайн акхтаргаш. Тийна акхтарган хьун. ДIатийнера олхазарш. Ца хаалора диттийн гIаш лесташ.
КIиранах йалх дийнахь баринан кхаш тIехь болх бан деза цуьнан къона да-нана цхьана кIирандийнахь шайн кхан коржам тIехь болх беш дара. Цаьршимма леррина асар доккхура йокъано дагийна, можа бос бетталуш лохха тIедаьллачу сулина. Ткъа xIaра доккха, бурсанечу акхтарга кIел бай тIехь ловзуш Iара, наггахь, воьдий, цаьршинна гуонаха а хьаьвзаш.
Малх гIушлакхе баьлча, дуьнен чу гуттар тов хьаьвзачу хенахь, болх а сацийна, садаIа охьахиира цуьнан да-нана. Шийла хи тIе а молуш, Iаьржа бепиггий, хорсамашший диъна, дIатевжинчу дена сихха наб озийра. Татол тIе йахана, лийча а лийчина, йиттина тIехулара коч йакъайала малхе оьллина, йухайеара нана. ТIаккха, бай тIе охьахиъна, шен ши кIажар схьа а йаьстина, месаш шарйан йелира иза. Васална хIинца а гуш хетара ненан, ло санна, кIайн пхьаьрсаш, кIайчу кучан кочехула ах гуш горгий, андий лекха накхош. Хьацар тоьхна, бодйелла, беснеш тIе кIаьгнаш хIиттина цIен бос богу йуьхь, къинхетаме сийна ши бIаьрг, халла хаалуш шалго чIениг. Ши дакъа а хилла, букъа тIехьахулий, некха тIехулий охьахецайелла дашо бос беттало йеха, йуькъа месаш.
Ненан кара корта а биллина, цо шарйе месаш ловзош, аркъал Iуьллура Вася. Йерриг ойла шен балхана тIейаханчу нанна а, цуьнца ловзаваьллачу Васина а ца гира, хьуьнхара араваьлла, шайна тIевогIу барин. ТIедеана ши жIаьла гуонаха хьаьвзича, и шиъ девзина, кхерайелла хьалаиккхина нана, шен месашций, шина куьйгаций накхош лачкъош, дIахIоьттира. Васина гира, коча тесна топ йолуш, дуькъачу мекхех куьг хьоькхуш, там хилла, воьлуш лаьтта барин. ЦIе санна богучу цуьнан сутарчу бIаьргаша хIумма а диканиг ца хьоьхура.
– ХIей, Ванька, хьалагIаттал! – мийра Iоьттира цо вижина Iуьллучу дех.
Вагийча санна хьалаиккхина, да вулавелла дIахIоьттира.
– Валол, чехкка йуьрта а гIой, сан расха говр йалош воьл.
Ден корта охьабахара, амма иза меттах ца хьайра.
– Хьоьга лоьй со-м, хьайба! – тIечевхира барин.
– Со маца вогIур ву йуьрта вахана? – халла хезаш вистхилира да. – Делкъал тIаьхье эрна йовр йу-кх сан. ТIедогIучу кIирандийнахь бен, кхин кхуза балха вогIийла хир дац. Ткъа вуьшта а ледара сан сула асаро дукъдина…
Баринан йуьхь кхохкийра, ши бIаьрг цIийбелира.
– Сацийта! Ас оцу шина жIаьлега эккхийна вуьгуьйтур ву хьо цига. ТIехула тIе, хьо дIа ма-кхеччи, кучере Захарке хьайн цIоганах шовзткъе иттаза сара тоха а ала.
Корта а оллийна, когаш текхош, йуьртахьа волавелира да. Хьуьна йистехула ша дIахьаьвзаш, йуха а хьаьжна, тIаккха волавелла къайлавелира иза.
– Хьалхайалал, – элира барино, Iадийча санна, бос баьхьна лаьттачу нене, хьуьнехьа корта а тесна.
– Барин… хьайн Делан дуьхьа…
– ГIовгIа, гIовгIа!
– Барин, доьху хьоьга, сан майра ма ву, со муха хьажа йеза цунна дуьхьал…
– Хьалхайала, ца боху хьоьга? Ас, месаш лаьцна, текхош йуьгу хьо!
Барин тIегIоьртира, ткъа нана, ши куьг некха тIе а таIийна, кIегаръоьхура.
– Барин, хьай Делан дуьхьа! Со маре йоьдучу буса айхьа дайъина сан сий ца тоьу хьуна! Оцу берах мукъане а иэхь хетахьа. Иза-х дерригенах кхета.
Барин, ка хьалха а тесна, тIекхета санна, тIегIертара.
– ХIетахь дуьйна диъ шо даьлла. ХIинца хьо муха йу хьажа лаьа суна. Ас бохург де, гIовгIа а ца йеш… Йа, ас уггар къиза помещикаш лехна, цхьаццанхьа дIадухкур ду хьо а, хьан майра а, кIант а!
Барино, цIеххьана катоьхна, пхьарс лаьцна, дIаозийра иза.
– ХIан-хIа, ахь йийча а, дийр дац ас ахь бохург, – карара пхьарс схьабаккха гIерташ, йеттало нана охьайуьйжира.
Баринан андий пIелгаш чудиссинера цуьнан кIайчу, кIедачу пхьаьрсах. Иза шена тIаьхьа ца йогIий хиъча, схьалаьцна, цуьнан месаш куьйгах хьарчийна, дIатакхийра цо.
– Ваня! Орцахвалахьа, Ва-ня! – мохь оьхура ненан.
Васяс, ша хIун до ца хууш, кхоссавелла настарх хьаьрчина, лекхачу эткан бертигал лакхо цергаш тесира. Лазийначу барино ластийна мийра чоже кхетта Вася, керчина, масех метр дIавахара.
– Вася! Васютка! Сан бер!.. – ненан мохь хезира цунна ша синкхетамах волуш.
Кхетаме веача, шена уллохь, йерриг йуьхь йерина, йоьлхуш нана а, мере оьзначу голаш тIе корта а таIийна, сауьйзуш Iен тIехьа, коч айайеллачохь, хечин борчехула хьала а, букъа тIе а хIиттина цIен аьрснаш а долуш да а гира цунна…
2
Хьуьн чуьра араваьлла Васал, ши куьг букъа тIехьа а диллина, меллаша цIехьа волавелира. Дукъа тIе хьалаваьлча, кешнашка нисвелла, сецча, доцца доIа дира цо. ТIаккха, йуьйцинчу кертах дехьа а ваьлла, тIехIуттуш, xIop а коша тIехула дайн куьг хьокхуш, чекхвелира. Баьрзийн гIовлешка дийгIина гIайракхах кечдина тIулгаш а, Iарждала доьлла хIолламаш а дара. Васална бевзара баьрзнаш кIел бохкурш. Уьш цуьнан бIаьхаллин накъостий бара, бархI шо хьалха дехьа чохь Iаьрчхе-Юрт барона Николайс йохочу дийнахь байъина. ХIинца йац цигахь и йурт. Лаьттаца дIашарйелла. Дохийначу цIенойн баьрзнаш ду охьадилхина довлаза пенаш хаалуш йукъ-йукъа. Ирахь дакъаделла йурт йагийначу цIаро чахчийна стоьмийн дитташ. КIора хилла даьгначийн йуьхкех.
Оьрсийн xIop а ахархочун санна, декъаза хилира Лопуховн доьзалан дахар а. Iуьйранна са ма-тесси помещикан кхаш тIе балха боьлхура, суьйранна бода боллалц цунна букъ сеттабора. Цуьнан йалта ца дийча, шениг доьйла йацара, цуьнниг чу ца дерзийча, шениг чудерзадойла йацара. ТIаьхьа дIадийна йалта мегарг ца кхуьура йа йокъано хIаллакдора. Хьийкъина кхиъна йалта лай кIел доьдура дукха хьолахь, баринан йалта чу ца дерзийча, шайчунна тIегIойла доцуш. Мацаллел а, къоьллел а садетта халаниг бариний, цуьнан йалхоший сийсазбар дара. Бераллехь хьоьгу хало-м хIун дара, иэхье мел дерг ловра цара къоначу хенахь. Васалан а йара йиэза йоI. Цуьнан дуьненан самукъе, вахаран Iалашо. Цунах ваьлча, ша лийр ву а моьттуш. Аьрха Маринка. Амма барино къанвелча а ца йуьтура шен акха амалш. Лела а йина, цо луларчу помещикца тоьллачу жIаьлех хийцира Марина а, Васалан жимахйолу йиша Полина а. Ткъа Василий салтана Кавказе хьажийра. Нохчийчу. Кхузахь цунна хьалхахIиттира цкъа а дуьйцу ца хезна буьрса лаьмнаш. Сийначу вертанах хьаьрчича санна Iохку шуьйра раьгIнаш. Цигахь деха хIокху маситта шарахь шен маршонехьа турпала къуьйсу нохчийн жима халкъ.
Къиза дара кхузахь иза Iазапе лаца веанчу салтичун дахар. Цхьа минот а йацара кхерам боцуш. XIop а минотехь вожо тарлора нохчочун тоьпан дIаьндарго. Амма йоллучул хала йара тIеман муштра, походни дахар, эпсарийн йаппарш.
Суьйренашца казармашкахь салташа шайн иллешкахь олуш ма-хиллира:
ГIоли йу дуьнен чу цавалар,
Салтичун дукъ уьйзуш лелачул.
Дуьне мел ду лоьхуш леларх,
Карор дац цул къиза дахар.
Со Даймехкан гIарол ву,
ЦIеша буьзна сан букъ бу.
Со Даймехкан гIортор йу,
Буй-тIара суна совгIат ду…
Схьавеана шо далале цуьнга кехат кхечира, нана йелла аьлла. ШолгIачу шарахь да кхелхира. Василийн догделира дуьненах. Кхуза кхаьччахьана дуьйна цунна сих-сиха хезара, дуккха а салтий нохчашкахьа буьйлу бохуш. Нохчийчохь йу, бохура, цара а, церан дайша а дукха сатийсина маршо.
Цигахь дехарш маьрша, майра, тешаме адамаш ду. Цигахь бац помещикаш. Дац стага стаг вацор. Адамех йохк-иэцар ца йо. Цигахь хьоло ца къестабо къонахий. Цигахь стеган сий до. Цигахь лакхара лору хьекъале, майра, оьзда, хьуьнаре верг. Цигахь тIемалочун сий ду. ТIехула тIе, цара бийриг бакъонан тIом бу, шайн къоман маршонехьа. Царна ца лаьа оьрсийн паччахьан къиза Iедал тIелаца, крепостной Iазапан дукъ кочадолла. Уьш харцонна дуьхьалбуьйлу.
Оцу лаьмнашка вада аьтто лоьхуш, масех шо делира Василийн. Аьтто бохийнарг иза артиллерехь хилар дара. Нохчий йаккхийчу тоьпашна тIаьхьа чIогIа бовлу дела, батарейш леррина Iалашйора эпсарша. Цкъа цхьана буса хехь лаьттина цIа веача, шеца гIопал аравалар дийхира цуьнга поручико Косолаповс.
– ЛадогIахьа, Василий, суна хьо тешаме стаг хилар зиэделла, – элира цо, шаьшшиъ, гIопан баролал ара а ваьлла, хьуьнан боьлака воьлча. – Цул сов, хьан бIаьргаш чохь даим а эпсаршка цабезам а, оьгIазло а го суна. Цундела дуьйцу ас хьоьга айса дагалаьцнарг. Кхузахь нохчийн дIаьндаргаша вожор ву вайша йа церан шаьлтанаша ворур ву. Йа иза, йа важа ца хуьлуш, дийна висахь, кхузахь ткъе пхеа шарахь xIapa бала а хьегна, цIа верза доьгIнехь, тIаккха цигахь а ду вайшинга хьоьжуш кхул къиза Iазап. Шемала шегахьа бевлла салтий, дукха лерина дола деш, Iалашбо, боху. Къаьсттина цунна дукхабеза, боху, артиллеристаш. Вайшинна стенна оьшу xIapa неIалт хилла тIом? Вай хIаллакьхуьлу, дворянийн эпсаршна чинаш, совгIаташ доькъу. Кхузахь Iожалла ца хуьлуш цIа верзахь, цигахь йа доьзалш а, йа бахам а, атталла цIа-цIе а дац вайшиннан. CaгIa ца дехахь, даа бепиг хила меттиг бац. Шайгахьа бевллачу салташна цара йиллина йу Мужичоь а, ДаьргIа уллора слобода а. Цигахь кустарни белхаш беш, доьзалш болийна, хаза маьрша беха уьш. Вада сацам хилла сан. Кхана сарахь. Суна тешаме накъост веза. Нагахь хьо резавелахь, цхьаьна гIyp ву вайша. Резавацахь, вайша хIумма а ца дийцина.
ШолгIачу буса Курински гIопepa ведда и шиъ ГIачалкхан дукъах хьалаваьлча, нохчийн разйездна тIеIоттавелира. XIapa шиъ ведда веанийла хиъначу отрядан начальнико кхаабIаьнчо Аьрзус, ши стаг а тоьхна, шайн наибна СоIдина тIехьажийра. Шайна ха деш веанчу шина накъостах цхьаьнца, Дакашца, сихха гергарло тасаделира Василийн. Иза куьцехь, каде жима стаг вара. Цуьнгий, командирей безам баханчу Василийс дийхира ша оцу отрядехь витар. Амма Аьрзус, гIайгIане вела а велла, корта ластийра. Василий артиллерист вацахьара-м, цо иза шеца сацор вара. Амма артиллеристаш дIасабаха йиш йац Шемалан бакъонций бен. Имаман омра ду, ведда сехьаваьллехь а, йийсаре валийнехь а, артиллерист коьртачу наибна ТIелхагна тIевига аьлла. Нагахь Василийна и чIогIа лаахь, цо наибе иза шеца витар доьхур ду. Цуьнан бIаьнан ма йу цхьа йоккха топ. Амма, ТIелхагна тIе Аьрзу ша ца вахча йа кехат ца йаздича, цунах гIуллакх хир дац. Кехат йаздан гIирс а бац. Доьхна гIуллакхаш ду.
Цхьадика, Косолаповгахь кехат а, къолам а нисбелла, Аьрзус, масех дош тIе а йаздина, иза Дакаше делира. Уьш Шела кхаьчча, Аьрзун кехат а дешна, ТIелхага, Косолапов шеца а сацийна, Василий Дакашца йуха, Аьрзун бIаьне, хьажийра.
Цул тIаьхьа наггахь бен вовшашна ца гора Василийний, Косолаповний. ТIаьхьо Косолаповх ТIелхаган герггара гIоьнча а, цуьнан артиллерин начальник а хилира.
1851-чу шарахь ТIелхага хIоттийна Шелара окоп паччахьан эскарша дIалоцуш тамашийна хIума хилира Косолаповца.
ТIеман хьалхарчу шерашкахь шайна дуккха а зиэнаш хилча, паччахьан эскарийн командовани кхийтира Къилбаседа Кавказ карайерзоран догIа Нохчийчохь хиларх. Элан Воронцовн урхаллин тIаьххьарчу шерашкахь Малхбале Кавказан ламанхошна дуьхьал беш болу берриг а баккхий тIемаш Нохчийн арен тIехь хилира, эскарийн коьртакомандующи эла Барятинский волчу йерриг а Нохчийчоь йукъайогIучу Аьрру флангехь. 1850-чу шарахь оьрсийн командованис шуьйра план хIоттийра, дерриг тохар Аьрру фланге а дерзийна Нохчийчоь дIалацарца, ламанхой шайн рицкъанийн а, тIеман ницкъан а базех дIахадо. Оцу цхьана шарахь Нохчийчу йоккха йиъ экспедици йира. Баккхий кхиамаш бехира оцу шарахь инарло Слепцовс Цоци-Юьрта а, Гелдагана а, полковникаша Баклановссий, Майделлий Мичка-хин йистошка а йиначу тIеман операцеша.
Паччахьан командованис шен берриг тIеман ницкъ Нохчийчу теттича, цунна дуьхьалхIоттийна йара Шелара окоп. Цо царна дIакъевлира Йоккхачу Нохчийчоьнан йуккъерчу йарташна тIебоьду некъ. И окоп ларйечу ТIелхагна гIоьнна кхуза баьхкира нохчийн дошлошца наибаш ГIойтамар а, Ботакъ а, СоIду а, Эски а, суьйлийн дошлошца Хьаьжа-Мурд а, гIашлошца Лабаза а. Резервехь лаьттачу хьуьнаршца цIейаханчу Аьрзун бIоца волчу Василийна шера гора тIамна кийча шина а агIорхьара эскарш.
Махо ловзадо ТIелхагна тIера Iаьржа верта. Хетало, иза махо айъина лелош санна. Цуьнан свитица массарел хьалха цунна тIаьхьавогIу элдар дегIара куьце къонах. ХIаваэхь ловзу цуьнан карара Iаьржа байракх. Стенна алахь а, оьрсашлахь артиллерийски аьлла цIейахана иза ТIелхаган байракх йу. Ткъа и куьце къонах Косолапов ву, бусалба дине вирзинчул тIаьхьа нохчаша Жабраил аьлла керла цIе тиллина. Цуьнан говран гоа тIе муцIарш йехкина догIу ТIелхаган шина кIентан дой. Саьнгар тIехь лаьттачу пхеа йоккхачу тоьпан батарейна тIевахана, церан кечаме а хьаьжна, цигахь Косолапов а витина, тIамна тIехь куьйгалла дан лекхачу гу тIе хьалавелира ТIелхаг.
Амма ТIелхага ладегIна тIом оцу дийнахь ца хилира. Хи чу тесча санна, дайра цо масех баттахь хьегна къа. Штурм йолалуш оьрсаша дуьххьара тоьхначу йаккхийчу тоьпийн хIоьънех цхьаъ молханан склада чу кхийтира. Дуьне къардан санна, тата делира цIеххьана. Хеталора, латта, семанна тIера а даьлла, цхьана бух боцчу йесалле хецаделла. ГIопан баролна чоьхьара лаьттан тархаш, тIулгаш, чхаьрнаш, дукъош, гоьргаш стигала хIаваэ хьалаоьхура. Цаьрца хьалаоьху адамаш, лакха хIаваэхь хьаьвзий, масех IуьнцIалг а боккхий, Iода кхийсича санна, йуханехьа лаьтта охьахьолхура. Хьалахьоьжучу Василийна оцу къематденна йуккъехь гира говрахь байракх карахь, ирхвахана, хьаьвзина, масех гуо а баьккхина, цхьа стаг йуха лаьтта охьавогIуш.
Иза Гавриил-Жабраил вара. Кхин хуьлийла а дацара.
Иэккхар дIатийча, оьрсаша штурм йолийра. Оцу иэккхаро хьалхалера планаш йохийна ТIелхаг йухавелира. Оьрсаша дуьхьало йоцуш дIалецира окоп. Цул тIаьхьа масех бутт баьлча цкъа Василийна гира ТIелхагна уллохь Iаьржа байракх буйнахь Косолаповх къаьстар воцуш цхьа нохчо. Василий цецвелира, йа иза жин ду, йа шена бIарлагIаш хIуьтту аьлла. Велла Косолапов денлойла дацара. Ткъа иза велла хиларх Василий цуьрриг шек вацара. Вала муха ца ле, бIаьрго ма-лоццу ирхкхоьссина, охьавоьжна стаг. Лахьо даьIахк-м йисина хир йацара. Амма къаьрззина шега хIара хьоьжуш кхетта важа, ши куьг даржийна, тIехьаьдда, веана маракхийтира.
Иза Гавриил-Жабраил вара.
Цо Василийна йийцира шеца хилла истори. ХIаъ, иэккхаро стигала хьалакхийсинчу адамашна йуккъехь Василийна гинарг иза вара. Цо дIа ца хийцира ТIелхаган байракх, цуьнан эскаран сий. Охьавоьжча, вуон лазийра иза. Шинхьахула аьтту пхьарс а бойра, коьртаний, букъаний контузи а хилира. Амма дийна висира. Синкхетамехь воцуш карийна, схьаэцна, иза оьрсаша Соьлжан гIоперчу лазартне охьавиллира.
– Со нохчо ву моьттура царна, – дуьйцура Косолаповс. – Царна хаьара со ТIелхаган уггар тешамечу гIоьнчех цхьаъ вуйла. Буьйцучу маттах царна со нохчо вацар гучудаларна кхоьруш, со вист ца хуьлура. Iаш-Iаш, дуккха а хан йаьлча, цкъа чувеанчу эпсаро, со оьрси хилар бакъ дуй хаьтти. Вист ца хуьлуш Iара со, ца кхетачух. Цара со хьийзош, ас даре ца деш, дикка хан йелира. Лазутчикаша мотт ма беанера, со оьрси ву аьлла. Массарал хIилла долуш хилира цхьа салти. Цо элира, нагахь сунтвина велахь – нохчо ву шуна иза, вацахь – оьрси ву. Хьаьвси. Дуьхьало йан ницкъ ма бацара соьгахь. Хилча а, цаьрца мила ларор вара. Доцца аьлча, гучувелира со. Iийна-а, уьш сайх теша а тешийтина, дIадаханчу Iай лазархойн халатца, куй коьртахь, тударгашца корах араиккхина, лам чу веара со.
Василийна цкъа а ца дицлора шена и тIаьххьара гина денош…
3
