– B?yim, hara gedirs?n? D?d?min, qardaslarimin iyini s?nd?n
almamis bizi qoyub getm?.
– K?r dasib, S?hrizad. Mes? su i?ind?dir. Yerimizi d?yism?liyik.
Yoldaslarim m?ni g?zl?yir. Allah bilir bir d? s?ni g?r? bil?c?mmi?
S?hrizad h?nk?rd?. Qardasinin boynunu qucaqlayib, sanki onu son d?f? g?r?rm?s kimi buraxmaq ist?m?di.
M?mm?dr?sul qapidan ?ixib gets? d?, onun x?yali uzun m?dd?t g?zl?ri ?n?nd?n getm?di…
***
Camaati kolxoz binasinda toplamisdilar. 1931-ci il, mayin 18-i idi…
F?vq?lad? komissiyasinin ?m?kdasi Qeyb?li C?brayilov iclasda g?lisinin m?qs?dini a?iqladi:
– Yoldaslar, d?n?n Soranlida bas ver?n dasqinla ?laq?dar, respublika Bas Prokurorunun m?avini Q?dsi Haciyev yoldas oraya getmisdi. Inqilabin d?sm?nl?ri onu q?tl? yetiribl?r. Sovet hakimiyy?ti ne?? ill?rdi ki, b?rq?rar olsa da, proletar inqilabinin d?sm?nl?ri, b?yl?rin, qol?omaqlarin t?r-t?k?nt?l?ri mes?l?rd?, daglarda gizl?n?r?k xainc?sin? inqilabin r?hb?rl?rin?, xalqin layiqli n?may?nd?l?rin? qarsi quldurluq edir, proletar hakimiyy?tini devirm?k ist?yirl?r. D?n?nki q?tl hadis?si d? h?min xainl?rin ?m?ll?ridir.
F?rrux Q?dsi Haciyevin q?tl? yetirildiyini esid?n kimi qeyri-ixtiyari ?n t?r?fd? oturan Taliba t?r?f baxdi. Muradxan Qalab?yovla s?hb?td?n sonra o Talibi Sovet h?kum?tinin ?t??k?n masininin agzina atmaq ???n qarsisini k?s?n mane?nin Bas prokurorun m?avini Q?dsi Haciyev oldugunu d?s?n?rd?. Artiq ?n? a?ilmisdi. S?hrizadi ?l? ke?irm?sin? bir addim qalmisdi. Q?dsi ortada yoxdursa, y?qin ki, onu F?vq?lad? komissiyasinin s?dri Mirc?f?r d? m?dafi? etm?zdi.
– ??, dur de d? kim ?ld?r?b Q?dsini, – dey? q?z?bl? F?rrux yaninda
oturmus ?hm?d?linin qulagina dedi.
Yerind? donub qalan ?hm?d?li agappaq oldu:
– Kim ?ld?r?b ki?
– ? guya bilmirs?n?
– Vallah bilmir?m, yoldas S?hb?tov.
– T?lk?s?n, t?lk?… Indi yox. Iclas qurtaranda C?brayilova
yaxinlasib de ki, Q?dsini Talibin g?st?risi il? M?mm?dr?sul ?ld?r?b. Esidirs?n m?ni?
Yerind? donub qalmis ?hm?d?li handan-hana:
– Oldu, bas ?st?, yoldas S?hb?tov, – dedi.
– Yoldaslar, indi siz ikiqat ayiq olmalisiniz, inqilab d?sm?nl?rini
vaxtinda ifsa edib x?b?r verm?lisiniz.
Iclas basa ?atdi. Camaat dagilisirdi. F?rrux ?hm?d?liy? baxib basi il? C?brayilova t?r?f g?st?rdi.
?hm?d?li basini silk?l?yib C?brayilovun arxasinca getdi. ?ekistin yaninda sovet s?dri Sibir Q?z?nf?r v? kolxoz s?dri S?leyman oldugundan ?hm?d?li C?brayilova yaxinlasa bilmirdi. Bayaqdan b?ri ?hm?d?linin onlarin arxasinca g?ldiyini g?r?n C?brayilov yanindakilara, – siz kolxoz idar?sin? gedin. M?nim klub m?diri il? s?hb?tim olacaq, – deyib onlari yola salmaga ?alisdi.
Kolxoz s?dri S?leyman klub m?diri M?h?rr?mi s?sl?di.
Yaxinlasan M?h?rr?mi C?brayilova t?qdim ed?n S?leyman dill?ndi:
– Bu da bizim klub m?diri.
– Gedin, yoldaslar, isimi bitirim, g?l?r?m.
Ir?lid? M?h?rr?m, arxasinca is? Qeyb?li C?brayilov kluba dogru gedirdil?r ki, ?hm?d?li ?ekisti yanladi:
– Yoldas C?brayilov, m?n bilir?m Q?dsi Haciyevi kim ?ld?r?b, –
xisin s?sl? dedi.
C?brayilov ayaq saxlayib, – kim ?ld?r?b? – dey? ?hm?d?linin ver?c?yi m?lumati g?zl?di.
– Talibin g?st?risi il? M?mm?dr?sul…
– Bunu hardan bilirsiniz?
?hm?d?li duruxdu. C?brayilovun bel? bir sual ver?c?yi bar?d? he? d?s?nm?misdi. Xeyli ke?m?sin? baxmayaraq, h?l? d? onun ?z?n? baxib cavab verm?y?n ?hm?d?lini ayiltmaq ???n sual verdi.
– Bu m?lumat sizd? hardandir?
?asbas qalan ?hm?d?li n? dey?c?yin? q?rar ver? bilm?s? d? dill?ndi:
– Yoldas F?rrux S?hb?tov dedi.
– Aydindir, yoldas… Sabah m?nim yanima F?vq?lad? komissiyaya
g?l?rsiniz…
C?brayilovun F?rruxun Talib il? bagli yazdigi donoslardan x?b?ri vardi. Onun Muradxan Qalab?yovla etdiyi s?hb?tl?ri d? bilirdi.
C?brayilov ?hm?d?lini yanina basqa m?qs?dl? ?agirirdi. Qalab?yov ona iradini bildirmisdi. ?lk?nin h?r b?lg?sind?, k?ndind? m?xfi ?m?kdasliga c?lb olunan s?xsl?rin sayi g?n?-g?nd?n artdigi bir s?raitd? Amanb?ylid? bir n?f?r d? olsun m?xfi ?m?kdasin olmamasi ?atismazliq idi. Indi C?brayilov bu n?qsani d?z?ltm?li idi.
Sovetlik ?yric? k?ndind? qurulmusdu. Bura bir ne?? k?nd daxil idi. H?m?inin Amanb?yli d?. Sibir Q?z?nf?rin isi basindan asirdi. Kolxoz s?dri olan ?misi oglu S?leymanin da s?rist?siz olmasi, S?leymanin h?r addimi onunla m?sl?h?tl?sm?si vaxtini ikiqat alirdi.
Sibir Q?z?nf?r narahat idi. Imperiyanin t?rkibind? olanda dig?r bolsevik yoldaslari il? ?b?di b?rab?rliy?, demokratiyaya z?min yaradacaq bir c?miyy?t quracaqlarina inansa da, ?mr?n?n xeyli hiss?sini m?bariz?d? v? t?rm?l?rd? ke?irmis Sibir Q?z?nf?r b?t?n ?lk?nin indi b?y?k bir t?rm?y? d?n?s?n? g?r?rd?. ?t??k?n masinin qulpunu firladanlar onu el? h?r?k?t? g?tirmisdil?r ki, artiq durdurmaq m?mk?n deyildi. Bel? gets? h?min ?t??k?nin i?in? qulpu firladanlarin ?zl?ri d? d?s?c?kdi…
C?brayilovun bu g?n k?nd klubundaki ?ixisindan sonra k?ndlil?ri bir-bir ?agirib s?hb?t etm?si onu narahat edirdi. Hiss edirdi ki, t?cr?b?li Qalab?yovdan xeyli cavan olan C?brayilov h?r bir k?sd?n potensial t?xribat?i, ?ksinqilab?i kimi s?bh?l?nir. Yalniz m?xfi ?m?kdaslar onun g?z?nd? daha inanilmislar idi.
Bir q?d?r ?vv?l S?leyman da onun yanina g?lib demisdi ki, C?brayilov ona m?xfi ?m?kdasliq t?klif edib. O, S?leymana demisdi ki, razilasmaq zorundadir. Yoxsa prokurorluga, partiya t?skilatina el? m?lumatlar uydurub ?t?r?rl?r ki, S?leyman d?nyaya g?ldiyin? pesman olar…
***
Meht?r Ismayilin atasinin ?l?m?nd?n sonra anasi N?sib? havalanmisdi: – Apardilar kisini, apardilar…
?oban H?mb?tin arvadi N?bar ?ll?rini qoynunda c?tl?yib ?s?bil?sdi:
– Yen? basladi… Agiz, hara apardilar kisini. Odeyy q?biristandadir.
– Yox. Qirmizipapaqlar apardilar… Apardilar revkoma.
– Biy, basima xeyir.
– Revkom u?ub, u?ub Revkom. Kisi d? qalib altinda.
Artiq xeyli m?dd?t ke?m?sin? baxmayaraq N?bar h?l? d? ?rinin Revkomun u?mus binasi altinda oldugunu d?s?n?rd?.
N?bar S?hrizadi qoyub ged? bilm?s? d?, ne?? vaxt idi ki, H?mb?ti m?cbur edirdi ki, kolxozdan h?y?tyani sah? alsinlar, ev tikib k??s?nl?r. Bir yandan da N?sib?nin eyni s?zl?ri t?krar etm?si onu ?ndaz?d?n ?ixarirdi.
S?hrizad eyvanda g?r?nd?. Bir q?d?r ?vv?l C?brayilovun iclasda k?nd camaatina Q?dsi Haciyevin ?l?m x?b?rini dedikd?n sonra b?t?n k?nd pi?ildasirdi ki, Q?dsini M?mm?dr?sul ?ld?r?b.
Indi ke?mis xanimini eyvanda g?r?n N?bar ad?ti ?zr? ?z?n? yigisdirdi. Amma daha S?hrizada xanim dey? m?raci?t etmirdi.
S?hrizad bunu hiss ets? d?, he? ?z? vurmadi.
– S?n el? m?nim bacimsan, – deyib, o ?z? N?bari bu ?ziyy?td?n
qurtardi.
– Salam, ay baci.
– Salam, N?bar.
– Indi g?lir?m. S?z?m var.
H?y?t? ?ixan S?hrizad N?barin s?zl? adama oxsadigini duymusdu.
– N? dey?c?kdin, buyur.
N?bar duruxdu. Bir q?d?r ?z?n? toparlayib k?ndd? dolasan dedi-qodunu S?hrizada ?atdirdi. Q?h?r S?hrizadin bagrini desirdi. Ist?di ki, N?bara desin ki, "m?nim qardasim ?ld?r? bilm?zdi Q?dsini. Q?dsi ?ld?r?l?n gec? qardasim m?nim yanimda, evd? idi". Amma N?bara bu s?zl?ri dey? bilm?di. Qardasinin onlara g?lisini he? kim bilm?m?li idi.
Q?dsinin ?l?m?nd? qardasinin ?li olmadigina tam ?min idi S?hrizad:
– Yalandir, m?nim qardasim Q?dsini ?ld?r? bilm?zdi…
H?y?t qapisindan i??ri gir?n Ismayil ortada ayaq ?st? dayanib s?hb?t
ed?n S?hrizad v? N?bari g?r?b h?r seyi anladi. O artiq bilirdi ki, s?hb?t n?d?n gedir… Insanlar artiq ?z s?zl?rini demisdil?r. Q?dsini ?ld?r?nin M?mm?dr?sul Haqverdiyev olduguna h?r k?s ?z?n? inandirmisdi…
H?yatini verm?y? hazir oldugu S?hrizadin qardasi haqqinda deyil?n bu s?zl?r onun xaniminin da, b?yi Talibin da ?z?rin? k?lg? salirdi.
?z?n? bu ail?nin bir par?asi hiss ed?n Ismayil son vaxtlar az qalirdi
ki, h?r seyi atib M?mm?dr?sula qosulsun.
Insanin taleyi, ?mr?n?n uzunlugu ?z ?lind? deyil. Amma insana
ayrilmis m?dd?t ?rzind? ne?? g?n? m?nali yasamasi onun ?z ?lind?dir…
??tin v? acili g?nl?rin sirin sonlugunu dadmaq yalniz m?nali ?m?r s?rm?k ???n yasayanlara qism?t olur. ??nki ?oxlari n? vaxtsa yasayacaqlari g?n? ?atmaq ???n g?nl?ri, aylari sayaraq "heyhat, ?m?r ke?di", dedikl?ri anda, bir basqasi n?vb?ti anini yasamagina davam edir. Bel?c? d? h?min m?nali anlar toplanaraq sonda "m?n yasadim", dedizdirir insana…
– Salam, ay Ismayil. H?l? bir b?ri dur, – bunu S?hrizadin h?l? d?
yaninda durub, guya ?r?k-dir?k ver?n, amma ?slind? yarasinin qaysagini qoparan N?bar dedi.
Onsuz da dilxor olan Ismayil onlarin bes-alti addimliginda dayanib, – N?bar xala, esidir?m, buyur, – dedi.
N?bar yen? d? S?hrizada xitab?n, – ay baci, – deyib, s?z?n? davam etdi: – Bu g?d? n? d?s?n?r m?n bilmir?m. ?d?, anan yaziqdir. Bir halal
s?d ?mmis al, g?tir ev?, o arvada dayaq olsun.
Ismayil bilirdi N?bar n?y? eyham vurur.
– Ay baci, s?n den?n ona, n? vaxtacan subay g?z?c?k?
S?hrizad Ismayili ?ox ist?yirdi. Ona qardas g?z?yl? baxirdi. Bayaqdan b?ri M?mm?dr?sul s?hb?tin? g?r? dilxor olan S?hrizad sanki ?z dogma qardasini evl?ndir?c?yi q?d?r sevindi:
– Ismayil, d?z deyir d?. Mahalin hansi qizini ist?s?n, s?n? u?a-u?a
g?l?r…
– Yox, bir az s?n d?…, – dey? N?bar etirazini bildirdi.
S?hrizad s?hb?tin n?d?n getdiyini bilm?s? d?, Ismayil h?r seyi g?z?l anlayirdi. Ismayil N?barin qizi Xosq?d?min onu sevdiyini bir-iki ay idi ki, anlamisdi.
N?d?ns? ?vv?ll?r o, evd? olmayanda x?st? anasina bir st?kan su bel? verm?y?n N?bar da, Xosq?d?m d? xeyli d?yismisdil?r.
Indi h?r d?f? ev? qayidanda Xosq?d?mi anasi N?sib?nin yaninda g?r?rd?. Xosq?d?m N?sib?y? qulluq edir, vaxtli-vaxtinda yem?yini, ?ayini verirdi. Xosq?d?m sanki deyirdi ki, Ismayil, m?ni al, ?z?n? arvad el?. M?n s?nin anana el? baxacam ki, vicdanin yol verm?y?c?k m?ni bosayasan…
Bu fikirl?rl? beynini aritlayan Ismayilin yadina S?hrizadin bir q?d?r ?vv?l dediyi s?zl?r d?sd?:
– Mahalda hansi qizi ist?s?n, s?n? u?a-u?a g?l?r…
Ismayil aciqla ?r?yind? dedi: "N?barin qizi Xosq?d?m d?, ?hm?d?linin m?ni d?lic?sin? sev?n qizi Ayna da g?z?llikd? s?nd?n he? d? geri qalmirlar. Amma m?n b?db?xt n? edim ki, m?n yalniz s?ni sevir?m, S?hrizad, ?ox heyf ki, m?n bunu s?n? he? bir vaxt dey? bilm?y?c?m…"
Ismayil n?mayiskaran? s?kild? geri ?evrilib yaxindaki daxmalarina
girdi. Xosq?d?m anasi N?sib?nin yastigini rahlayirdi. I??ri gir?n Ismayila
t?r?f ?evrilib barmagini dodaqlarina t?r?f apardi:
– Sss… – Sonra Ismayila t?r?f bir-iki addim atib yavas s?sl?, – yatir, – dedi.
