– M?nim ?limd?n n? g?lir ki…
– Bax z?man?nin ?n dogru cavabi budur. Bizim ?limizd?n n? g?lir
ki? Basqa yolumuz yoxdur. Vallah bel? gets?, ona g?r? k?ndin d? altini ?st?n? ?evir?rl?r.
Talib ?iyinl?rini ??kdi:
– Axi m?n onun harada oldugunu h?l? d? bilmir?m.
– Yaxindadir. Uzaqda deyil. O ya t?slim olmalidir, Ya da Arazi
ke?ib qeyb? ??kilm?lidir. N? vaxtad?k mes?l?rd? canavar kimi yasayacaq. Indi ?trafda biri ?ld?r?l?n kimi ondan s?bh?l?nirl?r. F?vq?lad? komissiya onu axtarir. Geci-tezi var. Tapib g?ll?l?y?c?kl?r.
– ?limd?n n? g?lir ki?
– Gec-tez o S?hrizadi g?rm?k ist?y?c?k. O bacisini ?ox ist?yir. Sizinl? ?laq? qurmaq ist?y?c?k. S?hrizada da de, qoy onu yola g?tirsin. Onun m?qavim?ti m?nasizdir…
Sibir Q?z?nf?rin yanindan ?ixib ev? qayidan Talib t?r?dd?d i??risind?ydi. Bilirdi ki, o S?hrizada M?mm?dr?sulun sag oldugunu, h?m d? ?ox yaxinda oldugunu des?, qardasi ???n burnunun ucu g?yn?y?n S?hrizad M?mm?dr?sulu g?rm?k ist?y?c?k. M?rdliyi, qorxmazligi il? se?il?n S?hrizadin imkani olsaydi h?tta at belind? qardasini k?nd-k?nd, mes?-mes? axtarardi.
H?l?lik S?hrizada bir s?z dem?m?k q?rarina g?ldi. M?mm?dr?sulun xasiyy?tin? b?l?d idi. Gec, ya tez bacisini g?rm?k ist?y?c?kdi…
Yaxsi deyibl?r ki, cidani ?uvalda gizl?tm?k olmaz. M?mm?dr?sul
s?hb?ti getdikc? b?y?y?rd?. Xir?inlida sovet s?drinin ?ld?r?lm?sind?n sonra bu s?hb?t daha da b?y?d?. S?hb?t g?zirdi ki, Xir?inlida sovet s?drini M?mm?dr?sulun d?st?si q?tl? yetirib.
Orda yerlil?rd?n he? kim sovet s?dri olmaq ist?m?diyind?n, Q?m?rlid?n t?yin olunmus yeni sovet s?dri camaata qan uddurur, qiz-g?lini bel? qam?ilayirdi. M?mm?dr?sul da ona h?ddini bildirmis, amma sovet s?dri bir az da ?st?n? qoymusdu. Odur ki, M?mm?dr?sul ?z adamlari il? gec? k?nd? soxulub onu g?ll?l?misdil?r.
Indi M?mm?dr?sul s?hb?ti g?lib F?rruxa da ?atmisdi. Son vaxtlar F?rrux k?ndin axundu ?hm?diyy? aga il? d? yola getmirdi.
K?ndin q?dim q?biristaninda K?y?li baba adlanan ocaq vardi. B?t?n
k?nd bilirdi ki, bu m?q?dd?s ocaqda uyuyan K?y?li baba ?hm?diyy?nin ulu babasidir. ?srl?rd?n b?ri insanlarin inanc yeri olan K?y?li babanin q?bri ?st?nd? ?miraslan b?yl? Ziya b?y g?z?l, ?z?m?tli k?mb?z tikdirmisdi.
K?ndin b?t?n axundlari, mollalari bu n?sild?n g?lirdi. Bolsevik h?kum?tinin t?gyan etdiyi bir d?vr olmasina baxmayaraq insanlarin K?y?li baba ziyar?tgahina olan inami z?rr?c?n d? olsun azalmamisdi.
?hm?diyy?nin evi d? ziyar?tgahi xatirladirdi. Bu k?ndd? kims? bir is
g?rm?misd?n ?nc? ?hm?diyy? babaya dua yazdirir, xeyir-dua alirdilar. X?st?l?r onun dualari say?sind? s?fa tapirdilar.
F?rrux m?kt?bd? h?r g?n t?bligat aparirdi ki, camaat din? inanmasin.
?hm?diyy? babaya inanmagin xurafat oldugunu dey?n F?rrux, h?tta Sibir Q?z?nf?rin da q?z?bin? tus g?lmisdi.
– F?rrux, m?n tutulan g?n r?hm?tlik n?n?m ?hm?diyy? babaya bir
dua yazdirib, m?n? vermisdi. Sibir? s?rg?n olundum. M?niml? Qafqazdan ged?nl?rin biri d? sag qalmadi. Amma m?n geri qayitdim. H?yatimi o duaya borcluyam. K?y?li baba ocaginin g?c?n? s?n h?l? g?rm?mis?n. Camaatin inanciyla oynama…
– Camaat Lenin?, Stalin? inanmalidir. Olmaya onlara s?n d?
inanmirsan?
Sibir Q?z?nf?r arif adam idi. Bir d?n? s?hv k?lm?si onu F?rrux
kimil?rin ?li il? F?vq?lad? komissiyanin zindanina yuvarladacaqdi. Odur ki, t?mkinini pozmadan dedi:
– Eyy… S?n m?n? agil ?yr?tm?. M?n bu d?vl?t ugrunda
vurusmusam, t?rm?l?rd? yatmisam. Amma s?n neyl?mis?n?
F?rrux anlayirdi ki, Sibir Q?z?nf?r? giris? bilm?z. H?tta b?zil?ri deyirdil?r ki, Q?z?nf?r Stalinin ?z?yl? birg? t?rm?d? yatib…
Sibir Q?z?nf?rd?n ayrilib m?kt?b? yollanan F?rrux t?las i?ind? idi. Talibdan yazdigi donosla maraqlanan yox idi. Talibi h?r g?n g?r?nd? el? bil onun atasina s?y?rd?l?r. Q?rara aldi ki, sabah s?bh tezd?n ?z? F?vq?lad? komissiyaya getsin…
Muradxan Qalab?yov b?lg?nin F?vq?lad? komissiyasinin s?dri idi. B?y n?slind?n olsa da, vaxtil? Peterburqda t?hsil alark?n sosial-demokrat ideyalari onu ?z?n? c?lb etmis, sonradan is? bolsevikl?r? qosulmusdu. Haqverdiyevl?ri yaxindan taniyirdi. ?miraslan b?y d?, Ziya b?y d? atasinin dostlari idil?r.
Indi qarsisinda ?yl?sib agzindan od t?k?l?n F?rruxa sakit v? t?mkinl? qulaq asan Qalab?yov k?? zamani qirmizi komandirin g?ll?l?nm?si olayindan da h?rt?r?fli x?b?rdar idi.
– Yoldas Qalab?yov, bolsevik qatilinin ?l-qolunu sallayib aramizda
g?zm?sin? m?n bir bolsevik olaraq d?z? bilm?r?m. O t?cili h?bs edilm?li v? layiqli c?zasini almalidir.
F?rrux p?sk?r?b qurtardiqdan sonra eyn?yini ?ixarib h?ms?hb?tinin g?zl?rinin i?in? baxan Qalab?yov dill?ndi:
– F?rrux S?hb?tov yoldas! Sizin bir v?t?ndas, h?m d? bolsevik
olaraq sayiqliginizi alqislayiram.
– M?n siz? m?t?madi b?t?n m?lumatlari ver?c?m.
– ?ox sag olun. Minn?tdar olariq. Amma bir m?s?l?ni siz bilm?lisiniz.
– O n? m?s?l?di el??
– Sizin m?lumat verdiyiniz m?s?l? il? bagli bildirm?k ist?yir?m ki,
bu m?s?l? yoldas Bagirovun ?z r?hb?rliyi il? baxilib, arasdirilib, istintaq olunub. Hazirda ?lk?nin Bas Prokurorunun m?avini olan Q?dsi Haciyev yoldas dediyiniz hadis?nin birbasa sahididir. B?y?m siz v? ya m?n yoldas Mirc?f?r Bagirovdan, Q?dsi Haciyevd?n ?ox bilirik? Onlar bu m?s?l?ni arasdirib n?qt?sini d? qoyublar. Talib ?miraslan oglu Haqverdiyev d? bu m?s?l?d? birbasa g?nahkar olsaydi n? Bagirov, n? d? ki, Haciyev yoldaslar onun azadliqda qalmasina imkan verm?zdil?r. Inqilabi tribunal onu ?oxdan g?ll?l?misdi. Istintaq materiallarindan g?r?n?r ki, qirmizi komandir Savelyevi g?ll?l?y?n is? M?mm?dr?sul Haqverdiyevdir. T?r?fimizd?n axtarilir. Bax bu q?ddar banditin tapilmasina k?m?klik ets?niz minn?tdar olaram.
B?y n?slind?n olan ziyali Qalab?yov dedikl?rin? F?rruxu bir daha inandirmaq ???n t?krar s?yl?di: – Yoldas Bagirov s?hv q?rar ver? bilm?z.
?li h?r yerd?n ?z?lm?s F?rrux yamanligini davam etdirirdi:
– B?lk? Bagirov yoldasa Q?dsi Haciyev d?zg?n m?lumat verm?yib?
Qalab?yov hirsl?ndi:
– ?z?n?z? yigisdirin, S?hb?tov. Siz respublikanin r?hb?rl?ri
haqqinda nec? bel? s?zl?r isl?d? bil?rsiniz? Ayib olsun. Sizi x?b?rdar edir?m, kisil?rin qulagina ?atar, he? d? sizin ???n yaxsi olmaz. Ged? bil?rsiniz…
?li ?t?yind?n uzun qayidan F?rruxun heyr?td?n g?zl?ri b?r?lmisdi. O ?mid edirdi ki, Talibin g?ll?l?nm?sin? nail olub S?hrizadi tezlikl? ?l? ke?ir?c?k. Amma bu o q?d?r d? asan deyildi…
Indi Talibin M?mm?dr?sulla ?laq?si oldugunu ortaya qoymaq ???n ?alismaliydi…
?z isinin pes?kari olan Muradxan Qalab?yov F?rrux getdikd?n sonra d?s?nd? ki, Amanb?ylid? h?l? ?ox olaylar olacaq… Indi yadina d?sd? ki, F?vq?lad? komissiyanin respublikanin b?t?n ?razisind? genis agentura s?b?k?si qurdugu bir halda n?d?ns? Amanb?ylid? bir n?f?r d? olsun agentl?ri yoxdur? D?zd?r bu bir q?d?r d? Sibir Q?z?nf?rd?n qaynaqlanirdi. T?rm? h?yatini g?z?l bil?n Q?z?nf?r kisi ?z k?ndl?rind? agentl?rin olmasinin qarsisini alirdi. H?r d?f? ?ekistl?rd?n kims? k?nd? g?l?nd? yeyib-i?m?kl? h?min ?m?kdasin basini qatib k?ndd?n kimis? yanlamasina imkan vermirdi.
Muradxan ?m?kdasi C?brayilovu yanina ?agirib g?st?ris verdi: “Amanb?ylid? biziml? gizli ?m?kdasliq etm?y? hazir olan s?xsl?r m??yy?n edilm?lidir”.
C?brayilov, – yoldas r?is, bir q?d?r ?vv?l sizin yaninizda olan F?rrux S?hb?tovu c?lb ets?k olmaz? – dedi.
– C?brayilov, S?hb?tov anadan agent dogulub. Onu c?lb etm?y?
ehtiyac yoxdur. ?z?, biz ist?m?s?k d?, g?lib h?r seyi dey?c?k. S?n gizli ?m?kdaslari m??yy?n el?.
– Oldu, yoldas r?is, – deyib C?brayilov getdi.
Xir?inlidaki hadis?l?rd?n sonra onun v? yoldaslarinin h?r yerd?
axtarildigini M?mm?dr?sul yaxsi bilirdi. Qa?aq h?yati onu da, yoldaslarini da bezdirmisdi. Ilyas b?y son zamanlar israr edirdi ki, Arazi ke?ib Irana qa?sinlar. Basqa yerl?r? d? ?z tuta bil?rdil?r…
S?h?rin ayazi M?mm?dr?sulu ?s?ts? d? ona ana s?d? q?d?r dogma
olan bu t?miz havani ciy?rl?rin? ??kdi. “Q?rb?t… Q?rb?t… Q?rb?tin havasi onu bogacaqdi… Bu havadan, bu mes?d?n, bu g?z?llikd?n q?rb?td? vardimi? ?lb?tt? var… Orda da torpaq, bu s?fali mes?d?n var… Amma M?mm?dr?sulun damarlarindan axan qan oldugu q?riblikd? kimins? t?n?sin? d?z?c?kmi? Orda da M?mm?dr?sul b?y olacaqmi? Amma qa?aq olsan bel?, ?trafinda s?daq?tli dostlar, dogmalar var. Q?rb?t g?z?l ola bil?r. Amma q?rb?t n? vaxtsa yenid?n V?t?n? daha xosb?xt qayitmaq ???nd?r…”
G?zl?ri doldu. Anasi, atasi g?zl?ri ?n?nd? dayandilar. Sanki onlar
x?yal deyil, canli idil?r. Anasi, – igid balam, ?oxdandir s?n? ?z ?liml? hazirladigim yorgan-d?s?kd? yatmirsan. N? yaman qocalmisan, can bala. M?n s?ni bel? qoyub getm?misdim axi…
N?vb? atasina ?atdi: – M?mm?dr?sul, namusuna, qeyr?tin? heyranam, ogul. Bilir?m qisasimizi almaga ?alisirsan. Q?rb?t? getm?y?c?yini bilir?m. Amma yerini d?yis, ogul. D?sm?n s?nin bir addimligindadir.
Anasinin ?trini duydu. Atasinin dediyi s?z bir x?b?rdarliq idi.
Yerimizi d?yism?liyik… Amma ?nc? m?n S?hrizadi g?rm?liy?m.
Anamin ?trini yalniz ondan, ?ziz bacimdan ala bil?r?m…
Gec?nin qaranliginda S?hrizad v? Talib yataginda, Turqay il?
Ilyas is? aralarinda yatmisdilar. Qapi asta-asta d?y?l?rd?. “Tuk… Tuk… Tuk…”
S?hrizad g?zl?rini a?di. Talib da oyandi.
– Aman Allah, xeyirdirmi, g?r?s?n?
– Gec?nin bu vaxti kim ola?
Talib c?ld yerind?n qalxib, qapiya t?r?f getdi. G?l?n M?mm?dr?sul
idi. Zil qara saqqalin, uzanmis sa?larin arxasindan bir zamanlar b?t?n mahalda ad ?ixarmis M?mm?dr?sul b?yin g?zl?ri baxirdi…
S?hrizad qardasina sarildi, g?z yaslarini saxlaya bilm?yib,
– B?yim, atam, bu d?nyada t?k ?midim…, – dedi.
M?mm?dr?sul bacisini sakitl?sdirdi,
– Bax, g?ldim… S?ni g?rd?m, daha he? bir d?rdim yoxdur…
Sonra M?mm?dr?sulla Talib il? bir-birin? sarildilar.
Bas vermis qanli hadis?d?n sonra h?l? d? ?z?n? g?nahkar sayan Talib b?y basini asagi saldi. O h?r zaman d?s?n?rd? ki, kas ?miraslan b?y ona "S?hrizadi da g?t?r qa?in Susaya", dey?nd? ona qulaq asmayaydi. Kas o, son damla qanina kimi vurusaydi, amma qayinlari, h?m d? ?misi oglanlari olan Abbasqulu, Allahyar, Imamyar, Ramazan, H?seyn ?lm?y?ydil?r. Onlar kimi igidl?rin ?v?zi yox idi. Indi M?mm?dr?sul da ??ll?r? d?sm?zdi…
M?mm?dr?sul yuyunub ??r?k yedikd?n sonra dedi:
– Son vaxtlar yaman ?l-ayaga d?s?bl?r. ?aqqallarin da sayi artib…
Dedim bir d? sizi n? vaxt g?r?c?m… H?r an, h?r sey ola bil?r…
S?hrizad:
– Allah qorusun, b?y. S?n Allah, ?z?n? qoru, – dedi.
Talib:
– Eh, S?hrizad, indi onu h?r yerd? axtarirlar, Xir?inlidaki
hadis?d?n d? sonra lap azginlasiblar, – dedi.
– M?n qisasimi almamis, he? yer? ged?n deyil?m. O Q?dsini qanina
q?ltan ed?c?m…
– M?mm?dr?sul, axi biz h?l? d?qiq bilmirik Q?dsi bizim arxamizca
n? ???n g?lmisdi. B?lk? d? bizi qorumaq ???n… Amma bel? alindi…
– S?n n? danisirsan, Talib b?y, xeyir ola, mahala gir?n kimi
qirmizilari birinci bizim k?nd? g?tirir, orda bizi g?rm?yib arxamizca t?qib edir… O cavab ver?c?k…
S?hrizad da, Talib da bilirdil?r ki, ?miraslan b?yin ki?ik oglunu
dediyind?n d?nd?rm?k m?mk?n deyil…
M?mm?dr?sul ayaga qalxib getm?k ist?y?nd? S?hrizad onun qarsisini k?sdi:
