Егор Картузов "Тыын былдьаһыгар"

Кинигэҕэ Саха сирин араас улууһун чулуу булчуттара уонна биллиилээх тустууктар Герман Контоев, Петр Бурцев, Владимир Кириллин уо.д.а. өбүгэлэрбититтэн хаалбыт үтүө үгэһи, сиэри-туому тутуһан, тулалыыр эйгэни харыстаан, айылҕа таайыллыбатах кистэлэҥин, дьиктитин да көрсөн, быһылааннаах, мүччүргэннээх түбэлтэлэр, ойуур адьырҕаларын кытта тыҥааһыннаах күөн көрсүүлэрэ, кии эбэтэр киһи буолар кыл түгэннэрэ, тыын былдьаһыга сытыытык, арылхайдык ойууланна.

date_range Год издания :

foundation Издательство :Айар

person Автор :

workspaces ISBN :978-5-7696-5012-3

child_care Возрастное ограничение : 0

update Дата обновления : 19.04.2024

К?н? бы?а хаамар сирбэр улахан омук массыынатынан начаас сирилэтэн тиийдибит. Ма?найгы чааркаан та?ыгар тохтоотубут. То?уу хаары кэ?эн иккиэн суксуру?ан, ?рэх ?рд?гэр тиийдибит. ?рэ?и ???й?н туран атаспыттан ыйытабын: «Уйбаан, тугу к?р???н?»

Ки?им хардарар: «Са?ыл ?рэххэ ойон киирэн икки илин ата?ыттан хапкаа??а и?нэн сытар».

Мин са?арбаппын. Бултаабыт а?ай ки?и буолан и?иэттэн эрэ кэбистим.

Тохтуу т??эн баран со?уйбут куола?ынан эттэ: «Чааркаа??а и?нибит са?ыл та?ынан иккис са?ыл чааркааны со?он ааспыт». Уйбаан чэ?кээйититтэн талахха и?нибит иккис са?ылы тыыннаах олорорун булан а?алла.

???с чааркаа??а киирэн и?эн: «Былырыын ?рэх и?игэр ииппит чааркааммар са?ыл и?нэн баран бу манан ааспыта», – диэт, инним диэки хаары ыйан к?рд?рд?м.

Уйбаан мин ыйбыт сирбин к?р?н баран ха?ыытыы т?стэ: «Быйыл эмиэ чааркаан со?уулаах са?ыл ааспыт».

Дьэ ол улахан са?ылы сырабыт-сылбабыт баранан, к?н? бы?а эккирэппиппит. Уйбаан ата?ар кыанар ки?и буолан сиппитэ. Ол сыл иккитэ иккилии са?ылы тэ??э с?гэн дьиэбэр кэлбитим.

Дьэ оннук, Баай барыылаах Байанай биэрдэ?инэ, ки?и сымыйалаан эппитин курдук биэрэр. Дьи?инэн итини суруйуо суохтаахпын суруйдум. Улахан булчуттар бултаабыккын кэпсиэхтээххин, Байанай ??р?нньэ? дииллэр. Онон кыратык быктаран, биир к?н ?лг?мн?к бултаабыппын суруйдум, к?н аайы итинник бултаабаккын. ?кс?гэр сииккэ сиэлэ?ин, хаарга хаама?ын.

Бултаатарбын эрэ Б?л?? Л?к?ч??н?гэр олорор улуу булчукка, аарыма кырдьа?аска Дьэпсиэйэп Сэмэ??э эрийэн, кэпсээн ??рдэбин. О?онньоттор булт ту?унан олус сэргииллэр, эдэр-сэнэх кэрэ кэмнэрин, сылдьыбыт сырыыларын санаан эрдэхтэрэ. Са?ылы кыайан ылбатахха о?онньоттор с?бэлииллэр, алгыыллар. Дэлэ?э да?аны этиэхтэрэ дуо «кырдьа?астан алгы?ын, эдэртэн эрчимин ыл» диэн.

?лг?мн?к бултаабыт сылбар т??йдэ диэн куттаммытым, онно Боро?он о?онньор эппитэ: «Дь?г??р, эн сиэри-туому туту?ан булка ?р сыраласты?, онон т??йдэ диэн куттаныма. Ити эн Байанайга, тыа иччитигэр бэйэ ки?итэ буолбуту? бэлиэтэ».

Син биир урукку чааркааннарбын, дэйбиирбин, мас лаппаакыбын, ата?ым та?а?ын, ?т?л?кп?н илдьэ сылдьабын. Чааркааммын уруккум курдук ииттэрбин да, то?о эрэ ала-чуо ол сыл ?лг?мн?к бултаабытым буолла. Ба?ар, кырдьык, улуу ки?и эппитин курдук «бу ки?и элбэх сыратын-сылбатын биэрдэ» диэн кыратык дук гыналлара дуу?

Биирдэ Сэмэн кырдьа?ас этэн турар: «Дь?г??р, аар тай?а ба?ын тайанан, сылдьыбыт сирдэрбинэн бултаабыты? буоллар улаханнык бултуйуох эбиккин, ону куоракка хаайтаран сыта?ын».

Миэхэ бу улахан сыанабыл буолбута.

Кэлин буойуу-хааччах элбээн, ки?и бултуох санаата кэлбэт буолла.

Тустууга эмиэ элбэх сыл утумнаахтык дьарыктаннахха кыайа?ын. Мин улуу тириэньэргэ Б?т?р??б?скэ уон биэс сааспыттан са?алаан биэс уон сааспар диэри эрчиллибитим. Саа?ыран баран араас к?рэхтэ?иигэ кыттыбытым. Ол кэм?э туста сылдьар Саха сирин сэттэ му?утуур кыайыылаахтарын охторбутум. Итини хайдах ?йд??ххэ с?б?й, саастаах ки?и эдэр, к??гэйэр к?ннэригэр сылдьар уолаттары охторорун? Бу ки?и тустууга олус элбэх к?л???н?н тохто диэн, эмиэ ???ээттэн к?м?л?ст?хт?р?. Онон сырам-сылбам сыаналаммыта, хапса?айга уонна к???л тустууга аатым ааттаммыта.

Биирдэ к?рэхтэ?иигэ, ма?найгы т???мэх кэннэ сынньана турдахпына, Б?т?р??б?с эппитэ: «?лэлээ, ?лэлээ, туох барыта ?лэттэн тахсар». Ити этиитин ма?най соччо ахсарбата?ым, хайдах тустан хоторбун этиэ дии санаабытым.

Кэнники, саа?ыран баран ?йд??т?хх?, кырдьык, туох барыта ?лэттэн тахсар эбит. Улуу ки?и ити эппитэ сырдык сулус буолан сыдьаайан, сити?иигэ сирдиир.

Манан сирдэтэн эдэр дьо??о этиэм этэ: сиэри-туому туту?ан бултаа?-алтаа?, ?лэлээ?-хамсаа?, ч?л оло?у туту?ан у?уннук, дьаныардаахтык дьарыктаны?, к?рэхтэ?и?. Ха?ан эрэ э?иги к?л??????т тиллиэ, ааккыт ааттаныа, норуоккутугар туох эмэ ту?алаа?ы о?оруоххут.

Иккис т???мэх

Убайым Борокуопай кэпсээнэ

Хабараан

Ноху ?рэх диэн Алда??а т??эр Нуотара ?рэх салаата баар. Ол ?рэх э?ээр булчутугар – Чиккэ Уйбаа??а бииргэ бултуур до?отторо со?урууттан ыт о?отун а?албыттар. Ыттарын о?ото т??рт харахтаах, эриэн дь???ннээх, бэйэтин саа?ыгар улахан у?уохтаах-ар?астаах бэртээхэй нуучча боруодата ыт эбит. Ону ардай а?ыылаах адьыр?аттан куттаммакка, тэ??э туруула?арын ту?угар Хабараан диэн ааттаабыттар. Кырдьа?ас булчуттар тутан-хабан баран, ата?ар кыанар буолсу диэн билгэлээбиттэр.

К???н буолбутугар тыа?а тайахха хаама тахсыбыттар. Чиккэ Уйбаан ыта буолан, Хабараан с?рдээх мааны ???. Ол к???н булт б???н? бултаабыттар да?аны, мааны ыттара бултаспатах. Ыттар тайа?ы ?рэн тохтоттохторуна, тугу ?рэллэрий диэн к?р?н турара ???. Бука, тайа?ы ынахха маарыннатара буолуо. Булчуттар дьиктиргииллэр эбит. Чуга?аан к?рд?хт?р?нэ, ыттар ?рэ сылдьар тайахтарыттан Хабараан чугас олорор уонна уонна ?рс?бэт ???.

Уйбаан саа?ыран кулгаа?ынан м?лт?хт?к истэр буолбут, онон тайахха биирдэ эмэ барсар идэлэммит. Сарсыарда аайы ханан хайдах сылдьыахтаахтарын бы?аарар уонна астарын астаан абырыыр эбит.

Алтынньы са?аланан, сир ?рдэ, к??л муу?а добдугураччы то?мут. Хаар кыыдамнаабыт. Биир ?т?? к?н ар?ахха т?бэспиттэр. Хабараан бу сырыыга, тыатаа?ыны ынахха майгыннаппакка буолуо, ?р?? б???н? ?рб?т, бултуйбуттар. Ол к?н Уйбаан тыа?а барсыбыт. Киэ?э малаа?ыннаабыттар, о?онньордоро ??р?? б???т?н ??рб?т, ытым булчут буолла диэн улаханнык астыммыт.

Дьэ э?иилигэр ыттарын илдьэ тахсыбыттар. Бу сырыыга Хабараан букатын атын майгыламмыт: тайа?ы к?рд??р, булла?ына урутаан туруоран ?рэр, хаайан тохтотор. Ол к???н Баай Байанайдара ?лг?мн?к бэрсибит. Нуотара Эбэ хотун устун ??тээнтэн ??тээ??э Чиккэ Уйбаан ?ч?гэй ыттаммытын ту?унан сурах-садьык тар?анар. Алаас-алаас аайы, атыыр о?устуу айаатаата диэбиккэ дылы, ??тээн аайы булчуттар уостарыттан Хабараан диэн аат т?спэт буолар.

Ол са?ана би?иги а?абыт ытын булка ??рэттэрээри, уонна аатырдар Хабарааннарын к?р??р?, ата?ыныын Б?т?р??п Б??т?рд??н Ноху ?рэххэ Чиккэ Уйбаа??а бултуу тахсыбыттар. Болто?оттон бы?а т??эн Мырыла?а матасыыкылынан тиийбиттэр. Хата ат булан, малларын онно ындыылаан, Ноху диэки сатыы т???мм?ттэр. Хас да хонук айаннаан Чиккэ ??тээнигэр чуга?аабыттарын кэннэ, арай биир т??рт харахтаах ма?ан эриэн улахан ыт утары кэлэн, ??тээ??э баты?ыннаран а?албыт.

Киэ?э ??рэ-к?т? а?ыы олорбуттар. Ол олордохторуна о?онньор: «Дь?г??р, эн урут бултуур эти? дуо? Мин ытым мээнэ ки?ини утары тиийэн арыаллаабат», – диэн ыйыппыт.

Ону а?абыт билбэт сиригэр, улахан ?рэххэ, кэллэ-кэлээт бэйэбин кэпсэнэ олордохпунуй дии санаан: «Ээ, дьону баты?ан, тайахха биирдэ эмэ сылдьар этим», – диэбит.

Кулу?ун уота с???р?йэн эрдэ?инэ Хабараан уот кытыытыгар к?хс?нэн сытынан кэбиспит. Онно Уйбаан икки са?а кэлбит ки?иттэн хайаларын кэргэнэ ыарытыйарын ыйыппыт. Дьэ итинник, тиийээттэрин кытта Хабараан дьикти ыт буоларын к?рд?рб?т.

?рэххэ булчут да, ыт да элбэх буолар. Сарсыарда хас да б?л?хх? хайдан, хас да хайысханан хаама бараллар. Сорохторо о?онньор ыйбыт сиригэр к??лгэ тиийэн то?уйаллар эбит. Тайах, ыттан м?чч? туттарда?ына, ууга т??эн куотар идэлээх.

Т??? да?аны мэлдьэстэр, о?онньор булчут ки?и кэлбитин туттарыттан-хаптарыттан сэрэйэн, хаама барарыгар ытын Хабарааны биэрэн ыытар. Биир ?т?? к?н бултуу баран истэхтэринэ, ыттара мэлис гынан хаалар.

Ол к?н булка сылдьа илик оскуоланы са?а б?тэрбит хара?ынан м?лт?х уол Чиккэ ыйбыт к??л?гэр то?уйа олорбут. Уол к??л халдьаайы ?тт?гэр о?онньор ыйбыт тиитин анныгар тохтообут эбит. К?н ортото аа?ыыта Хабараан куулаттан кэлбит уонна икки илин ата?ынан охтубут маска ууран, тирэнэн, халдьаайыны одуулаабыт. Сыл аайы бултуур буолан, то?уурга ханан олоруохтаахтарын билэн эрдэ?э.

Уол хамсаабытын к?р?н, Хабараан с??рэн кэлбит. ??рэн уол сирэйин салаабыт уонна барыахха диирдии, сонун тэллэ?иттэн тардыбыт. Уол ыты батыспыт. Ыта к??лгэ чуга?аат, ?рэн то?о барбыт. Арай с??рэн тиийэн к?рб?тэ, туох эрэ к?хс? к?рд?рг??р эбит. Аны адьыр?а буолуо диэн сирдиргии, салла санаабыт. А?ылаан ачыкыта к?л???нн?рб?т?н ырбаахытын тэллэ?инэн соппут, саатын бэлэм туппут. Хабараа??а эрэнэн, адьыр?а да?аны буолла?ына киирсэр санаалаах эбит. Хата, кини ??р??х быатыгар, ойуур быы?ынан тайах барыс гыммыт. Уол у?уну-киэ?и толкуйдуу барбакка ытан саайбыт. Тайа?а мэлис… Уол сыы?а тутуннум дии саныы турда?ына, тайа?а эмиэ к?ст?б?т?гэр ытан ылбыт. Тиийэн тайа?ын астаабыт уонна ытын а?аппыт. Т?нн?н истэ?инэ, ыта кэлэн эмиэ сонуттан тардыбыт. «Бу ыт туох буолан ки?ини ы?ырда?ай» диэн саныы-саныы баты?ан тиийэн к?рб?тэ, ?сс? биир тайах сытар эбит. Ол тайа?ы астаан, дьонугар ??рэн-к?т?н кэлбит. Хабараан к??л кытыытыгар ы?аахтаах ты?ы тайах турбуттарын эрдэ билэн, сирдээн илдьэ барбыт. Уол ма?най ийэтин охторбут, онтон о?отун. Эдэр ки?и улахан ты?ы тайа?ы ы?аахтан араарбата с?п. К???н ы?аах ийэтин са?а буолар, омос к?р?н ки?и билбэт.

* * *

Биирдэ ыттар тыатаа?ыны ар?ахха ?рб?ттэр. Ууларыгар-хаардарыгар киирэн, икки уохтаах ыт о?ото дьиэ?э киирэ-киирэ тахсыбыттар. Адьыр?а ар?ах т?гэ?эр кырыктаахтык ырдьыгыныыр эбит. Эдэр ыттар уох-кылын б???л?р? буоллахтара, синньигэс бииллэригэр диэри дьиэ?э киирэн, с?тэ-с?тэ к??рэйбиттэр. Хабараан ма?най са?ата суох к?р?н турбут, онтон ыттары тии?инэн сабыр?ахтарыттан ылан, утуу-субуу ыраах элитэлээбит. Бэйэтэ тэйиччи туран, ыксаабакка, ?р буола-буола ?рэн ло?кунаппыт. Дьоно эдэр уохтаах ыттары ыспытын к?р?н со?уйбуттар, онтон былырыын бэйэтин адьыр?а ар?ахха соспутун ?йд??б?ттэр. Уруккуну умнубат эбит диэн саллыбыттар. ?сс? Хабараан бэ?э?ээ ?рэ?и куулатынан барбыт буолла?ына, сарсыныгар ?рэх халдьаайытынан барарын с?хп?ттэр.

Биирдэ а?ам Уйбаанныын к?н? бы?а хааман баран киэ?элик ??тээннэригэр т?нн?н истэхтэринэ, ыттар тайа?ы ?рэн баргыйбыттар. Чиккэ Уйбаан: «Дь?г??р, ыттар ба?ар м?чч? тутуохтара, онон ?рэххэ киирэн то?уй», – диэбит.

А?ам хойуутук ??нэр ыар?аны силэйэ-силэйэ, ?рэххэ с??рэн киирбит. Тыа ба?ын сатарытан, саалар тыастара то?ута барбыт. Ону истэн, а?ам «охтордулар» дии санаабыт. Арай т?нн?н и?эн к?рд???нэ, ?рэ?и та?нары уонтан тахса салаа муостаах аарыма буур, харыс у?уннаах соллура биэтэ?нээн, тамайа сиэлэн а?ай и?эр эбит. А?ам ыар?а быы?ыгар хаптайбыт, саатын бэлэм тутан ?нд?йб?т. ?рэх халдьаайытын кындаатынан икки с??счэкэ хаамыылаах сиринэн аа?ан эрэр эбит. К??н?н к?р?н баран, харабыынынан ытан хабылыннарбыт. Буур с??рб?т уо?ар, хойуоста-хойуоста, охтон т?сп?т. Хабараан тилэх уопсан кэлэн, омунугар тайа?ы а?ары т?сп?т, онтон сытын с?тэрэн т?нн?б?т. Тохтуу т??эн баран атын ыттар а?ыла?ан кэлбиттэр.

* * *

Биирдэ ыттар ойуурдаа?ыны ?рэн тохтоппуттар. А?ам аах ???? буолан сылдьыбыттар. Икки ?тт?нэн киирбиттэр. А?ам саатын бэлэм тутан испит. Ычык быы?ыгар ыттар ?рэллэр, онтон тыатаа?ы к?ст?бэт ???. Биир т?гэ??э к?л?к?с гынан хаалбыт уонна дьонун диэки сы?арыйбыт. Адьыр?а к?ст?н аа?ыытыгар а?ам быыс булан ыппатах.

Сотору дьоно ытыалаан тибиргэппиттэр. А?ам тиийэн к?рб?тэ: хайыы ?йэ охторбуттар, тыатаа?ы б?тэ?ик м?хс??т?н м?хс? сытар эбит. Ыттар бары м?????ннэрбитинэн хатана сылдьаллар. Ыттары кытта а?ам ма?ан ытын о?ото к?хх? ыйааста сылдьарын к?р?н ??рб?т.

??тээннэрэ ол сиртэн чугас буолан, эдэр уол к?т???н илдьиэххэйи? диэн этии киллэрбит. Ону саастаах ки?илэрэ: «Т?б?т?н к?т???н к?р эрэ», – диэн хардарбыт. Эдэр уол ?с киирбэх, тыатаа?ы т?б?т?н сы?а?астаан нэ?ииччэ ?нд?пп?т. К?рд?хх? кыра эрээри, ыйаа?ына лис курдук буолар эбит.

* * *

Кыра?а хаар т?сп?т?н кэннэ Чиккэлээххэ атын булчуттар, т?нн?н и?эн, таарыйбыттар. Дьи?э, ыттаах дьо??о кэлээт да?аны, ыттарын баайыахтаахтар этэ да, оннук дьа?амматахтар. Ол дьон ?ч?гэй бы?ыылаах-та?аалаах бэдэрдьит ыттаахтар эбит. Ол ыт ма?най биир ыт о?отун сарылаппыт, онтон иккис баайыллан турар эдэр ыты орулаппыт. Сотору буолаат баайыылаах сытар Хабараан ?рд?гэр саба т?сп?т. К?р??х бэтэрээ ?тт?гэр Хабараан ойон туран к??н?нэн т??нэри охсон, бэдэрдьит ыты анныгар уктан кэбиспит. Ыт тыа ба?ын сатарытан, ый-хай б??? т??эрбит.

Ыт иччитэ: «Сиэтэ», – диэн кыланаат, мас ылан Хабараа??а ыстаммыт. Онуоха Уйбаан саатын хаба тардыбыт уонна: «Ыппын охсуо? кэриэтэ миигин кырбаа», – диэбит. Ыт иччитэ Хабарааны охсон и?эн, ыар-н??эр са?аттан т??скэ астарбыттыы, тохтуу т?сп?т. Чиккэ Уйбаан на?ыл, холку бэйэтэ, ытын к?м?скэ?эн, хаана бы?ытталанан, сирэйэ-хара?а тыйы?ырбыта с?рдээх ???. Бары булчуттар мах бэрдэрэн турбуттар, онтон ты?аа?ын к???э с?лл?н, туос амаларыгар т??эн, уоскуйбуттар. Ыт айа?ын саа уо?унан олуйан нэ?ииччэ араарбыттар. Анараа булчуттар кэри-куру буолан, ??ттэрин тохпут о?олор курдук дойдулаабыттар. ?т?мэн ?г?с сыл ааспытын кэннэ Хабараан ту?унан «Байанай» сурунаалга бэчээттэммитэ. ?т?? ыт аата умнуллубат эбит.

Оттуу сылдьан

Бу т?бэлтэ ?рд????тэ, ааспыт ?йэ?э буолбута. Дойду сиргэ от ??ммэккэ, дьон талыытын талан, илии биригээдэтин тэрийэн, Амма Эбэ у?уор Хочо?о оттото ыыппыттар. К?т?р аалынан к?пс?йэн кэлэн, оттуур сирдэригэр т??эрбиттэр. Борук-сорукка а?аары аамайда?а сылдьыбыттар. Арай биир уол к?рб?тэ: эргэ гараас кэнниттэн аарыма улахан тайах быган, кинилэри к?р?н турар эбит. Отчуттар сааларын ?рд?гэр т?сп?ттэр. Хантан, кэтэ?эн туруо дуо? Айыл?а о?ото хара тыатыгар элэс гыммыт. Хочо иччитэ тута с?р??н, кэлээттэрин кытта, маанылаах о?отун к?рд?рб?т. Сарсы??ы к?н?ттэн тыа дьоно барахсаттар к??стээх ?лэ?э туруммуттар. Астара-??ллэрэ татымсыйыыта, тайа?ы бултуурга к???л кэлэр.

Икки эр бэрдэ Оппуос уонна Сахаар хараланаары, тайах то?уйа барбыттар. Хас да т??н ууга то?уйбуттар да, кыыллара уулуу киирбэтэх. Уолаттар сылбаахы буолбуттар. Айакка, к?н? бы?а хас да уон сыллаах сэтиэнэ?и эт илиигинэн эллэ?эн баран, ?л хабаат, борук-сорукка харбыала?ан, к?ст??х сиргэ сатыы тайах то?уйар сыанан-арыынан а?аабата биллэр. Чахчы кыанар уонна булка ба?алаах дьон буолан сырыттахтара.

Дьэ биир киэ?э, ?гэс бы?ыытынан, кыра ууга то?уйа кэлэллэр. Уочаратынан маныыллар. Ма?най Сахаар маныыр, онтон Оппуос уочарата кэлэр. Оппуос эдэригэр лаппа кыанар уонна сылбыр?а, хапса?ай туттуулаах эр бэрдэ этэ.

Оппуос к?н?ск? к??стээх ?лэттэн сылаар?аан, к?лгэдийэн, к?хс? сааллан, утуктаан, то?хо?ноон барар. Арай ол олордо?уна, туох эрэ хара к?л?к курдук барыйан, тыа?а-уу?а суох аргыый устан ууга киирэр. Оппуос хара?ын сотто-сотто к?р?р. Дьиибэтэ диэн, кыыла т?р?т тыа?а суох, к?л?к эрэ курдук бары?ныыр, улаатар, кыччыыр. Би?иги ки?ибит дьиктиргии-дьиктиргии ки?итин у?угуннарар. ?р толкуйдуу барбакка, «тайах» дии санаан ытыалаан либиргэтэллэр. Дьэ манна буолар амырыын, ки?и куйахата к??рэр дуолан часкыыра. Адьыр?а эрэ буолуо диэбэккэ олорбут дьон, ?м?ттэ т??эллэр. Иэдээн илэ бэйэтинэн иэнигийэн тиийэн кэлэр. Аар тай?а му?ур тойоно ?л??-с?т?? аргыстаах идэмэрдээх буулдьа?а то?ута-хайыта ыттаран, кини да бэйэлээх буоллар, ?м?ттэн, мах бэрдэрэр. Онтон икки атахтаах уотунан у?уурар сэптэрэ ытыс та?ынар хара?а?а эстэн ча?ылыйбыт уотун к?р?н, икки хара?ын ??тэ к?ст?бэт буола кыынньан, иннигэр т?бэспити то?ута-хайыта сынньан, ардай а?ыылаах айа?ын аллаччы аппытынан отчуттар диэки т???нэн кэби?эр.

Уолаттар ыксаан ботуруоннарын сиргэ м?чч? т??эрэ-т??эрэ, сааларыгар нэ?ииччэ укталлар. Ханна эрэ истибиттэрин санаан, сонос маска с?р??стэллэр уонна сэрэх хоту ытыалаан батыр?аталлар. Оттон-мастан и?нэ-и?нэ, кэннилэринэн тэйэллэр. Ол кэм?э тыатаа?ы обургу билигин а?ай турбут тииттэригэр ыстанан кэлэн, т????нэн сааллан ньилк гынар уонна ?ст????н тиит н???? турара буолуо диэн, куу?ардыы, дэгиэ ты?ырахтаах с?д? баппа?айынан охсон хабылыннарар. Хата сы?арыйбыт буолан, ?л?р ?л??ттэн быы?аналлар.

?л?р ?ст??хт?р? куотан биэрбит кы?ыытыттан-абатыттан, ол тиит хатырыгын часкыйа-часкыйа, ма?ан субата кылбайыар диэри, хайыта тыытар. Уол о?о уйана-хатана биллэр хабыр хапсы?ыытыгар уолаттар уолуйан куоппакка, атын маска с?р??стэн, эмиэ ытыалаан либиргэтэллэр уонна сы?арыйан биэрэллэр. Кыыллара эмиэ тиити куу?а т??эр. Эмиэ ?л?р ?ст??хт?р?н халты харбаабыт абатыгар тиит хатырыгын хастыыр. Хаста да?аны т?хт?р?йэн кэннилэрин диэки бараллар, ?йд??н к?рб?ттэрэ – с?ннь??хтэрэ б?пп?т. Дьэ манна буолар ыксал, ыгылыйыы. Хата, кинилэр дьоллоругар адьыр?а биллибэт. Сыгынньах бы?ахтарын илиилэригэр тутан, оргууй кэннилэринэн хааман, дуолан охсу?уу буолбут сириттэн тэйдэр-тэйэллэр. Оннук айаннаан отууларыгар т??н ???э кэлэллэр.

Дьоннорун туруоран, кулу?ун оттон, сэрэнэн-сэрбэнэн, бэйэ бодолорун тардынан, олорбутунан хоноллор. Сарсыарда, халлаан лаппа сырдаабытын кэннэ, хас да буолан ох курдук о?остон дуолан охсу?уу буолбут сиригэр бараллар. Кугас аарыма адьыр?аны булан ылаллар. Сыныйан к?рб?ттэрэ, б?тэ?ик буулдьалара тыын сирин булларбыт эбит.

Дьэ ити курдук тыа сэмэй отчут-масчыт дьоно ыксал кэм?э, ?л?р-тиллэр алдьархайа тирээбитигэр куттаммакка, бэйэ бодолорун тардынан, хабыр хапсы?ыыга ?р?? тыыннарын ?р???йдэхтэрэ.

Нуотара?а

Чурапчы улуу?ун биир тарбахха баттанар улахан булчутун Сахаарап Сэмэни к?рс?н, м?чч?ргэннээх т?бэлтэлэрин кэпсииригэр к?рд?ст?м. Хата ки?им кэтэмэ?эйдээ?инэ суох бэл улгумнук кэпсээн барда:

«Биирдэ к???н дьогдьоот буолан, к?н-дьыл туран, Баай Байанай мичик гынан, Нуотара Эбэ?э син бултуйбуппут. Онон хаар т????н иннинэ ?т?хп?т?н быспыппыт.

Нуотара Чачча?ар диэн салаатынан т?нн?н истибит. К?н?с биир ??тээ??э чэйдээн баран, айаннаары туран ата?ым: «Саа?ын чэ?кээйи гынан, к?хс?г?н то?ута сыстаран дь?лл?ргэ о?остума, аккар т?рг??лэн», – диэбитэ. Ол с?бэтэ идэмэрдээх иэдээни о?оро сыспыта.

«Барар сирбит ыраах, кырдьык, суол ортотугар туох баар буолуой? Биир эмэ мас к?т?р? баар буолла?ына ата?ым дьа?айар ини» дии санаатым. Онон улахан буулдьа саабын ы?ыырга иилэ бырахтым уонна туох да кы?ал?ата суох Нуотара Эбэм бииртэн биир кэрэ к?ст??т?н дуо?уйа к?р? истим. Т?б?б?р чардааттан тахсар му?ха хото?о?унуу8, араас санаа субуллар.

Быйыл Эбэбит биэрэн бэркэ бултаатыбыт дии саныыбын. Холбобутун сиэгэн эрэ булбатар ханнык, булла?ына ки?и ту?аммат гына дьаабылыыр. На?аа чанчарык, сыптарыйа-сыптарыйа сиир-а?ыыр. Эмиэ да абара, эмиэ да к?лэ саныыбын. Ыттар ситэн кэллэхтэринэ м?л?к?ч?с гынан баран тиэрэ тарас гынар. Оччо?о ыттар айыл?аларынан билэллэрэ буолуо, ?рд?гэр саба т??эн и?эн тохтоон чугурус гыналлар. Онноо?ор б?р? обургуну и?ин хайа тэбэр. Б?р? ситэн кэллэ?инэ сиэгэн эмискэ таралыс гынан иттэннэри т??эр уонна куу?ан ылар ???. Б?р? эрэйдээх, кинини ким кууспута баарай, сиэгэн т?б?т?н хампы ыстаабакка манньыйан, кыл т?гэнэ тохтуу т??эр ???. Ол кэм?э сиэгэн ороспуой икки кэлин ата?ынан б?р?н? тара?атын хайа тэбэр ??? дииллэр. Хас да ыт к?м?л??н баран, сатаан туппакка, куоттаран кэби?эллэр. Кини эмиэ би?иги курдук айыл?а о?ото. Эмиэ кырыалаах кы?ыны хайдах эрэ туоруон наада, онон холбону кы?ыны бы?а ?ссэнэр, ха?аас о?остор. Б?р? курдук у?ун ата?а суох, онон кы?ын обургу кинини эмиэ кыпчыйар буолла?а.

Дьэ оннук, ону-маны, буолары-буолбаты саныы истим. Уот кугас ана?астаах9 а?ыйах хаамыылаах сиргэ, ыар?а быы?ыгар куобах тутан, суолбутун б??лээн, атахпыт анныгар алдьархай аа?наан сытарын хантан билиэхпитий? Суол кытыытыгар, ыар?а быы?ыгар ыттарбыт охсу?ан ый-хай б???н? т??эрдилэр. Куобах сэмнэ?ин булан былдьа?ан эрдэхтэрэ дии санаатым.

Арай до?оор, тумус кэтэ?иттэн, ыар?а кэнниттэн умайар уот кугас дь???ннээх аарыма адьыр?а, ??лэс са?а айа?ын аппаччы атан, са?арбыт а?ыыларын килэтэн, уонча хаамыы сиргэ бу барыс гына т?стэ. Би?игини к?р??т, со?уйан хорус гынна уонна суос бэринэн, санаабар халлаан хайдар, сир си?нэстэр часкыырын т??эрдэ. Атым дьигис гынаат, ку?а?ан а?айдык ха?ы?ыраата, икки кэлин ата?ар туран хололоото. Мин харса суох ??мм?нэн айа?ын тартым да, тэ?ииргээбит дохсун миинэр ми?э хантан бэриниэй. Уйабар уу киирдэ, ыксал буолла, онтон атым икки инники ата?ынан сиргэ дугунна да, ?р? тэбэн бур?атта. Мин ы?ыыртан арахсан, хоолдьукпун тэлгэммитинэн ириэнэх сиргэ, хата ыар?а быы?ыгар, тас уор?абынан таралыйдым. Дь???г?й о?олоро барахсаттар куттара к?т?н, ?л?? айа?ыттан м?чч? туттаран, ?р? тэбэ-тэбэ, кэлбит суолларынан с??рэн та?кычахтыы турдулар. Мин сулбу ыстанан туран к?хс?бэр баар саабын харбанан к?рб?т?м хантан кэлиэй, суох буолла?а, аты кытта ы?ыырга иилиллэн барса турда?а. Дьэ онно ?йд??т?м, тыыммын толук уурар алдьархайдаах ал?а?ы о?орбуппун. Кэмсиммитим-кэмириммитим да и?ин, аны туох кэлэн абырыай. Хара?ым кырыытынан кылап гына к?рб?т?м, ки?им саатын с?кп?т?нэн са?а туран эрэр эбит. Сааны к?р??т син чэпчээн ?уу гынным. Арба маа?ын хара улар к?т?н к?л?б?рээн тахсыбытыгар ки?им саатын ы?ыырыттан устан с?ктэ этэ дии.

Ба?ар, ол хара уларынан сирэйдээн аар тай?а иччилэрэ би?игини ?л?р ?л?? айа?ыттан м?чч? тардан та?аарбыттара буолуо. Адьыр?а куобах у?уо?ун минньигэстик хачыр-хучур ыстыы сытта?ына, ?м?рдэн со?уппут ?ст??хт?р?н ????ннээх хара?ынан дьиэгэниччи к?рд?, бэлэммит суо?ун тута ?йд??т?. Турар т?гэн биэрбэккэ, саба баттыы охсоору ойдо. Эмискэ Суолдьут барахсан сирилээн кэллэ да, мин ?р?? тыыммын ?р???йээри, ?л?р ?л?? айа?ын б??л?? турунан кэбистэ.

?л?? айа?ын нэтээгэнэн б??лээбит диэбиккэ дылы, адьыр?а обургу кыра ыт о?отун эрэйдээ?и аа?ан и?эн хайа дайбыыр буолла?а. Эрэллээх до?орум ?р?? тыыным ?лл?й? буолан, оло?ун толук уурарга бэлэм тураахтаата. Адьыр?а Суолдьуту мэ?эйдэтэн, иннибэр икки-?с хаамыы сиргэ хорус гынна. Ол кэм?э улахан ытым Булчутум ойон кэллэ да, биир-биэс тыла суох ар?а?ыгар с?ктэрдэ. Адьыр?а со?уйан охсон к?рд? да, дэгиэ ты?ырахтаах баппа?айа кулгаа?ын кэннигэр тиийбэтэ. Булчутум барахсан адьыр?а кулгаа?ын к?м?ллээн10 барда. Манна буолла дуолан охсу?уу, ааттаах араллаан. Тыатаа?ы ардай а?ыытынан хаба сатыыр, дэгиэ ты?ырахтаах баппа?айынан охсор да, Булчут таптаран бэрт. Ытым дьыпсаатыттан, уо?уттан-уоруттан с???н, чыпчылыйыах т?гэнэ к?р?н тура т?ст?м. Ол кэм?э ки?им ыта кэллэ да, тыатаа?ы борбуйугар хатанна. Ону к?р?н, кыра ытым Суолдьуту ?т?г?ннэ.

Тыатаа?ы охсор кэмигэр биир ыт а?аран биэрэр, ол кэм?э атына борбуйугар хатанар. С?бэлэспит курдук утуу-субуу борбуйда?аллар. Ити кэм?э ытарга с?п буолла диэбиттии, Булчут адьыр?а ар?а?ыттан ойон т?стэ. Эмискэ саа тыа?а сатараата, ону кытта да?аспытынан адьыр?а со?уйан тиэрэ баран т?стэ. Онтон туран, ?рэххэ киирэн хаа?а?ы бырахпыттыы ойон бур?ата турда. Инчэ?эй сиртэн тэбинэн, и?э?э кэнниттэн ы?ылла истэ. Ыттар тилэх батта?ан, саппай уобустулар.

Би?иги буолар буолтун кэннэ дьэ ?йд?н?н уу испит сылгы курдук у?уохпут халыр босхо баран, с????хп?т уйбакка, сиргэ лах гына олордубут. Уоскуйан табахтаан сыыйдыбыт. Ол олорон кыл т?гэнэ буолбут хабыр хапсы?ыыны эргитэ санаатыбыт. Сап са?аттан сал?анан, ситии са?аттан ситимнэ?эн, айыыларбыт аргыста?ан, иэйэхситтэрбит э?ээрдэ?эн тыыннаах орпут ??р??б?т ?р?г?й? хам кууста. Онтон Баай Байанай утары ууммут боччумнаах булдун м?чч? туппут хомолтобут курус тыына солбуйда. ?рэххэ аргыый киирэн кыылбыт дэгиэ ты?ырахтаах ата?ынан батарыта ?ктээн, ойбут олугун к?рб?т?м уоннуу ыллар хардыы этэ.

Булчуту, эр-бэрдин, сарда?алаах сарсы??ыга адьыр?а ардай а?ыыта дуу, булт ?л?скэн ??р??тэ дуу, сииккэ сиэлэн, хаарга хааман мэлийии курус тыына дуу к??тэрин, инникини тымтыктанан к?рб?т суох.

Соло?до

Талба-талыы хонуулаах Таатта Эбэ хонуутун устун булчут хайы?арын аргыыйдык сыр-сыр тэбэн истэ. Билигин тымныы кы?ын оройо ?гэннээн турар кэмэ, хонуу-сы?ыы ма?ан суор?анын саптан сытар.

Эдэр ки?и бултаабыта ха?ыс да сыла, онон булт кистэлэ?ин билиэн-к?р??н ба?арара с?рдээх. Кини андаатарга ииппит тууларын к?р?н баран дьиэлээн и?эр. Б?г?н да Байанайа мичик гынна, онон ?тт?к харалаах, илии тутуурдаах. Хайы?ара улгумнук иннин диэки дьулуруйар, салгын ыраа?а, чэбдигэ с?рдээх.

К??лтэн тахсан сы?ыыга киириитэ эмискэ куочай кугас соло?до суолугар кэтиллэ т?стэ. Субу барбыт суола мэктиэтигэр буруолуу сытар. Булчут ??рэн сэгэс гынна, бэргэ?этин с?м?йэтинэн ?р? ааста уонна сонордоото. Соло?до тэ?-тэ?ник лэбиргэччи ойон, к??л диэки барбыт. Булчут к??лгэ киирэн суоллаабыта – кыыла к??л муу?угар тиийэн, андаатар о?остубут бугулугар киирбит.

Булчут ?р толкуйдуу барбакка, ??р?йэхтик туттан, соло?до киирбит суолугар тимир чааркааны ииттэ уонна тугу эрэ ал?аан ботугураата. Бука, Байанайыттан к?рд?ст??? буолуо.

Нэдиэлэ буолан баран булчут аа?ан и?эн соло?дотун суолун хайбыта – тахсыбатах. Онтон эмиэ кэлэн к?рб?тэ – суол суох. То?о баччаа??а дылы тахсыбат ба?айытай диэн дьиктиргии санаата.

Кэмниэ кэнэ?эс, булчут кэтэ?эн кэлтэгэй буолтун кэннэ, соло?дото дьэ тахсар. Булчут ый а?аарыттан ордук кэм?э, соло?до бугул и?игэр туох айылаах ?р буолла диэн дьиктиргии санаата. Эдэр ки?и билиэх-к?р??х ба?ата ба?ыйан, с?гэ?эриттэн кыра чохороонун ылан андаатар бугулун ???ээ ?тт?н суоран ылла. Булчут балайда ыры?алаан барытын ?йд??т? уонна соло?до ?й?н с???н ба?ын бы?а илги?иннэ. Онтуката маннык буолбут.

Куочай кугас ??н??х аарыма атыыр соло?до бэрийэр бэрдэ бугул уйа и?игэр киирэн, андаатар тахсар ойбонугар кэтэ?эн сыппыт. Сытар сиригэр кураанах оту та?ан тэллэх о?остубут. Тыын ыла ойбо??о быкпыт андаатардары ?м?т?ннэрэн, с?ннь?лэрин хадьыйар эбит. Дьи?инэн, андаатар ыраас сиргэ мээнэ туран биэрбэтэ буолуо. Бугул и?игэр туспа хос о?остубут, онно илдьэн сиир эбит. Ол хо?угар элбэх андаатар ты?ыра?а ордон сытар, атын у?уохтара к?ст?бэт, бука кистиирэ дуу, сиирэ дуу буолуо.

Соло?до чэнчис, ыраас му?утаан ?сс? биир хос о?остон к???рэттэр эбит. Онон утуйар, а?ыыр, к???рэттэр сирдэрэ эмиэ ту?унан. Бы?атын эттэххэ, соло?до андаатар бугул уйатын и?игэр толору хааччыллыылаах дьиэ о?остубут.

Би?иги аахайбакка аа?ар кыылларбыт, ??ннэрбит-к?й??рдэрбит бары тус-ту?унан олохтоохтор, бэрт дьиктилэр. Бары к?н сырдыгын былдьа?ан, олох и?ин охсу?аллар. Арай икки эрэ атахтаах тосту-туора бы?ыыланан, к?рб?т?н имири э?эр адьынаттаах. Сахаларга «олорор мутуккун кэрдимэ» диэн бэрт мындыр ?с хо?ооно баар. ?б?гэлэрбит сыы?а эппэтэх дьон буолуо.

Ньукулай Харытыанап кэпсээнэ

Харытыанап Ньукулай – эбэбитин кытта бииргэ т?р??б?т ки?и уола. Ньукулай а?ата Аргылла бэрт элбэх кэпсээннээх-ипсээннээх икки хара?а суох о?онньор этэ. Аргылла о?онньор эдьиийигэр – би?иги эбэбитигэр кэлэн хоноон-?р??н, ыалдьыттаан барара. Онно Сэ?эн Боло кинигэтигэр киирбит былыргы ???йээннэри кэпсиирэ. Кы?ы??ы у?ун киэ?элэргэ Аргылла о?онньор куобах тириитин имитэ олорон Абаа?ы Да?ыр, Са?ыл М?нд??кээн тустарынан кэпсиирэ. Аргылла эдэр саа?ыгар у?ана сылдьан хара?ын дэ?нээбит, ол эрээри а?ыс о?отун иитэн атахтарыгар туруорбут. О?олоро билигин Таатта улуу?угар сис ыаллар, онтон биирдэрэ – Ньукулай. Кини биирдэ миигин к?рс?н а?ам ту?унан кэпсээбитэ. Онон, к?нд? аа?ааччы, ол кэпсээни истиэххэйи?.

«Мин оскуоланы б?тэрбит сылбар, к???н бала?ан ыйыгар, эн а?а?ар бултуу тиийбитим. Моойтоон диэн саастаах эриэн ыттаахпын. Убайым Дь?г??ссэ на?аа айма?ымсах, ?т?? ки?и этэ. ?й??-тайаа бэлэмнэнэн, ох курдук о?остон, биир ?т?? к?н Хопто ?рэ?эр бултуу та?ыстыбыт.

Хопто ?рэх ??тээнигэр хонон, сарсыарда ?рэ?инэн ?р? хааман, к?н?с ?рэх ба?ын уутугар кэлэн а?ыы олордохпутуна, ыттар ?рэн то?о бардылар.

А?а? миэхэ: «Ньукулай, эн ол аппанан к??йэ с??р, мин ыттар кэннилэриттэн баты?ыам», – диэтэ.

Мин оччолорго эдэрбин, атахпар кыанабын, аппаны ?р? с??рд?м. Ыттар са?аларынан сылыктаатахха, тайа?ы тохтоппуттар. Эмискэ ньим баран хааллылар. «Тайа?ы куоттардылар» дии саныы-саныы, аппаны ?р? с??рэн истим.

Ойо?оспор мас тостубутугар эргиллэ т?сп?т?м: уонча хаамыы сиргэ, дьэ до?оор, ?йэбэр харахтаабатах кыылым утары и?эр эбит. Ха?ан да к?р? илик ки?иэхэ улуу дьаалы илэ бэйэтинэн бу тиийэн кэллэ. Эчи мунна у?унун, ?сс? токурдаах, арбах муо?а улаханын, эбиитин икки ?тт?гэр эйэ?элиир бытыктаах. Саллыбыт санаабар, чааскы са?а хара?ын му?унан б?лтэччи к?рб?т. Мин кутталбыттан кыыл-с??л ыллыгыттан туора ойдум. Кыл м?чч? сыы?а ?ктээн батыччахтаан ааста, хата, б?т?н о?о?уулаах ки?и буолан таарыйбата. Тайа?ым ааспытын кэннэ ?й ылан, кэнниттэн ытан хааллым.

Онтон дьэ, кыл са?аттан тыыннаах ордубут курдук сананан, уоскуйаары олордум. У?уо?ум ууну испит сылгы курдук халыр босхо барда, к?л???н?м сарт т?стэ, с?рэ?им к?м?г?йб?нэн тахсыахтыы м???стэ. Олорон нэ?ииччэ уоскуйдум.

Все книги на сайте предоставены для ознакомления и защищены авторским правом